خداوند متعال در آیاتی از قرآن کریم نکاتی را به صورت کلیدی برای پی بردن به پاسخ بیان فرموده است، مانند این آیه شریفه: «وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّهً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ»؛ و از آنها امامان و پیشوایانى قرار دادیم، که به فرمان ما امر هدایت خلق خدا را بر عهده گرفتند؛ زیرا آنها شکیبایى کردند و به آیات ما یقین داشتند. در این آیه شریفه خداوند به طور کلی رمز پیروزى و شرط پیشوایى و امامت را دو چیز شمرده: یکى ایمان و یقین به آیات الهى، و دیگر صبر و استقامت و شکیبایى.
 

پاسخ تفصیلی

تعالیم و آموزه های دینی در ارتباط با موضوع مورد پرسش می گوید:
۱ – قابلیت «خلیفه الله» شدن در همه انسان ها وجود دارد و یکی از امتیازات انسان بر موجودات دیگر همین برخورداری از استعداد خلیفه الله شدن است. البته فعلیت این مقام فقط در افراد محدودی محقق می شود.
۲ – مقام «خلیفه اللهی» دارای مراتب است. مرتبه کامل از آن انبیا و اولیای الهی بویژه در انحصار پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) است. ولی انسان های دیگری نیز به مقدار تلاش و توان خود توانسته اند به درجاتی از این مقام دست یابند که هر چند در برابر مقام انسان های کامل چیزی به حساب نمی آیند، اما در حد خودشان بسیار ارزشمند و ستودنی هستند.
۳ – هر چند درک کُنه حقیقت مقام کامل خلیفه اللهی برای انسان های عادی و با ابزار متعارف بشری مشکل، بلکه غیر ممکن است؛ ولی در سایه بهره گیری از کلام خداوند و سخنان پیامبر و اهل بیت(ع) می توان اطلاعات لازم و کافی در این زمینه به دست آورد و راه دست یابی به درجاتی از مقام خلیفه اللهی را می توان شناخت.[۱]
۴ – انسان هایی که به مقام خلیفه اللهی رسیدند با انجام چه اعمالی به آن درجه نائل شدند؟ آنچه به طور خلاصه می توان گفت این است که خداوند متعال در آیاتی از قرآن کریم نکاتی را به صورت کلید برای پی بردن به پاسخ بیان فرموده است؛ مانند این آیه شریفه: «وَ جَعَلْنا مِنْهُمْ أَئِمَّهً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا لَمَّا صَبَرُوا وَ کانُوا بِآیاتِنا یُوقِنُونَ»؛[۲] (و از آنها امامان و پیشوایانى قرار دادیم، که به فرمان ما امر هدایت خلق خدا را بر عهده گرفتند؛ زیرا آنها شکیبایى کردند و به آیات ما یقین داشتند). خداوند رمز پیروزى و شرط پیشوایى و امامت را دو چیز شمرده: یکى ایمان و یقین به آیات الهى، و دیگر صبر و استقامت و شکیبایى.[۳]
توضیح چند نکته 
۱ – منظور از «أَئِمَّهً یَهْدُونَ بِأَمْرِنا» همان مقام خلیفه اللهی است؛ زیرا با توجه این که خداوند متعال مسئله هدایت توسط این پیشوایان را مقید به «امر الهى» می کند، روشن می شود:
اولاً: هدایت آنان از فرمان الهى سرچشمه گیرد، نه از امر مردم و خواهش و تمناى دل، یا تقلید از این و آن.
ثانیاً: منظور از امر الهی اعم از دستورات الهی در شرع و امر تکوینى (نفوذ فرمان الهى در عالم آفرینش) می باشد. توضیح این که: هدایت در آیات و روایات به دو معنا آمده است: ارائه طریق (نشان دادن راه) و ایصال به مطلوب (رساندن به مقصد). هدایت پیشوایان الهى نیز از هر دو طریق صورت می گیرد، گاه تنها به امر و نهى قناعت می کنند، ولى گاه با نفوذ باطنى در دل هاى لایق و آماده، آنها را به هدف هاى تربیتى و مقامات معنوى می رسانند.[۴] خلاصه این که هدایت این چنینی – بویژه تعبیر به «یهدون»(هدایت می کنند) به صورت فعل مضارع – دلالت بر استمرار و همیشگی بودن این هدایت دارد که با مقام خلیفه اللهی مناسب و سازگار است.
۲ – دقت در جمله «یوقنون»(یقین دارند) آن هم به صورت فعل مضارع دلیل بر استمرار این وصف در طول زندگى آنها است؛ چرا که مسئله رهبرى لحظه اى از مشکلات خالى نیست، و در هر گام شخص رهبر و پیشواى مردم با مشکل جدیدى روبرو می شود که باید با نیروى یقین[۵] به مبارزه با آن برخیزد، و خط هدایت به امر الهى را تداوم بخشد.
۳ – صبر و شکیبایى شاخه‏هاى زیادى دارد:[۶] گاه در مقابل مصائبى است که به شخص انسان می رسد. گاه در برابر آزارى است که به دوستان و هواخواهان او می دهند. و گاه در مقابل بدگوئی ها و بدزبانی ها است که نسبت به مقدسات او دارند. گاهى از ناحیه کج اندیشان و بد اندیشان است. گاه از سوى جاهلان نادان و گاه از سوى آگاهان بد خواه است. خلاصه یک رهبر آگاه در برابر همه این مشکلات و غیر اینها باید شکیبایى و استقامت کند، هرگز از میدان حوادث در نرود، بی تابى و جزع نکند، زمام اختیار از دست ندهد، مأیوس نگردد، مضطرب و پشیمان نشود، تا به هدف بزرگ خود نائل گردد.[۷]
در این زمینه حدیث جامع و جالبى از امام صادق(ع) نقل شده که ذکر آن لازم به نظر مى‏رسد. آن حضرت به یکى از دوستانش فرمود: «کسى که صبر کند، مدتى کوتاه صبر می کند [و به دنبال آن، پیروزى است] و کسى که بی تابى می کند مدتى کوتاه بی تابى می کند [و سرانجام آن شکست است]» سپس فرمود: «بر تو باد به صبر و شکیبایى در تمام کارها؛ زیرا خداوند بزرگ، محمد(ص) را مبعوث کرد و به او دستور صبر و مدارا داد و فرمود: در مقابل آنچه آنها می گویند شکیبایى کن و در صورت لزوم از آنها جدا شو. اما نه جدا شدنى که مانع دعوت به سوى حق گردد… با استفاده از نیکی ها به مقابله با بدی ها بر خیز که در این هنگام آنها که با تو دشمنى دارند، همچون دوست گرم و صمیمى خواهند شد، و به این مقام جز صابران و جز کسانى که بهره عظیمى از ایمان دارند نخواهند رسید…پیامبر(ص) صبر و شکیبایى پیشه کرد، تا این که انواع تیرهاى تهمت را به سوى او پرتاب کردند (مجنون و ساحرش خواندند و شاعرش نامیدند و در دعوى نبوّت تکذیبش کردند) سینه پیامبر از سخنانشان تنگ شد، خداوند این سخن را بر او نازل کرد: “می دانیم که سینه ات از سخنان آنها تنگ می شود اما تسبیح و حمد پروردگارت را بجاى آور و از سجده کنندگان باش [که این عبادت ها به تو آرامش می بخشد]”. بار دیگر او را تکذیب کردند و متهم ساختند، او اندوهگین شد، خداوند این سخن را بر او نازل کرد که “می دانیم سخنان آنها تو را غمگین می کند اما بدان! هدف آنها تکذیب تو نیست، این ظالمان آیات خدا را تکذیب می کنند، پیامبرانى که پیش از تو بودند آماج تکذیب قرار گرفتند، اما شکیبایى پیشه کردند، آنها آزار شدند و صبر کردند، تا یارى ما فرا رسید”، پیامبر باز هم شکیبایى کرد تا این که آنها از حد گذراندند، نام خدا را به بدى بر زبان جارى کردند و تکذیب نمودند.
پیامبر(ص) فرمود: خدایا! من در مورد خودم و خاندانم و آبرویم شکیبایى کردم، اما در برابر بدگویى به مقام مقدس تو نمی توانم شکیبایى کنم، باز هم خداوند او را امر به صبر کرد و فرمود: “در برابر آنچه می گویند شکیبا باش”».
سپس می افزاید: به دنبال آن، پیامبر(ص) در تمام حالات و در برابر همه مشکلات شکیبا بود و همین سبب شد که خدا او را بشارت دهد که در خاندانش امامان و پیشوایان پیدا می شوند، و این امامان را نیز توصیه به صبر کرد…این جا بود که پیغمبر فرمود: صبر در برابر ایمان همچون سر است در مقابل تن و سر انجام این استقامت و صبر سبب پیروزى او بر مشرکان شد، و دستور انتقام گرفتن از آن ستمگران که قابل هدایت نبودند صادر گردید، و طومار عمر آنها به دست پیامبر و دوستانش در هم نوردیده شد، این پاداش آنها در دنیا بود، علاوه بر پاداش هایى که در آخرت براى او ذخیره شده است… کسى که شکیبایى کند و آن را به حساب خدا بگذارد، از دنیا بیرون نمی رود تا خداوند چشمش را با شکست دشمنانش روشن کند، علاوه بر پاداش هایى که براى آخرت او ذخیره خواهد کرد».[۸]

