خداوند برنامه هایی برای سعادت انسانها طرح کرده و پیامبران خود را موظف ساخته است که این دستورها را به مردم ابلاغ کنند. بر این اساس اساسی ترین وظیفه انبیاء ابلاغ پیام الهی و دعوت مردم به سوی خدا و پرستش اوست. حال اگر فرد یا جمعیتی ابلاغ این فرمان ها را مزاحم منافع خود ببینند و موانعی ایجاد کنند پیامبران حق دارند نخست از طریق مسالمت آمیز و اگر ممکن نشد با توسل به شمشیر این موانع را از سر راه بردارند . اگر همه انسانها به حق گردن نهند بحث جهاد مطرح نخواهد شد. جهاد در اسلام زمانی مطرح می شود که عده ای از حق سر باز زنند و مانع گسترش حق شوند که در اینجا نوبت به جهاد می رسد. در واقع جهاد در اسلام آخرین چاره برای در هم کوبیدن شرک و فساد است مثلا یکی از حقوق اساسی انسان و تکلیف وی اطاعت از خداوند است .زمانی که حق با دلایل روشن ثابت شد بگونه ای که هیچ عذری برای کسی باقی نماند. باید به حق گردن نهند و خدای را پرستش کنند و از اطاعت غیرخدا دوری نمایند. پیامبر اکرم(ص) به خاطر سه اصل اقدام به جهاد ابتدائی کردند:

۱ – محو آثار شرک و بت پرستی، زیرا از نظر اسلام بت پرستی یک دین و آیین نیست، بلکه یک انحراف و خرافه است . هرگز نباید اجازه داد جمعی در یک مسیر صددرصد غلط و خرافی پیش روند و به سقوط کشانده شود. اسلام بت پرستان را از راه تبلیغ به سوی توحید دعوت کرد . آنجا که مقاومت کردند، متوسل به زور شد.پیامبر بت خانه ها را در هم کوبید , از هر گونه مظاهر بت و بت پرستی جلوگیری کرد تا این بیماری روحی و فکری ریشه کن گردد .

۲ – در برابر کسانی که نقشه نابودی و حمله مسلمانان را می کشیدند، دستور جهاد دفاعی و توسل به قدرت نظامی داده شده است. شاید بیش تر جنگ های اسلامی در زمان پیامبر(ص) از همین قبیل باشد، به عنوان نمونه جنگ اُحد، احزاب، حنین، موته و تبوک را می‌توان نام برد.

۳ – برای کسب آزادی در تبلیغ، زیرا هر آیینی حق دارد به طور آزاد به صورت منطقی خود را معرفی کند . اگر کسانی مانع از این کار شوند، می تواند با توسل به زور این حق را به دست آورد.( تفسیر نمونه‏،مکارم شیرازى ، ج ۲، ص ۲۰۶، دار الکتب الإسلامیه، تهران‏، ۱۳۷۴ ش‏؛ مرتضی مطهری، آشنایی با قرآن، ج ۳، ص ۲۱۹٫انتشارات صدرا.)

جهاد در اسلام، شرایطى دارد که رزمندگان اسلام باید آنها را مراعات کنند. از جمله این شرایط این است که مبادرت به جنگ ابتدایى مستلزم وجود پیامبر , امام یا نایب خاص او است.در زمان حضور پیامبر و امام معصوم(ع) در جهاد ابتدایی اجازه پیامبر یا امام(ع) لازم است. در زمان غیبت امام معصوم(ع) جهاد ابتدایی از دیدگاه بسیاری فقها جایز نیست هر چند برخی از فقها نیز معتقدند این نوع جهاد تنها با صلاح دید ولی فقیه جامع الشرایط مجاز خواهد بود. (رساله اجوبه الاستفتائات آیت الله خامنه ای، ص ۲۴۳، سوال، ۱۰۴۸)

شرط دیگر این است که در جهاد ابتدایی اول باید به اسلام دعوت کرد همانطوریکه رسول اکرم(ص) در لشکرکشى‏هاى خود، به جنگجویان توصیه مى‏فرمود که پیش از آن که دشمن را به دین اسلام دعوت نکرده‏اند از حمله‏ خوددارى کنند . حضرت على(ع) در این باره مى‏فرماید: «پیامبر مرا روانه یمن کرد و فرمود: یا على! اگر کسى را دعوت به اسلام نکرده‏اى با او نجنگ؛ به خدا قسم اگر خدا یک تن را به دست تو هدایت کند، بهتر از چیزهایى است که خورشید بر آن طلوع و غروب مى‏کند»، (اصول کافى، ج ۱، ص ۳۳۵)
نکته دیگر این است که اگر اهل ذمه خلاف مقررات عمل نکرده باشند، نمى‏توان با آنان وارد جهاد ابتدایی شد
. آیات فراوانی دلالت بر جهاد ابتدایی می کند مانند : یا ایها النبی جاهد الکفار و المنافقین , قاتلو الذین لایومنون بالله , اذا لقیتم الذین کفروا فضرب الرقاب , یا ایها الذین آمنوا خذوا حذرکم فانفروا ثبات , فلیقاتل فی سبیل الله , حرض المومنین علی القتال و آیات دیگر . ( ر.ک. جواهر الکلام , چاپ اسلامیه ج ۲۱ ص ۸ )
غزوه تبوک یکی از موارد جهاد ابتدایی است .

منبع:پرسمان