امر به معروف و نهى از منکر در حکومت دینى و از جانب حاکمان در امر حکومت تا چه اندازه قابل پذیرش است؟
در این باره باید دو نکته را از یکدیگر تفکیک کرده، جداگانه مورد بررسى قرار داد:
یک. حاکمان و کارگزاران حکومت دینى باید چه موضعى در برابر «امر به معروف و نهى از منکر» اتخاذ کنند؟
دو. افراد یاد شده در عمل، چه مى کنند و واقعیت هاى موجود در حکومت هاى دینى چه وضعیتى را نشان مى دهد؟
حاکمان دین بایستى امور زیر را رعایت کنند:
۱ – بسترى در جامعه فراهم کنند که افراد، بتوانند به خوبى بر رفتار آنان نظارت کرده، صحیح را از نادرست باز شناسند و به هنگام لزوم، بتوانند به راحتى، رهنمودهاى لازم را به مسئولان ارائه کنند.
۲ – رهنمودها و امر به معروف و نهى از منکر مردم را بدون هیچ گونه پیش داورى و با تقواى لازم، مورد مطالعه و بررسى قرار دهند. آنان اگر پس از بررسى هاى لازم، سخن مردم را درست یافتند، با شهامت و شجاعت آن را بپذیرند و تسلیم آن گردند و اگر آن را بر خطا یافتند، با منطقى استوار و بیانى نرم پاسخ دهند، و یا کریمانه از آن درگذرند.
اما اینکه حاکمان در حکومت دینى، تا چه اندازه نسبت به امر به معروف و نهى ازمنکر پذیرش دارند، باید گفت: کلمه «حاکمان»، تعبیرى کلى و تا حدودى ابهام آمیز است؛ یعنى، دقیقا مشخص نیست چه کسانى و تا چه رده هایى مورد نظر است. افراد بسیار متفاوتند و نمى توان پاسخ قاطعى ـ که شامل همگان شود ـ ارائه داد. اما باید حاکمان، از شایسته ترین افراد جامعه و حدالامکان افرادى حقیقت پذیر و واقع نگر انتخاب شوند. هر اندازه در انتخاب این افراد، دقت نظر بیشترى به عمل آید؛ میزان پذیرش امر به معروف و نهى از منکر بیشتر خواهد بود.
اما اینکه حکومت دینى در طول تاریخ، چه تجربه اى را نشان داده است؛ باید گفت: نمونه هاى برجسته و عینى حکومت دینى، حکومت پیامبر (صلی الله علیه وآله) و امیرالمؤمنین (علیه السلام) بوده است. رسول اکرم (صلی الله علیه وآله) در دوران حکومت الهى خود، چنان مردمى رفتار مى کرد و فضایى پدید آورده بود که با وجود عصمت آن حضرت؛ هر کسى مى توانست به راحتى، در حوزه مسائل اجتماعى و رفتارى پیامبر (صلی الله علیه وآله) اظهار نظر کند.
جانشین حقیقى آن حضرت، امیرالمؤمنین (علیه السلام) نیز همین گونه رفتار مى کرد. برخوردهاى امیرالمؤمنین (علیه السلام) نشانگر این واقعیت است که آن حضرت، خواستار تربیت جامعه به نحوى بودند که هرگز بین خود و مسئولان جدایى احساس نکنند و به راحتى سخنان خود را با آنان مطرح نمایند.
