براساس مبانى دینى و اصول متعدد قانون اساسى، مقام رهبرى در نظام جمهورى اسلامى ایران، بالاترین مقام رسمى بوده و ریاست عالیه کشور را بر عهده دارد. چنین مقامى با ویژگى ها، شرایط و صلاحیت هاى علمى، اخلاقى و مدیریتى مطرح شده در آموزه هاى اصیل اسلامى و قانون اساسى جمهورى اسلامى، کاملاً بى نظیر و غیرقابل مقایسه با عالى ترین مقامات در کشورهاى دیگر است؛ گرچه وظایف و اختیارات به مراتب بیشترى براى مقام عالیه کشور در نظام هاى سیاسى دیگر نیز وجود دارد.[۱] از سوى دیگر هر  چند خبرگان رهبرى با ویژگى هاى لحاظ شده در قانون اساسى و لزوم تخصص گرایى در انتخاب عالى ترین مقام کشور، در جهان بى نظیر است؛ اما شیوه انتخاب رهبرى توسط این مجلس که انتخابى «دو درجه اى و غیرمستقیم» است، امروزه در بسیارى از کشورهاى دنیا، مانند آلمان، ایتالیا، فنلاند، سوئیس، ترکیه، پاکستان، هند، اتیوپى، کره شمالى، چین و ایالات متحده آمریکا، در انتخاب عالى ترین مقام رسمى یا اجرایى، بر نظام سیاسى حاکم بوده و اعمال مى گردد و حتى علاوه بر مقامات سیاسى، در انتخاب بالاترین مقامات دینى جهان نیز نمونه مشابه دارد. در ادامه به بررسى برخى از مهمترین این نمونه ها پرداخته مى شود:

۱ – انتخاب رئیس جمهورى آمریکا

در آمریکا انتخاب رئیس جمهور به شکل غیرمستقیم انجام مى شود؛ نویسندگان قانون اساسى این کشور بر این بوده اند که انتخاب رئیس جمهور را از مداخله و نفوذ مستقیم عامه مردم برکنار داشته، آن را در صلاحیت گروهى معدود به نام (Electoral College) به معناى «هئیت انتخاب کنندگان» یا «هیئت انتخاباتى»، قرار دهند. براساس قانون اساسى آمریکا، رئیس جمهورى این کشور ـ که قدرت و اختیارات فوق العاده و گسترده اى دارد ـ بدین شکل انتخاب مى شود: ابتدا مردم هر ایالت، تعدادى نماینده (الکترال ) بر مى گزینند که تعداد آنان با تعداد کل سناتورها و نمایندگان آن ایالت در کنگره برابر است. انتخاب کنندگان ریاست جمهورى (الکترال ها ) در ایالت هاى خود تشکیل جلسه مى دهند و از طریق رأى مخفى دو  نفر ـ یک  نفر جهت احراز ریاست جمهورى و دیگرى براى معاونت وى ـ را که حداقل یک  نفرشان مقیم ایالت آنان نباشد؛ انتخاب مى کنند و سپس نتیجه را به شخص سنا ارسال مى دارند و رئیس سنا در حضور نمایندگان سنا و مجلس نمایندگان، کلیه تأییدیه ها را گشوده و شخصى که بیشترین تعداد آرا را کسب نماید، رئیس جمهور مى شود.[۲] در این میان احزاب سیاسى نیز نقش مهمى در تأثیرگذارى بر انتخابات ریاست جمهورى آمریکا ایفا مى نمایند. و براى رعایت ظاهر قانون اساسى، صورتى از نامزدهاى انتخاباتى «هیئت انتخاب کنندگان» (الکترال ها ) را ارائه مى دهند که در صدر آن، نام نامزد مقام ریاست جمهور و معاون وى قید گردیده است و مفهوم آن، این است که هرگاه این افراد به عضویت «هیئت انتخاب کنندگان» برگزیده شوند؛ متعهدند که به نامزدهاى حزب رأى دهند. هرحزب که اکثریت آراى یک ایالت را به دست آورد به تعداد کلیه اعضاى «هیئت انتخاب کنندگان» آن ایالت، به نفع نامزد حزب خود رأى خواهد داشت و به این ترتیب آراى اقلیت به حساب نخواهد آمد. این است که به محض خاتمه انتخابات در هر ایالت، نتیجه انتخابات معلوم، و تهیه لیست و گواهى آن و مداخله مجلسین جنبه تشریفاتى خواهد داشت. البته اعضاى «هیئت انتخاب کنندگان» تحت هیچ عنوان و به هیچ صورتى قانوناً مکلّف به انتخاب کسى که نامش در ورقه به عنوان نامزد ریاست جمهورى قید گردیده است، نمى باشند.[۳]

۲ – انتخاب رئیس جمهور و صدر اعظم جمهورى فدرال آلمان

در آلمان رئیس جمهور، رئیس تشریفاتى این کشور در امور داخلى و بین المللى است؛ که به صورت غیرمستقیم و توسط «مجمع فدرال» (Bundesversammlung) انتخاب مى شود. مجمع فدرال آلمان مرکب از مجلس فدرال (بوند ستاگ ) و نمایندگان پارلمان محلى است.[۴]

صدر  اعظم مهمترین مقام جمهورى فدرال آلمان است که او نیز به شیوه غیرمستقیم به این منصب برگزیده مى شود و براى انتخاب او سه راه وجود دارد:

الف. با پیشنهاد رئیس جمهور به مجلس فدرال و تصویب مجلس با اکثریت مطلق آرا؛

ب. در صورتى که اکثریت مطلق آرا حاصل نشد، مجلس فدرال ظرف دو هفته شخص دیگرى را با همان اکثریت به صدر اعظمى تعیین مى کند؛

