لطفاً در مورد تاریخ اعراب و علامت گذاری وقف در قرآن توضیح دهید؟ با توجه به کثرت انواع علامت های مختلف، در جایز بودن و عدم جواز وقف، هنگام قرائت قرآن؟ با تشکر

پاسخ اجمالی

وقتی عرب ها خط را از سریانی و انباطی گرفتند، نقطه نداشت. خط سریانی هنوز هم نقطه ندارد. عرب ها هم تا نیمه قرن اول سال قمری، حروف را بدون نقطه می نوشتند. اما چیزی نگذشت که خط عربی وارد مرحلهٔ جدیدی شد. دوره ای که حروف، نقطه دار شده و خط، نیز رو به زیبایی گذاشت. در نیمه دوم قرن اول، مردم توسط یحیى بن یعمر و نصر بن عاصم‏ -دو شاگرد ابوالأسود دوئلی- با حروف نقطه دار آشنا شدند. علت انجام این کار این بود که سرزمین اسلامی پهناور شده و عجم های زیادی مسلمان شده و نیاز به آشنایی با قرآن داشتند. این کار برای جلوگیری از غلط خواندن قرآن توسط عجم ها صورت پذیرفت؛ چراکه خود عرب ها به  طور فطری قرآن را صحیح می خواندند و نیازی به علامت گذاری نداشتند.[۱] ابو احمد عسکری این  کار علامت گذاری را به نصر بن عاصم نسبت داده است.[۲]

پس از این که نیاز دیگری برای قرآن کریم؛ یعنی لزوم اعراب گذاری حروف احساس شد، بنابر مشهور، ابوالأسود دوئلی انجام این  کار را با اشارهٔ امام علی بن ابی طالب(ع) بر عهده گرفت و علم نحو؛ یعنی علم اعراب القرآن را بنا گذاشت.[۳] البته این اعراب گذاری به  صورت نقطه در بالا و روی حرف (برای علامت فتحه) و روبروی حرف (برای علامت ضمه) و زیر حروف (برای علامت کسره) انجام شد. بعدها برای اشتباه نشدن این نقطه ها با نقطه های حروف، معمولاً با رنگی غیر از رنگ حروف نوشته می شد. در اکثر اوقات این نقطه ها به رنگ سبز نگاشه می شد. این علامت گذاری نیز در نیمه دوم قرن اول صورت گرفت. اما این نقطه ها نیز دچار تحوّل شد، سپس توسط خلیل بن احمد فراهیدی (متوفای ۱۷۵ق) به شکل اعراب های امروزی در آمدند. او علامت های همزه و تشدید و روم و إشمام‏ را نیز ابداع کرد. گفته شده اواخر قرن سوم بود که علامت ساکن (که برگرفته از سر حرف «خ» بود) به این علامات اضافه شد.[۴]

علامت های وقف، ابتدا برای اولین بار توسط شخصی به نام محمد بن طیفور سجاوندى (م ۵۶۰ ق)، مفسّر، نحوى و استاد بزرگ قرائت‏‏ ابداع گردید. این علامت ها به رموز سجاوندی معروف شدند. این علامت ها عبارتند از «م- ط- ج- ص- ز- لا».[۵]

نشانه‏هاى دیگرى نیز متأخّرین از اساتید علم قرائت -از جمله تاج القراء شیخ مصدّر بخارى- تعیین نموده‏اند که در بالاى کلمات بعضى از قرآن هاى قدیمى نوشته شده و عبارتند از: قف- س- قفه- ق- قلا- صل- صلى- صق- صب- جه- ک‏.[۶]

برخی از فقها، رعایت وقف به حرکت و وصل به سکون را در نماز لازم نمی دانند، اما برخی دیگر به احتیاط واجب لازم می دانند.[۷]

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. معرفت، محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، ج‏۱، ص ۳۶۰، مؤسسه النشر الاسلامی، قم، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق.

[۲]. به نقل از: همان، ص ۳۶۱٫

[۳]. شیخ مفید، محمد، الجمل و النصره لسید العتره فی حرب البصره، محقق و مصحح: میرشریفى، على، ص ۴۴۶، ‏کنگره شیخ مفید، قم، چاپ اول، ۱۴۱۳ق؛ ذهبى، محمد بن احمد بن عثمان، معرفه القراء الکبار على الطبقات و الأعصار، ج ۱، ص ۱۵۴، مرکز البحوث الاسلامیه، استانبول، چاپ اوّل، ۱۴۱۶ق؛ زرکشى، محمد بن عبد الله، البرهان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۳۶، دار المعرفه، بیروت، چاپ اوّل، ۱۴۱۰ق؛ زرقانى، محمد عبد العظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، ج ۱، ص ۲۳، دار احیاء التراث العربى، بى‏جا، چاپ: بى‏نا، بى‏تا؛ علی الصغیر، محمد حسین، تاریخ القرآن، ص ۱۲۷، دار المؤرخ العربی، بیروت، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.

[۴]. التمهید فی علوم القرآن، ج ‏۱، ص ۳۶۲ و ۳۶۳٫

[۵]. سادات فاطمی، سید جواد، پژوهشى در وقف و ابتداء، ص ۸۶، به نشر، مشهد، چاپ اول، ۱۳۸۲ش.

[۶]. بیگلری، حسن، سر البیان فى علم القرآن، ص ۲۵۱، کتاب خانه سنایی، بی جا، چاپ پنجم، بی تا.

[۷]. ر.ک: امام خمینی، توضیح المسائل (محشّی)، گردآورنده: بنی هاشمی خمینی، سید محمدحسین، ج ۱، ص ۵۵۴ و ۵۵۵، م ۱۰۰۴، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ هشتم، ۱۴۲۴ق.