یکى از سخنان ارزشمند آن حضرت ـ که به زیباترین شکلى از چنین رابطه اى پرده برمى دارد ـ این است:
«خوش ندارم گمان کنید که دوست دارم مرا بستایید و ثنا گویید … پس با من آن گونه که با گردن کشان سخن گویند، سخن مگویید … نمى خواهم مرا بزرگ انگارید … پس از گفتن حق یا راى زدن در عدالت باز نایستید …».[۱]
چنین برخوردى، به جامعه «شخصیت» مى دهد و آنان را براى اظهار نظر و انتقاد و امر به معروف و نهى از منکر، تا بالاترین سطوح اجتماعى، آماده مى سازد. شبیه همین روش در سیره امام خمینى رحمه اللهنیز مشاهده مى شود. ایشان مى فرماید:
«همه ملت موظفند که نظارت کنند بر امور، نظارت کنند اگر من یک پایم را کنار گذاشتم، کج گذاشتم، ملت موظف است بگوید پایت را کج گذاشتى، خودت را حفظ کن».[۲]
نیز مى فرماید: «باید مسلمان این طور باشد که اگر هر که مى خواهد باشد، خلیفه مسلمین و هر که باشد اگر دید پایش را کج گذاشت، شمشیرش را بکشد که پایش را راست بگذارد».[۳]
فهرست آیات و روایات
الف. آیات
«وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الْکافِرُونَ» ··· ۲۸ و ۱۳
«اَلَّذینَ اِنْ مکَّنّاهم فِى الاْرْضِ اَقامُوا الصَّلوهَ وَ ءاتُوا …» ··· ۵۳ و ۲۱
«إِنِ الْحُکْمُ إِلاّ لِلّهِ یَقُصُّ الْحَقَّ وَ هُوَ خَیْرُ الْفاصِلِینَ» ··· ۱۰۷ و ۲۵
«أَلا لَهُ الْحُکْمُ وَ هُوَ أَسْرَعُ الْحاسِبِینَ» ··· ۲۵
«إِنِ الْحُکْمُ إِلاّ لِلّهِ أَمَرَ أَلاّ تَعْبُدُوا إِلاّ إِیّاهُ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ …» ··· ۲۵
«إِنِ الْحُکْمُ إِلاّ لِلّهِ عَلَیْهِ تَوَکَّلْتُ وَ عَلَیْهِ فَلْیَتَوَکَّلِ الْمُتَوَکِّلُونَ» ··· ۲۵
«وَ هُوَ اللّهُ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ لَهُ الْحَمْدُ فِی الْأُولى وَ الْآخِرَهِ وَ لَهُ …» ··· ۲۵
«وَ لا تَدْعُ مَعَ اللّهِ إِلهاً آخَرَ لا إِلهَ إِلاّ هُوَ کُلُّ شَیْءٍ هالِکٌ إِلاّ …» ··· ۲۶
«وَ إِذِ ابْتَلى إِبْراهِیمَ رَبُّهُ بِکَلِماتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قالَ إِنِّی جاعِلُکَ …» ··· ۴۷ و ۲۶
«وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ حُکْماً لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ» ··· ۲۶
«أَلَیْسَ اللّهُ بِأَحْکَمِ الْحاکِمِینَ» ··· ۲۶
«وَ إِنْ کانَ طائِفَهٌ مِنْکُمْ آمَنُوا بِالَّذِی أُرْسِلْتُ بِهِ وَ طائِفَهٌ لَمْ …» ··· ۲۷
«وَ اتَّبِعْ ما یُوحى إِلَیْکَ وَ اصْبِرْ حَتّى یَحْکُمَ اللّهُ وَ هُوَ خَیْرُ الْحاکِمِینَ» ··· ۲۷
«إِنَّ رَبَّکَ یَقْضِی بَیْنَهُمْ بِحُکْمِهِ وَ هُوَ الْعَزِیزُ الْعَلِیمُ» ··· ۲۷
«وَ مَا اخْتَلَفْتُمْ فِیهِ مِنْ شَیْءٍ فَحُکْمُهُ إِلَى اللّهِ ذلِکُمُ اللّهُ رَبِّی …» ··· ۲۷
«أَ فَغَیْرَ اللّهِ أَبْتَغِی حَکَماً وَ هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ إِلَیْکُمُ الْکِتابَ …» ··· ۲۷
«وَ مَنْ لَمْ یَحْکُمْ بِما أَنْزَلَ اللّهُ فَأُولئِکَ هُمُ الظّالِمُونَ» ··· ۲۸
«یُرِیدُونَ أَنْ یَتَحاکَمُوا إِلَى الطّاغُوتِ وَ قَدْ أُمِرُوا أَنْ یَکْفُرُوا بِهِ» ··· ۲۸
«اللّهُ وَلِیُّ الَّذِینَ آمَنُوا یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَى النُّورِ وَ …» ··· ۲۸
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تُطِیعُوا فَرِیقاً مِنَ الَّذِینَ أُوتُوا الْکِتابَ …» ··· ۲۸
