حقیقت «روز» و «شب» چیست؟ چرا در شب برای عبادت باید استفاده کرد و مناسب تر است؟

پاسخ اجمالی

روز به صورت معمول با فعالیت های مرتبط با زندگی دنیایی انسان مناسب تر است، روشنایى روز نیز خود نعمتى است بی نظیر، جنب وجوش و حرکت می آفریند، انسان را براى کار و تلاش آماده می سازد، گیاهان را در پرتو نور خود می رویاند، و حیوانات در پرتو آن رشد می کنند، و شب، وقت استراحت و آرامش است و برای بیشتر مردم، فرصت خوبی برای خلوت با پروردگار متعال برای دعا، ذکر و نماز هست.
تاریکى شب هر چند پرده سیاهى بر افق می کشد و به جز ظلمت و سیاهى چیزى به نظر نمی رسد و موجودات زنده که با نور سر و کار دارند از جنبش و فعالیت می ایستند و همچون مردگان بی حرکت می افتند، اما در ضمیر دل آگاهان و اولیاى الهى چراغى روشن است که صفحه هستى را روشن می کند و آنچه را که با نور حسى نمی توان دید، با نور معرفت و روشنى باطن می بینند، گویى که اشعه اى ما فوق نور از دل نورانى آنان تابیده و از همه اجسام و حواس عبور می کند و ماوراء طبیعت و حس را نشان می دهد.
 

