بنابر آیات قرآن، فرعون در لحظه مرگ توبه کرد و رستگار شد، اما در برخی آیات می گوید چنین توبه ای قبول نیست. آیا این تنافی در آیات نیست؟

پاسخ اجمالی

با معجزه حضرت موسی(ع)، آب دریا بر بنی اسرائیل گشوده شد و آنان از درون آب عبور کردند. فرعون و لشکریانش نیز که در تعقیب بنی اسرائیل بودند، به داخل آب رفتند، اما امواج آب بر روی آنها فرو ریخت و آنان را غرق کرد. فرعون در زمانی که مرگ خود را حتمی دید، گفت: «ایمان آوردم که هیچ معبودى جز همان که بنى‏اسرائیل به او ایمان آوردند، نیست و من از تسلیم‏ شدگان [در برابر فرمان‏هاى حق‏] هستم.» اما این توبه بر فرض اگر از روی اخلاص نیز بوده باشد باز هم نمی تواند مورد قبول خداوند قرار گیرد؛ زیرا این توبه در هنگام عذاب الهی بوده و توبه در این زمان هیچ اثری ندارد. در آیات دیگر قرآن نیز، قبول نبودن توبه در این هنگام بیان شده است. اما خداوند جنازه فرعون را در دریا باقی نگذاشت، بلکه آن را به ساحل آورد تا عبرتی برای دیگران گردد و این است معنای «نُنَجِّیکَ» و نه آن که او رستگار شده باشد.
در نهایت باید گفت؛ توبه فرعون مورد قبول خداوند قرار نگرفت و به همین جهت تضادی بین این آیات و آیات دیگری که توبه در زمان عذاب را مورد قبول نمی دانند، وجود ندارد.