«وَ لَنْ یَجْعَلَ اللّهُ لِلْکافِرِینَ عَلَى الْمُؤمِنِینَ سَبِیلاً» ··· ۱۴۸ و ۲۹
«لا یَتَّخِذِ الْمُؤمِنُونَ الْکافِرِینَ أَوْلِیاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤمِنِینَ وَ مَنْ …» ··· ۲۹
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْیَهُودَ وَ النَّصارى أَوْلِیاءَ بَعْضُهُمْ …» ··· ۲۹
«أَ فَمَنْ کانَ مُؤمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ» ··· ۳۴ و ۲۹
«وَ لا تَرْکَنُوا إِلَى الَّذِینَ ظَلَمُوا فَتَمَسَّکُمُ النّارُ وَ ما لَکُمْ مِنْ …»··· ۳۰
«فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَ لا تُطِعْ مِنْهُمْ اثِماً أَوْ کَفُوراً» ··· ۳۰
«وَ لا تُؤتُوا السُّفَهاءَ أَمْوالَکُمُ الَّتِی جَعَلَ اللّهُ لَکُمْ قِیاماً» ··· ۳۰
«وَ لا تُطِیعُوا أَمْرَ الْمُسْرِفِینَ الَّذِینَ یُفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ وَ لا یُصْلِحُونَ» ··· ۳۰
«وَ لا تُطِعْ مَنْ أَغْفَلْنا قَلْبَهُ عَنْ ذِکْرِنا وَ اتَّبَعَ هَواهُ وَ کانَ أَمْرُهُ فُرُطاً» ··· ۳۰
«أَفَمَنْ کانَ عَلى بَیِّنَهٍ مِنْ رَبِّهِ کَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ وَ اتَّبَعُوا أَهْواءَهُمْ» ··· ۳۰
«قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ إِنَّما یَتَذَکَّرُ …» ··· ۳۱
«فَاحْکُمْ بَیْنَهُمْ بِما أَنْزَلَ اللّهُ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْواءَهُمْ عَمّا جاءَکَ مِنَ الْحَقِّ» ··· ۳۱
«اتَّبِعُوا ما أُنْزِلَ إِلَیْکُمْ مِنْ رَبِّکُمْ وَ لا تَتَّبِعُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ قَلِیلاً …» ··· ۳۱
«قُلْ أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ … » ··· ۳۲ و ۳۱
«وَ أَقِیمُوا الصَّلاهَ وَ آتُوا الزَّکاهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ لَعَلَّکُمْ تُرْحَمُونَ» ··· ۳۲ و ۳۱
«إِنَّما کانَ قَوْلَ الْمُؤمِنِینَ إِذا دُعُوا إِلَى اللّهِ وَ رَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ …» ··· ۳۲
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ لا تُبْطِلُوا …» ··· ۳۲
«یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَطِیعُوا اللّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَوَلَّوْا عَنْهُ وَ أَنْتُمْ …» ··· ۳۲
«وَ ما کانَ لِمُؤمِنٍ وَ لا مُؤمِنَهٍ إِذا قَضَى اللّهُ وَ رَسُولُهُ أَمْراً أَنْ …» ··· ۱۰۸ و ۳۲
«إِنَّ اللّهَ اصْطَفاهُ عَلَیْکُمْ وَ زادَهُ بَسْطَهً فِی الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ وَ اللّهُ …» ··· ۳۳
«قالَ اجْعَلْنِى عَلى خَزائِنِ الْأَرْضِ إِنِّى حَفِیظٌ عَلِیمٌ» ··· ۳۳
« … هَلْ یَسْتَوِی هُوَ وَ مَنْ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ هُوَ عَلى صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ» ··· ۳۴
«قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمى وَ الْبَصِیرُ أَ فَلا تَتَفَکَّرُونَ» ··· ۳۴
«أَ فَمَنْ یَهْدِى إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّى إِلاّ أَنْ یُهْدى …» ··· ۳۴
«اِنَّما اَنْتَ مُذَکِّرٌ، لَسْتَ عَلَیْهِمْ بِمُصَیْطِر» ··· ۳۸
«لا اِکْراهَ فِى الدّین» ··· ۳۸
«وَ ما عَلَى الرَّسوُلِ اِلاّ اْلبَلاغُ» ··· ۳۸