ج. اگر مجلس فدرال پس از دو هفته و به ترتیب مذکور قادر به انتخاب صدر اعظم نشود، صدر اعظم با اکثریت نسبى آرا بر گزیده مى شود و رئیس جمهور یا باید حکم او را صادر کند و یا مجلس فدرال را منحل و دستور انتخابات جدید را صادر نماید.[۵]

۳ – انتخاب رئیس جمهور ایتالیا

در ایتالیا انتخاب رئیس جمهور به طور کامل با شیوه غیرمستقیم است؛ که توسط هیئتى مرکب از اعضاى پارلمان (مجلسین ) و سه نماینده از طرف شوراهاى هر یک از مناطق کشور (هر منطقه مثل سیسیل، ساردنى و غیره، شامل چند استان مى شود ) در جلسه مشترک، برگزیده مى شود.[۶]

۴ – انتخاب بالاترین مقام سوئیس

شوراى فدرال سوئیس، بالاترین قدرت ادارى و اجرایى کنفدراسیون سوئیس است. رئیس این شورا که در واقع در حکم رئیس جمهورى آن کشور است، ریاست کنفدراسیون سوئیس را بر عهده داشته و توسط خود اعضاى شوراى فدرال انتخاب مى شود.[۷]

۵ – انتخاب رئیس جمهور هند

رئیس جمهور هند به عنوان رئیس قوه مجریه و فرمانده کل قوا، از طرف دو مجلس قانونگذار فدرال و مجالس مقننه ایالات، با اکثریت آرا و براساس اصل «ارزش رأى نمایندگان»[۸] انتخاب مى شود.

۶ – شوراى کاردینال ها

بعد از فوت پاپ، کاردینال هاى کلیساى کاتولیک، در واتیکان دور هم جمع مى شوند تا یک  نفر را از میان خود، به عنوان پاپ جدید معرفى کنند؛ در این جلسه کاردینال هاى واجد شرایط رأى دهى، در کلیسایى جمع شده و تا انتخاب و معرفى پاپ جدید هیچ ارتباطى با جهان خارج ندارند. انتخاب پاپ جدید، با رأى گیرى مخفى و طى حداکثر ۴ رأى گیرى در هر روز، انجام مى گیرد. بعد از هر رأى گیرى، ورقه هاى رأى که با مواد شیمیایى آغشته مى شوند، سوزانده مى شود. اگر کاردینال ها به توافق رسیدند؛ دودى سفید، از دودکش مخصوصى که براى همین کار درست شده است، بیرون مى آید؛ دودِ  سیاه نیز، نشانه عدم توافق آن هاست. و جزئیات کامل در مورد اصل رأى گیرى نیز تا صدسال بعد منتشر نخواهد شد.[۹]

بنابراین همانگونه که از موارد فوق مشخص است، انتخاب رهبرى، تنها در قانون اساسى جمهورى اسلامى ایران، به شکل غیرمستقیم نیست؛ بلکه در حقوق اساسى تطبیقى نیز، موارد مشابه متعددى براى آن  وجود دارد و هرچند مجلس خبرگان، از لحاظ مبانى و شرایط اصلحیت و صفات عالى رهبرى، در دنیا منحصر به فرد است؛ اما از نظر شکل و روش انتخاب و تعیین عالى ترین مقام کشور، مشابه نهادها، مجامع و مجلس هایى است که در کشورهاى دیگر وجود دارند و گزینش عالى ترین مقام رسمى، اجرایى یا هر  دوى این ها را انجام مى دهند.[۱۰]

پی نوشت ها

[۱] – جهت آشنایى و مقایسه اختیارات عالى ترین مقامات کشورهاى لیبرال دموکراسى با اختیارات مقام رهبرى در ایران، ر.ک: محمد رضا مرندى، حقوق اساسى جمهورى اسلامى ایران، قم: پارسایان، ۱۳۸۲، صص ۱۴۶ـ۱۲۱٫

[۲] – قانون اساسى ایالات متحده آمریکا، بخش اول از اصل دوم.

[۳] – حقوق اساسى جمهورى اسلامى ایران، پیشین، ص۹۹٫

[۴] – جهت کسب اطلاعات بیشتر ر.ک: احمد نقیب زاده، سیاست و حکومت در اروپا، تهران: سمت، ۱۳۷۹، ص ۱۸۱ ؛ سید جلال الدین مدنى، حقوق اساسى تطبیقى، تهران: گنج دانش، ۱۳۷۴، ص ۱۰۶ ؛ جعفر بوشهرى، حقوق اساسى، تهران: شرکت سهامى انتشار، ۱۳۸۴، ج ۲، ص ۲۲۷٫

[۵] – حقوق اساسى جمهورى اسلامى ایران، پیشین، ص۱۰۵٫

[۶] – ر.ک: سیاست و حکومت در اروپا، پیشین، ص ۲۱۶٫

[۷] – ر.ک: اصول ۷۱، ۹۵، ۹۶ و ۹۸ قانون اساسى سوئیس.

[۸] – منظور از این اصل این است که ارزش رأى هر نماینده به مقدار رأیى است که از مردم کسب نموده است.

[۹] – ر.ک: مجلس خبرگان، پیشین، صص ۳۷ـ۳۶ ؛ روزنامه ایران ۳۰/۱/۱۳۸۴ و ۱۵/۱/۱۳۸۴، ص ۵٫

[۱۰] – ر.ک: پرسش ها و پاسخ هایى درباره مجلس خبرگان رهبرى، پیشین.