پاسخ تفصیلی

قرآن کریم، درباره توبه فرعون می فرماید: «وَ جَاوَزْنَا بِبَنىِ إِسْرَ ءِیلَ الْبَحْرَ فَأَتْبَعَهُمْ فِرْعَوْنُ وَ جُنُودُهُ بَغْیًا وَ عَدْوًا حَتىَّ إِذَا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ قَالَ ءَامَنتُ أَنَّهُ لَا إِلَاهَ إِلَّا الَّذِى ءَامَنَتْ بِهِ بَنُواْ إِسْرَ ءِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ * ءَالْانَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ * فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ ءَایَهً  وَ إِنَّ کَثِیرًا مِّنَ النَّاسِ عَنْ ءَایَاتِنَا لَغَافِلُونَ».[۱]
برای فهم آیه، بیان تفسیر قسمت هایی از آیه لازم است:
«حَتىَّ إِذَا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ»: آیه زمانی را نقل می کند که فرعون در حال غرق شدن بوده و یقین پیدا کرد که نابود می شود.[۲]
«قَالَ ءَامَنتُ أَنَّهُ لَا إِلَاهَ إِلَّا الَّذِى ءَامَنَتْ بِهِ بَنُواْ إِسْرَ ءِیلَ وَ أَنَا مِنَ الْمُسْلِمِینَ»؛
۱ – فرعون با سه تعبیر، توبه خود را بیان کرد و ایمان و اسلام خود را در ظاهر نشان داد.
۲ – اما با توجه به قسمت قبل آیه که بیان می کند فرعون در حال غرق شدن بوده، این سؤال به وجود می آید؛ کسی که در حال غرق شدن است، آب بسیاری خورده و حتی نفس کشیدن نیز برایش سخت است، چگونه امکان دارد چنین کلماتی را به زبان جاری کند و حرف بزند؟ برخی از مفسّران در پاسخ گفته اند: منظور از گفتن در این آیه، گفتن زبانی نیست، بلکه منظور کلام جان و دل است. فرعون در چنین لحظاتی و در درون خود، نزد خداوند توبه می کند و نیز تنها خداوند است که از این بازگشت، آگاه می شود.[۳] البته احتمال دارد منظور از «إِذَا أَدْرَکَهُ الْغَرَقُ» در حال غرق شدن نبوده باشد، بلکه منظور تنها یقین به غرق شدن بوده باشد، به این نحو که موج در حال فرو ریختن بر روی آنها بوده و فرعون یقین به غرق پیدا کرده باشد.
۳ – فرعون در این توبه، کلمه الله را ذکر نکرده، بلکه تنها گفته «به خداوند بنی  اسرائیل که …» ایمان می آورم. علت این که کلمه الله[۴] در توبه او وجود ندارد این است که انگیزه‏ ایمان آوردن او، به جهت طمع و فرار از مشکل بوده، تا شاید با ایمان آوردنش به آنچه بنی اسرائیل با ایمان آوردنشان به آن دست یافتند، دست یابد و بتواند از دریا عبور کرده و نجات یابد.[۵]
«ءَالْانَ وَ قَدْ عَصَیْتَ قَبْلُ وَ کُنتَ مِنَ الْمُفْسِدِینَ»؛ کلمه «آلْآنَ» محذوفاتی در درون خود دارد و به این معنا است که حال که غرق تو را فرا گرفته و در اضطرار افتاده ای، توبه می کنی؟![۶] این آیه اشاره دارد که زمان برای توبه باقی نمانده بود و توبه او مورد قبول خداوند قرار نگرفت. اما در این که چرا توبه او قبول نشد، مفسّران مواردی را بیان کرده اند:
۱ – ایمانى که به هنگام نزول بلا و گرفتار شدن در چنگال مرگ اظهار مى‏شود، در واقع یک نوع ایمان اضطرارى است، که هر مُجرم و گنه کاری دم از آن مى‏زند، بی آنکه ارزشى داشته باشد و یا دلیل بر تکامل و حُسن نیّت و صدق گفتار او گردد.[۷] آیات دیگر قرآن نیز بر قبول نشدن توبه در چنین مواقعی دلالت دارند: «و براى کسانى که پیوسته کارهاى زشت مرتکب مى‏شوند، تا زمانى که مرگ یکى از آنان فرا رسد [و در آن لحظه که تمام فرصت‏ها از دست رفته‏] گوید: اکنون توبه کردم. و نیز براى آنان که در حال کفر از دنیا مى‏روند، توبه نیست. اینانند که عذابى دردناک براى آنان آماده کرده‏ایم».[۸] برخی از روایات نیز در نپذیرفتن توبه فرعون همین مطلب را ذکر کرده اند.[۹]
۲ – فرعون این کلمات را گفت تا به وسیله آن بتواند از مشکلی که در آن افتاده بود، رهایی یابد؛ لذا می توان گفت این توبه، توبه واقعی نبوده و فرعون قصدی بر ایمان به وحدانیت و خالقیت خداوند نداشته است.[۱۰]
البته ذکر این دو دلیل به معنای پذیرش تنها یکی از اینها نیست، بلکه می توان هر دو علت را پذیرفت و هر دو را در عدم پذیرش توبه فرعون بیان داشت.
«فَالْیَوْمَ نُنَجِّیکَ بِبَدَنِکَ»؛ این تعبیر به هیچ وجه دلالت ندارد که توبه فرعون قبول شده و او نجات یافته است، بلکه در بیان این است که وقتی فرعون مُرد، جنازه او در دریا باقی نخواهد ماند بلکه سالم به ساحل آورده می شود.
«لِتَکُونَ لِمَنْ خَلْفَکَ ءَایَهً»؛ این قسمت در مقام بیان علت برای نجات جسد بی جان فرعون است. اما در بیان آیه احتمالاتی وجود دارد:
۱ – خداوند جسد بی جان فرعون را نشانه و آیتی برای بنی اسرائیل قرار داده بود تا آنان با دیدن این جنازه عبرت بگیرند و خداوند را در نظر خود بزرگ نگاه دارند.[۱۱] حتی در برخی منابع آمده؛ حضرت موسی(ع) به بنی اسرائیل گفت که فرعون مرده است ولی آنها این را قبول نکردند؛ لذا خداوند جنازه فرعون را به ساحل آورد تا آنان یقین به مرگ فرعون کنند و کلام موسی را تصدیق نمایند.[۱۲]
۲ – فرعون در میان قوم خود ادعای خدایی داشت، بنابر این خداوند جنازه او را به ساحل آورد تا مردمی که مرگ او را قبول نمی کردند، جنازه او را ببینند. و خداوند این گونه شبهه خداوندی فرعون را از دل آنها زائل کرد.[۱۳]
۳ – خداوند جنازه فرعون را به بیرون از آب آورد تا مردم او را در این حالت پستی و بیچارگی ببینند. او که در مورد خود می گفت: «أَنَا رَبُّکُمُ الْأَعْلى‏»[۱۴] و در آن جلال و بزرگی بود، امروز در این فلاکت و بدبختی است و این آگاهی برای مردم بود تا عبرت گیرند.[۱۵]
در نهایت باید گفت؛ توبه فرعون مورد قبول خداوند قرار نگرفت و به همین جهت تضادی بین این آیات و آیات دیگری که توبه در زمان عذاب را مورد قبول نمی دانند، وجود ندارد.