«لَقَدْ أَرْسَلْنا رُسُلَنا بِالْبَیِّناتِ وَ أَنْزَلْنا مَعَهُمُ الْکِتابَ وَ الْمِیزانَ لِیَقُومَ النّاسُ …»··· ۴۰و۵۲
«وَ لَقَدْ بَعَثْنا فِی کُلِّ أُمَّهٍ رَسُولاً أَنِ اعْبُدُوا اللّهَ وَ اجْتَنِبُوا الطّاغُوتَ …» ··· ۵۲
«هُوَ الَّذِی بَعَثَ فِی الْأُمِّیِّینَ رَسُولاً مِنْهُمْ یَتْلُوا عَلَیْهِمْ آیاتِهِ وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُم …» ··· ۵۲
«… وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ …» ··· ۵۲
«إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا الَّذِینَ یُقِیمُونَ الصَّلاهَ وَ یُؤتُونَ» ··· ۱۰۷
«أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ فَاللّهُ هُوَ الْوَلِیُّ» ··· ۱۰۸
«النَّبِیُّ أَوْلى بِالْمُؤمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ …» ··· ۱۰۸
«أَطِیعُوا اللّهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ» ··· ۱۰۸
«فَاسْتَبْشِرُوا بِبَیْعِکُمُ الَّذِی بایَعْتُمْ» ··· ۱۲۴
«إِنَّ اللّهَ کانَ عَلَیْکُمْ رَقِیباً» ··· ۱۵۲
«کُنْتُمْ خَیْرَ أُمَّهٍ أُخْرِجَتْ لِلنّاسِ تَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَ تَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْکَرِ …» ··· ۱۵۴
ب. روایات
«حلال محمد حلالٌ ابدا الى یوم القیامه و حرامه حرامٌ ابدا …» ··· ۱۹
« … وَ لَمْ نوُدِىَ بِشَى ءٍ مِثْلَ ما نوُدِىَ بِالْوِلایَهِ»··· ۲۲
«لابد للناس من امیر برٍّ او فاجر» ··· ۴۱
«الدنیا دنیاءان: دنیا بلاغ و دنیا ملعونه» ··· ۴۱
«بالدنیا تحرز الآخره» ··· ۴۱
«لابد للناس من امیر برٍّ او فاجر» ··· ۴۱
«لا تزال هذه الامه مستقیما امرها، ظاهره على عدوّها، حتى …» ··· ۴۸
«انا سیدالنبیّین و على بن ابیطالب سیّد الوصیّین و ان اوصیائى …» ··· ۴۸
«مجارى الامور و الاحکام على ایدى العلماء بالله الامناء …» ··· ۶۶ و ۵۶
«من نصب نفسه للناس اماما فلیبدأ بتعلیم نفسه قبل تعلیم غیره» ··· ۵۷
«الناس على دین ملوکهم» ··· ۵۷
«ان احق الناس بهذاالامر اقویهم علیه و اعلمهم بامرالله فیه» ··· ۱۴۸ و ۶۶
«حلال محمد حلال الى یوم القیامه و …» ··· ۶۷
«ما تعارفه الناس و ساروا علیه من قولٍ او فعل او ترک و یسمى العاده»··· ۷۶
«لاطاعه لمخلوق فى معصیه الخالق» ··· ۱۲۲ و ۹۴ و ۸۲
«یابن ابیطالب لک ولاء امتى فان ولّوک فى عافیه و اجمعوا …» ··· ۱۱۳ و ۱۱۱
«مَنْ اَصْبَحَ وَ لَمْ یَهْتَمَّ بِاُموُرِ الْمُسْلِمینَ فَلَیْسَ بِمُسْلِمٍ» ··· ۱۵۴ و ۱۲۹
«اَیُّهَا النّاس اِنَّ آدَمَ لَمْ یَلِدْ عَبْدا وَ لا اَمَهً وَ اِنَّ النّاسَ کُلُّهُمْ اَحْرارٌ» ··· ۱۳۴
«لا تَکُنْ عَبْدَ غَیْرِکَ وَ قَدْ جَعَلَکَ اللّه حُرّاً» ··· ۱۳۴
«ان عملک لیس لک بطعمه ولکنه فى عنقک امانه» ··· ۱۴۹ و ۱۴۱
«اللهم انک تعلم انه لم یکن الّذى کان منّا منافسه فى سلطان و …» ··· ۱۴۲
«اما بعد! فقد شرکتک فى امانتى …» ··· ۱۴۹
«فلعمرى، ما الامام الاالحاکم بالکتاب، القائم بالقسط، الدائن …» ··· ۱۵۰
«عن ابیجعفر (علیه السلام) قال: قال رسول الله (صلی الله علیه وآله) : لا تصلح الامامه …» ··· ۱۵۰
« … ان لى علیکم حقا و لکم علىّ حق … » ··· ۱۵۳
«کلکم راع و کلکم مسئول عن رعیته» ··· ۱۵۴
«و اما حقى علیکم فالنصیحه فى المشهد و المغیب» ··· ۱۵۵
«و قد کرهت ان یکون جال فى ظنّکم انى احب الاطراء و …» ··· ۱۵۸
کتابنامه
۱ – قرآن کریم.