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. ر.ک: «مصداق خلیفه الله از دیدگاه قرآن»، سؤال ۱۹۸۴.

[۲] . سجده، ۲۴٫

[۳]. این آیه هر چند در مقام بر شمردن نعمت های خداوند بر قوم بنی اسرائیل است؛ اما روشن است که این امر مخصوص بنى اسرائیل نیست، درسى است براى همه امت ها و براى مسلمانان دیروز و امروز و فردا که پایه هاى یقین خود را محکم کنند و از مشکلاتى که در طریق به ثمر رساندن خط توحید است نهراسند، صبر و مقاومت را پیشه خود کنند تا ائمه خلق و رهبر امت ها در تاریخ عالم شوند. مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۱۷، ص ۱۶۶، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

[۴]. ر.ک: تفسیر نمونه، ج ‏۱۷، ص ۱۶۷ – ۱۶۸٫

[۵]. ر.ک: «مراتب و مراحل یقین»، سؤال ۳۲۲۷۰.

[۶]. «صبر جمیل در قرآن»، سؤال ۴۱۳۹۹؛ «حقیقت و اقسام صبر»، سؤال ۳۰۴۳۷.

[۷] . ر.ک: تفسیر نمونه، ج ‏۱۷، ص ۱۶۷ – ۱۷۱٫

[۸]. کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق، الکافی، ج ۲، ص ۸۸، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم، ۱۴۰۷ق.