پاسخ تفصیلی

الف. حقیقت روز و شب
روز به صورت معمول برای فعالیت های مرتبط با زندگی دنیایی انسان بوده و شب، هنگام استراحت و آرامش بوده و برای آنانی که خواهانش هستند، فرصت خوبی برای خلوت با پروردگار متعال می باشد.
بنابراین، شب تنها براى خواب و آسایش نیست، بلکه فرصتى طلایى براى عروج مؤمنان به سوى کمال روحى و عقلى و پیوستن به پروردگار جهانیان است که از آن برنامه ریزى سالمى براى آینده فراهم می آید، خواه آینده به ظاهر دور قیامت باشد، یا آینده نزدیک دنیا در فردا و پس فردا.
پرده شب، لباس و پوششى است بر اندام زمین! تمام موجودات زنده اى که در آن زیست می کنند، فعالیت هاى خسته کننده زندگى را به حکم اجبار تعطیل کرده و تاریکى که مایه سکون و آرامش و استراحت است بر همه چیز مسلط می شود، تا اندام هاى فرسوده مرمت گردد و روح خسته تجدید نشاط کند، چرا که خواب آرام جز در تاریکى میسّر نیست.
از این گذشته؛ با فرو افتادن پرده شب، نور آفتاب برچیده می شود که اگر به طور مداوم بتابد تمام گیاهان و حیوانات را می سوزاند، و زمین جاى زندگى نخواهد بود! به همین دلیل قرآن مجید بر این مسئله تکیه کرده است: «بگو: به من خبر دهید اگر خداوند “روز” را تا قیامت بر شما جاویدان کند، چه کسى غیر از خدا است که “شب” براى شما آورد تا در آن آرامش یابید؟!».[۱] «از رحمت او است که براى شما شب و روز قرار داد تا هم در آن آرامش یابید، و هم براى بهره گیرى از فضل خدا تلاش کنید».[۲]
در هر حال؛ آنچه در شب مهم است، همان آرامشى است که بر آن حکم فرما است، و طبعاً اعصاب و روح انسان را در آرامش فرو می برد، و براى تلاش و کوشش فردا و فرداها آماده می سازد، و از این نظر نعمت بسیار مهمى است که شایسته است سوگند به آن یاد شود.[۳]
تاریکى شب هر چند پرده سیاهى بر افق می کشد و بجز ظلمت و سیاهى چیزى به نظر نمی رسد و موجودات زنده که با نور سر و کار دارند از جنبش و فعالیت می ایستند و همچون مردگان بی حرکت می افتند، اما در ضمیر دل آگاهان و اولیاى الهى چراغى روشن است که صفحه هستى را روشن می کند و آنچه را که با نور حسى نمی توان مشاهده کرد، با نور معرفت و روشنى باطن می بینند، گویى که اشعه اى مافوق نور از دل نورانى آنان تابیده و از همه اجسام و حواس عبور می کند و ماوراء طبیعت و حس را نشان می دهد. این نور، برخاسته از عبادت شب زنده داری ها و مناجات هاى عاشقانه و خالصانه و بالأخره پیوند محکمى است که با کمال مطلق و جمیل على الاطلاق پیدا می کنند و هر لحظه نورى و معرفتى افاضه می شود.
         هر دمش با من دلسوخته لطفى دگر است            این گدا بین که چه شایسته انعام افتاد
«هیچ کس نمی داند که از براى آنان چه چیزى دور از درک و دید دیگران نگهدارى شده است، چیزى که باعث روشنى دیده ها است»؛[۴] این آیه درباره کسانى است که «پهلو از بستر برمی دارند و با پروردگار خود به راز و نیازند[۵]».[۶]
امام حسن عسکرى(ع) نیز در این باره می فرماید: «رسیدن به خدا (لقاء) سفرى است که جز با مرکب راهوار شب به دست نمی آید».[۷]
قابل توجه این که در قرآن مجید به «شب» هفت بار سوگند یاد شده است! و می دانیم سوگند به امور مهم یاد می شود، این خود نشانه اهمیت پرده تاریکی شب است.
در جایی دیگر خداوند به شب قسم می خورد: «و اللیل اذا سجی»؛ «سجى» از ماده «سجو» (بر وزن سرد، و بر وزن غلو) در اصل به معناى «سکون و آرامش» است، و به معناى «پوشاندن» و «تاریک شدن» نیز آمده است، ولى در این جا ناظر به همان معناى اصلى سکون و آرامش است، به همین جهت شب هایى که باد نمی وزد «لیله ساجیه» (شب آرام) می گویند و به دریاى خالى از طوفان و امواج خروشان «بحر ساج» (دریاى آرام) گفته می شود.[۸]
سحرگاهان بهترین وقت براى راز و نیاز به درگاه محبوب، و عبادت و خودسازى و تربیت نفوس است، همان گونه که قرآن مجید در توصیف پرهیزگاران می گوید: «آنها در سحرگاهان استغفار می کنند».[۹]
روشنایى روز نیز خود نعمتى است بی نظیر، جنب وجوش و حرکت می آفریند، انسان را براى کار و تلاش آماده می سازد، گیاهان را در پرتو نور خود می رویاند، و حیوانات در پرتو آن رشد می کنند.
آمد و شد شب و روز و نظام دقیق تغییرات تدریجى آنها یکى از آیات خلقت و نشانه هاى خدا است، به علاوه؛ سرچشمه پیدایش یک تقویم طبیعى براى نظام بندى زمانى زندگى انسان ها محسوب می شود.[۱۰]
خداوند در سوره مدّثر پیامبر اکرم(ص) را به عبادت شبانه امر می کند و می فرماید: «شب را جز کمى بپا خیز! نیمى از شب را یا کمى از آن کم کن یا بر نصف بیفزا و قرآن را با تأمّل و دقّت و در نهایت روشنى و فصاحت تلاوت کن. مسلّماً برنامه [عبادت] شبانه پابرجاتر و با استقامت تر است و تو در روز تلاش مستمر و طولانى خواهى داشت».[۱۱]
عبادت در شب، مخصوصاً در سحرگاهان و نزدیک طلوع فجر، اثر فوق العاده در صفاى روح، و تهذیب نفوس، و تربیت معنوى انسان، و پاکى قلب و بیدارى دل و تقویت ایمان و اراده، و تحکیم پایه هاى تقوا در دل و جان انسان دارد که حتى با یک مرتبه آزمایش انسان آثار آن را به روشنى در خود احساس می کند.[۱۲]
ب. تأثیر نیایش در دل شب
آیات سوره مزمل به بحث پیرامون عبادت شبانه، و آموزش هاى معنوى در پرتو تلاوت قرآن در دل شب، ادامه می دهد، و در حقیقت به منزله بیان دلیلى است براى آنچه در آیات قبل آمده است؛ لذا می فرماید: «این دستور عبادت و تلاوت شبانه برای آن است که برنامه [عبادت و تعلیم] شب پابرجاتر و با استقامت تر است».[۱۳]
این آیه از آیاتى است که با تعبیرات پرمحتوایش رساترین سخن را درباره «عبادت شبانه» و نیایش سحرگاهان، و راز و نیاز با محبوب، در ساعاتى که اسباب فراغت خاطر از هر زمان فراهم تر است، و همچنین تأثیر آن در تهذیب نفس، و پرورش روح و جان انسانى، بیان کرده است، و نشان می دهد که روح آدمى در آن ساعات آمادگى خاصى براى نیایش و مناجات و ذکر و فکر دارد.

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. قصص، ۷۲٫

[۲]. قصص، ۷۳٫

[۳]. مکارم شیرازى، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۲۷، ص ۹۷، تهران، دارالکتب الإسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ ش.

[۴]. سجده، ۱۷٫

[۵]. سجده، ۱۶٫

[۶]. فهرى، سید احمد، ترجمه شرح دعاى سحر، ص ۱۳ – ۱۴، انتشارات تربت، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.

[۷]. مجلسى، محمد باقر، بحار الأنوار، ج ۷۵، ص ۳۸۰، بیروت، مؤسسه الوفاء، ۱۴۰۴ق.

[۸]. ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج ۱۴، ص ۳۷۱، بیروت، دار صادر، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق.

[۹]. ذاریات، ۱۸٫

[۱۰]. تفسیر نمونه، ج ۲۶، ص ۲۲ – ۲۳٫

[۱۱]. مزمل، ۲ – ۶٫

[۱۲]. تفسیر نمونه، ج ۲۵، ص ۱۷۳٫

[۱۳]. مزمل، ۶٫