۲ – نهج البلاغه.
۳ – انجیل لوقا.
۴ – انجیل یوحنا.
۵ – آقابخشى، على، فرهنگ علوم سیاسى، مرکز اطلاعات و مدارک علمى ایران، ۱۳۷۴٫
۶ – ابراهیمى ورکیانى، محمد، اسلام و آزادى، بى نا، بى تا.
۷ – ابن حجر، هیثمى مکى، الصواعق المحرقه، دار الطباعه المحمّدیه، قاهره، و ط ۱۴۰۳ ه.
۸ – ابن طاووس، کشف المحجه لثمره المهجه، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى قم، ۱۳۷۰٫
۹ – ابن کثیر، عماد الدین اسماعیل دمشقى، البدایه و النهایه، تحقیق لجنه من العلماء، دار الکتب علمیه بیروت.
۱۰ – ابن منظور، ابوالفضل محمد بن مکرم بن منظور، لسان العرب، دار صادر، بیروت، ۱۴۰۵٫
۱۱ – ابن هشام، ابو محمد عبدالملک بن ایوب حمیرى، سیره ابن هشام، مصر مصطفى البابى الحلبى، ۱۳۵۵ ه.
۱۲ – ابو عبدالرحمن، احمد بن شعیب، سنن نسائى، دار احیاء التراث العربى، بیروت.
۱۳ – ارسطا، محمدجواد، قدرت سیاسى در اسلام، درآمدى بر اندیشه سیاسى اسلام، ویراستار سید صادق حقیقت، انتشارات بین المللى الهدى، چاپ اول، ۱۳۷۸٫
۱۴ – بخارى، محمد بن اسماعیل، صحیح بخارى، قاهره، مکتبه عبدالحمید احمد حنفى، ۱۳۱۴ ه.
۱۵ – برگر، پیترال، افول سکولاریزم، ترجمه افشار امیرى، نشر پنگان، ۱۳۸۰٫
۱۶ – بشیریه، حسین، جامعه شناسى سیاسى، نشر نى، ۱۳۷۴٫
۱۷ – بهروز لک، غلامرضا، زبان سیاسى اسلام، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۳۷۸٫
۱۸ – پیشوایى، مهدى، سیماى پیشوایان در آینه تاریخ، قم: دارالعلم، چاپ اول، ۱۳۷۵٫
۱۹ – ــــــــــــــ ، سیره پیشوایان، قم: توحید، چاپ سیزدهم، ۱۳۸۱٫
۲۰ – جوادى آملى، عبدالله، ولایت فقیه، ولایت فقاهت و عدالت، قم؛ نشر اسراء، ۱۳۷۸٫
۲۱ – ــــــــــــــــــــ، نسبت دین و دنیا، قم؛ نشر اسراء، چاپ اول، ۱۳۸۱٫
۲۲ – جوینى خراسانى، فرائد السمطین، بیروت مؤسسه المحمودى، ۱۴۰۰ ه.
۲۳ – الحر العاملى، محمد بن الحسین، وسائل الشیعه، المکتبه الاسلامیه، الطبعه السادسه، ۱۳۶۷٫
۲۴ – الحسین الحائرى، سید کاظم، ولایه الامر فى عصر الغیبه، مجمع الفکر الاسلامى، الطبعه الاولى، ۱۴۱۴ ه.
