در توضیح این فراز از زیارت جامعه و سازگاری آن با آیه شریفه سوره غاشیه نکاتی اشاره می‌شود:

۱٫‌ معنای «ایاب» بازگشت با اراده را به طرف مقصد گویند پس عبارت «وَ إِیَابُ الْخَلْقِ‏ إِلَیْکُمْ» به معنای آن است که دوستان و دشمنان حضرات معصومین به سوی آنان با اراده خود بازگشت می‌نمایند چرا که اگر از دوستان باشند برای این‌که مورد تفقد و تفضل و انعام و اکرام‌شان قرار گیرند به سوی معصومین برمی‌گردند و اگر از مخالفان باشند برخی با علم به مقامات اولیای الهی و برخی به جهت جداسازی صف آن‌ها از اولیای الهی، در آن صحنه حاضر می‌شوند و چشم طمع به بهره‌گیری از نورشان و لطف‌شان در قیامت دارند.

۲٫‌ آیه شریفه به لفظ متکلم مع الغیر آمده است:

« ِنَّ إِلَیْنا إِیابَهُمْ * ثُمَّ إِنَّ عَلَیْنا حِسابَهُمْ»

و چنان که در تفسیر طبری[۱] آمده است غالباً در قرآن مجید هر زمان که حضرت حق سبحانه به لفظ جمعبه خود نسبت داده است و مراد از آن جمیع کارگزاران الهی اعم از فرشتگان و پیامبران و … می‌باشد و استبعادی نیست در این معنا که ائمه اطهار (علیهم السّلام) نیز شامل این مجموعه بوده باشد چه این‌که هر گاه ملائکه حساب توانند کرد چرا ائمه هدی (علیهم السّلام) نتوانند[۲] و این تناقضی میان فراز زیارت و آیه شریفه پدید نمی‌آورد بلکه مؤید آن است. بر این اساس محاسب بودن و مرجع بودن ائمه در طول محاسب بودن و مآب بودن خدای تعالی است نه در عرض آن.

۳٫‌ مرحوم علامه مجلسی در تفسیر این فراز از زیارت آورده‌اند:

«ای رجوع الخلق فی الدنیا الجمیع امورهم الیهم و الی کلامهم و الی مشاهدهم او فی القیامه للحساب و هو اظهر فالمراد بقوله تعالی «ان الینا ایابهم» ای الی اولیائنا کما دلت علیه اخبار کثیره»[۳]؛ «بازگشت مردم در دنیا در تمامی امورشان به آن بزرگواران و سخنان حیات بخش آنان و به آستان مقدسه و مرقد نورانی‌شان است و در قیامت برای حسابرسی که این معنا آشکارتر است و مراد آیه شریفه این است که بازگشت مردم به سوی اولیاء ماست که روایات زیادی آن را تأیید و دلالت می‌کند».

۴٫‌ از آیات قرآن مجید به دست می‌آید که خداوند متعال برای تدبیر امر عالم، فرشتگان زیادی دارد که در قرآن «فَالْمُدَبِّراتِ أَمْراً»[۴] تعبیر شده است. خداوند مبدأ عالم هستی است اما به فرشتگان مأموریت داده است. هم‌چنان که خداوند در قرآن مجید می‌فرماید:

« اللَّهُ یَتَوَفَّى الْأَنْفُسَ حینَ مَوْتِها»[۵]؛

«خداوند جان انسان را هنگام مرگ دریافت می‌کند».

و در آیه دیگر می‌فرماید:

«قُلْ یَتَوَفَّاکُمْ مَلَکُ الْمَوْتِ»[۶]

«بگو فرشته مرگ جان شما را می‌گیرد…».

این‌ها تضاد و تناقض نیست بلکه هر آنچه ملائکه انجام می‌دهند به اراده خداوند است.

حال اگر در روز قیامت، مامورانی از فرشتگان دستور یابند تا به حساب مردم رسیدگی کنند آیا این با توحید منافات دارد؟ و اگر بگوییم معصومین (علیهم السّلام) به اذن و فرمان خداوند سبحان، حساب بندگان را می‌رسند و خلائق به سوی آنان می‌آیند و حساب مردم به اذن الله و به فرمان خدا با شماست آیا با توحید منافات دارد؟[۷]

این تعبیر منافاتی با توحید ندارد چرا که به اذن حضرت پروردگار و به دستور حضرت حق است و چه بسا ائمه (علیهم السّلام) بالاتر از فرشتگان حسابرس می‌باشند.

۵٫‌ طبق آیات قرآن مجید، خداوند سبحان، فرشتگان و پیامبران و اولیاء خویش را به عنوان گواهان روز قیامت قرار داده است و نیز فرشتگان را مأمور حسابرسی و عذاب و… قرار داده است و این منافاتی با حسابرسی خداوند ندارد و با توحید منافاتی ندارد و با آیات و روایات نیز سازگار است.

پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمود: «علی قسیم النار و الجنه»[۸] با توجه به پذیرش این روایت در نگاه عالمان شیعه و سنی، امام علی (علیه السّلام) محل مراجعه مردم و جدا کننده بهشتیان از جهنمی‌ها می‌باشند که خود بیان دیگری از «إِیَابُ‏ الْخَلْقِ‏ إِلَیْکُمْ‏» می‌باشد.[۹]

از امام کاظم علیه السلام روایت شده است که فرمود: «ای سماعه، بازگشت این مردم و محاسبه اعمال این مردم نیز با ماست».[۱۰]

منبع: پرسشها و پاسخهای دانشجویی امام هادی علیه السلام؛ دفتر نشر معارف – تدوین و تألیف: محمدهادی یدالله پور

[۱]. طبری، ج ۳۰، ص ۱۰۶٫

[۲]. در حریم ولایت، آقا نجفی اصفهانی، ص ۱۳۸٫

[۳]. بحار الانوار، علامه مجلسی، ج ۹۹، ص ۱۳۹٫

[۴]. نازعات، آیه ۵٫

[۵]. زمر، آیه ۴۲٫

[۶]. سجده، آیه ۱۱٫

[۷]. پرتوی از زیارت جامعه کبیره، مکارم شیرازی، ص ۵۴٫

[۸]. امالی، صدوق، ص ۸۹٫

[۹]. فی رحاب الزیاره الجامعه الکبیره، قبانچی، ج ۲، ص ۲۵۶٫

[۱۰]. روضه کافی، کلینی، ص ۱۵۴٫