۲۵ – حقیقت، سید صادق، درآمدى بر اندیشه سیاسى اسلام (مجموعه مقالات)، انتشارات بین المللى الجدى، چاپ اول، ۱۳۷۸٫
۲۶ – الحوالى، سفر بن عبدالرحمن، العلمانیه، المکتب الطیّب، القاهره، الطبعه الثانیه، ۱۴۲۰ ه .
۲۷ – دانش پژوه، مصطفى، فلسفه حقوق، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى رحمه الله.
۲۸ – دورانت، ویل، تاریخ تمدن، ج ۴، گروه مترجمان، شرکت انتشارات علمى و فرهنگى، چاپ چهارم، ۱۳۷۳٫
۲۹ – ربانى گلپایگانى، على، دین و دولت، پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى، چاپ سوم، ۱۳۸۱٫
۳۰ – ــــــــــــــــــــــــ ، سکولاریسم، کانون اندیشه جوان، چاپ اول، ۱۳۷۴٫
۳۱ – ــــــــــــــــــــــــ ، جامعیت و کمال دین، کانون اندیشه جوان.
۳۲ – رحیمى برجردى، علیرضا، سیر تحول تفکر جدید در اروپا، انتشارات علمى، ۱۳۷۰٫
۳۳ – رهنمایى، سید احمد، غرب شناسى، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى رحمه الله، چاپ اول، ۱۳۷۹٫
۳۴ – سبحانى، جعفر، حکومت اسلامى، ترجمه داود الهامى، انتشارات توحید، ۱۳۷۰٫
۳۵ – ــــــــــــــ ، معالم الحکومه الاسلامیه، به قلم جعفر الهادى، مکتبه امیرالمؤمنین، اصفهان، ۱۴۰۱ ق.
۳۶ – سروش، محمد، دین و دولت در اندیشه اسلام، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۳۷۸٫
۳۷ – سیوطى، جلال الدین، عبدالرحمن بن ابى بکر، تاریخ الخلفاء، مطبعه السعاده، مصر، ۱۳۷۱ ق، چاپ اول.
۳۸ – شاکرین، حمیدرضا، سکولاریسم، کانون اندیشه جوان.
۳۹ – شعبانى، قاسم، حقوق اساسى و ساختار حکومت جمهورى اسلامى ایران، نشر اطلاعات، چاپ اول، ۱۳۷۳٫
۴۰ – صدر، سید محمد باقر، اقتصاد ما، ترجمه اسپهبدى، ج ۱ و ۲، انتشارات اسلامى، ۱۳۷۶٫
۴۱ – عالم، عبدالرحمن، بنیادهاى علم سیاست، تهران: نشر نى، چاپ ششم، ۱۳۷۹٫
۴۲ – عبدالرزاق، على، الاسلام و اصول الحکم، القاهره، ۱۹۲۵ م.
۴۳ – عسکرى، سید مرتضى، معالم المدرستین، مؤسسه البعثه، ۱۴۰۵ ه.
۴۴ – علیخانى، على اکبر، مشارکت سیاسى، نشر سفیر، چاپ اول، ۱۳۷۸٫
۴۵ – عمید زنجانى، عباسعلى، فقه سیاسى اسلام، انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم، ۱۳۷۳٫
۴۶ – فتحعلى، محمود، تساهل و تسامح، مؤسسه طه، چاپ اول، ۱۳۷۸٫
۴۷ – قدردان قراملکى، محمدحسن، سکولاریسم در مسیحیت و اسلام، انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم.
۴۸ – القشیرى، مسلم بن حجاج نیشابورى، صحیح مسلم، دارالفکر، بیروت، چاپ دوّم، ۱۳۹۸ ق.
۴۹ – کلینى، محمد بن یعقوب، اصول کافى، دفتر نشر فرهنگ اهل البیت (علیهم السلام) ، بى تا.
۵۰ – کواکبیان، مصطفى، مبانى مشروعیت در نظام ولایت فقیه، انتشارت عروج، ۱۳۷۸٫
۵۱ – گلباغى ماسوله، سید على جبّار، مبانى مشروعیت در نظام ولایت فقیه، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى رحمه الله.
۵۲ – گیب، هامیلتون، آ.ر، مذهب و سیاست، ترجمه مهدى قائنى، انتشارات دارالفکر.
۵۳ – لاریجانى، محمدجواد، نقد دیندارى و مدرنیسم، نشر اطلاعات، چاپ دوم، ۱۳۷۶٫
۵۴ – متقى هندى، على بن حسام الدین، کنز العمال فى سنن و الاقول و الافعال، ط . بیروت.
۵۵ – ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، منتخب کنز العمال، ط. بیروت.
۵۶ – محمدى، ابوالحسن، مبانى استنباط حقوق اسلامى، نشر دانشگاه تهران، چاپ هشتم، ۱۳۷۶٫
۵۷ – محمدى رى شهرى، محمد، منتخب میزان الحکمه، ج ۱، قم: دارالحدیث، ۱۳۸۱٫
۵۸ – محمودى، سید على، عدالت و آزادى، مؤسسه فرهنگى اندیشه معاصر، چاپ اول، ۱۳۷۶٫
۵۹ – مجلسى، محمدباقر، بحارالانوار، انتشارات دار الکتب الاسلامیه، چاپ ۴، ۱۳۵۷٫
۶۰ – مصباح یزدى، محمدتقى، پرسشها و پاسخها، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى رحمه الله، انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى رحمه الله، چاپ اول، ۱۳۷۷٫
۶۱ – ــــــــــــــــــــــ ، حکومت و مشروعیت، کتاب نقد، شماره ۷، تابستان ۱۳۷۷٫
۶۲ – ــــــــــــــــــــــ ، نظریه سیاسى اسلام، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى رحمه الله، چاپ اول، ۱۳۷۸٫
۶۳ – مطهرنیا، مهدى، «قدرت، انسان، حکومت»، نشر رستمخانى، چاپ اول، ۱۳۷۸٫
۶۴ – مطهرى، مرتضى، پیرامون جمهورى اسلامى، انتشارات صدرا، ۱۳۷۴٫
۶۵ – ــــــــــــ ، پیرامون انقلاب اسلامى، قم: صدرا، ۱۳۶۹٫
۶۶ – ــــــــــــ ، ختم نبوت، قم؛ صدرا، چاپ نهم، ۱۳۷۴٫
۶۷ – ــــــــــــ ، سیرى در سیره ائمه اطهار (علیهم السلام) ، قم: صدرا، چاپ یازدهم، ۱۳۷۴٫
۶۸ – معرفت، محمدهادى، ولایت فقیه، قم، انتشارات التمهید، ۱۳۷۷٫
۶۹ – مکارم شیرازى، ناصر، پیام قرآن، دار الکتب الاسلامیه، چاپ ششم، ۱۳۷۷٫
۷۰ – مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى رحمه الله، فلسفه سیاست، انتشارات مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى رحمه الله، چاپ اول، ۱۳۷۷٫
۷۱ – موسوى خمینى رحمه الله، روح الله، ولایت فقیه، انتشارات مرکز تنظیم و نشر آثار امام رحمه الله.
۷۲ – ـــــــــــــــــــــــــــــــ ، کتاب البیع، انتشارات اسماعیلیان، چاپ سوم، ۱۳۶۳٫
۷۳ – ـــــــــــــــــــــــــــــــ ، صحیفه ى نور، تهران، سازمان مدارک فرهنگى انقلاب اسلامى، ۱۳۷۰٫
۷۴ – منصورى، خلیل رضا، دراسه موضوعیه حول نظریه العرف و دورها فى عملیه الاستنباط.
۷۵ – میرمدرس، سید موسى، جامعه ى برین، بوستان کتاب قم، چاپ اول، ۱۳۸۰٫
۷۶ – نبوى، سید عباس، فلسفه قدرت، پژوهشگاه، حوزه و دانشگاه، چاپ اول، ۱۳۷۹٫
۷۷ – ـــــــــــــــــــ ، مردم سالارى در حاکمیت اسلامى، مؤسسه تمدن و توسعه اسلامى، چاپ اول، ۱۳۷۹٫
۷۸ – نصرى، عبدالله، انتظار بشر از دین، مؤسسه فرهنگى دانش و اندیشه معاصر، ۱۳۷۹٫
۷۹ – نورى، حسین، مستدرک الوسائل، چاپ دوم، مؤسسه آل البیت، بیروت ۱۴۰۸ ه.
۸۰ – نوروزى، محمدجواد، نظام سیاسى اسلام، مؤسسه آموزشى و پژوهشى امام خمینى رحمه الله، چاپ اول، ۱۳۷۹٫
۸۱ – نووى، شرح صحیح مسلم، بینا، بیتا.
۸۲ – واعظى، احمد، حکومت دینى، مرکز نشر اسراء، چاپ اول، ۱۳۷۸٫
۸۳ – ـــــــــــــــ ، «جامعه ى دینى، جامعه ى مدنى» پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامى، چاپ اول، ۱۳۷۷٫
۸۴ – وبر، ماکس، اقتصاد و جامعه، ترجمه منوچهرى، ترابى نژاد، عمادزاده، انتشارات مولوى، چاپ اول، تهران، ۱۳۷۴٫
۸۵ – ویلم، ژان پل، جامعه شناسى ادیان، ترجمه دکتر عبدالرحیم گواهى، انتشارات تبیان، ۱۳۷۷٫
۸۶ – وینسنت، اندرو، نظریه هاى دولت، ترجمه حسین بشیریه، نشر نى، ۱۳۷۶٫
۸۷ – هادوى تهرانى، مهدى، ولایت و دیانت، مؤسسه فرهنگى خانه خرد، چاپ دوم، ۱۳۸۰٫
۸۸ – ـــــــــــــــ ، باورها و پرسش ها، مؤسسه فرهنگى خانه خرد، چاپ اول، ۱۳۷۸٫
فصلنامه و مجلات
۸۹ – فصلنامه حکومت اسلامى، قوامى، سید صمصام الدین، ساختار حکومت اسلامى، سال چهارم، شماره اول.
۹۰ – فصلنامه حکومت اسلامى، صرامى، سیف اله، عقل قطعى منبع استنباط قوانین جامعه و حکومت اسلامى، سال ششم، شماره ۲، ۱۳۸۰٫
۹۱ – فصلنامه حکومت اسلامى سال ششم شماره ۲ و ۴، ۱۳۸۰٫
۹۲ – مجله معرفت، تقابل مشى ائمه با سکولاریسم، ش ۱۹٫
۹۳ – مجله کیان، ش ۲۸٫
۹۴ – مجله معرفت، ش ۱۹ و ش ۲۹٫
۹۵ – اندیشه حوزه، سال پنجم، شماره اول و دوم، ۱۳۷۸، انتشارات آستان قدس رضوى.
۹۶ – پیام زن، سال پنجم، شماره اول، فروردین ۱۳۷۵٫
منابع لاتین
۹۷ – Arendt, Hannah on Violence: chapter2. Penguin Books Itd. London, 1910.
98 – John Locke, A Letter Concerning Toleration.ed. P.Romanell, (New York: the Bobbs _ Merrill, 1955, J.
99 – Poulantzas, Nicos; Potitical Power and Social Classes; translation editor Timotony O’hagan, London, newleft, 1973.
100 – Russel Bertrand; Power; Unwin Books, George, Allen and Unwin Ltd, Roskin House Street. London, 1967.
101 – Robert A.Dahl; Modern Politcal Analysis Shrid.
102 – Weber Max, Economy and Society.
پرسش و پاسخ های دانشجویی پیرامون حکومت دینی/ مؤلف:حمیدرضا شاکرین
دفتر نشر معارف
[۱] – «و قد کرهت ان یکون جال فى ظنّکم انى احب الاطراء و استماع الثّناء … فلا تکلّمونى بما تُکلَّم به الجبابره … و لا التماس اعظامٍ لنفسى … فلا تکفّوا عن مقاله بحقٍ او مشورهٍ بعدلٍ»؛ نهج البلاغه، خ ۲۱۶٫
[۲] – ر.ک: امام خمینی ره، صحیفه نور، ج ۷، صص ۳۱ ـ ۳۵٫
[۳] – همان، ص ۳۴٫
پاسخ دهید