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. یونس، ۹۰ – ۹۲:  «و بنی اسرائیل را از دریا گذراندیم، پس فرعون و لشکریانش آنان را از روى ستم و تجاوز دنبال کردند تا هنگامى که بلاى غرق شدن، او را فرو گرفت، گفت: ایمان آوردم که هیچ معبودى جز همان که بنی اسرائیل به او ایمان آوردند، نیست و من از تسلیم‏ شدگان [در برابر فرمان هاى حق‏] هستم. [به او گفته شد:] اکنون [که به نابودى خود یقین دارى و زمان بازگشت به خدا سپرى شده ایمان می آورى؟!] در حالى که پیش از این عصیان می‏ورزیدى و از تبهکاران بودى؟ * پس امروز تو را با بدن بی‏جانت نجات می‏دهم [وبر بلندایى از ساحل دریا مى‏گذارم‏] تا براى آنها نشانه‏اى [از قدرت ما و زبونى و خوارى گردنکشان‏] باشى و یقیناً بسیارى از مردم از نشانه‏هاى ما بی خبرند».

[۲]. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه: بلاغی‏، محمد جواد، ج ۵، ص ۱۹۸، ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.

[۳]. فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج ۱۷، ص ۲۹۵، دار احیاء التراث العربی، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق.

[۴]. البته منظور از کلمه الله در اینجا، اسم خداوند یکتا در زبان رسمی مصریان که فرعون بدان صحیت می کرده، می باشد.

[۵]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۰، ص ۱۱۷، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.

[۶]. طبرسی، فضل بن حسن، تفسیر جوامع الجامع، ج ۲، ص ۱۲۷، دانشگاه تهران، مدیریت حوزه علمیه قم، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۷ش.

[۷]. مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۸، ص ۳۷۶، دار الکتب الإسلامیه، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۴ش.

[۸]. نساء، ۱۸.

[۹]. ر.ک: شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا(ع)، محقق و مصحح: لاجوردی، مهدی، ج ۲، ص ۷۷، نشر جهان، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۸ق.

[۱۰]. مفاتیح الغیب، ج ‏۱۷، ص ۲۹۶.

[۱۱]. فیض کاشانی، ملامحسن، تفسیر الصافی، تحقیق: اعلمی، حسین، ج ۲، ص ۴۱۷، الصدر، تهران، چاپ دوم، ۱۴۱۵ق؛ ‏زمخشری، محمود، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج ۲، ص ۳۶۹، دار الکتاب العربی، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۰۷ق.

[۱۲]. قمی، علی بن ابراهیم، تفسیر القمی، محقق و مصحح: موسوی جزائری، طیب،‏ ج ۱، ص ۳۱۶، دار الکتاب، قم، چاپ سوم، ۱۴۰۴ق؛ ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمرو، تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: شمس الدین، محمد حسین، ج ۴، ص ۲۵۵، دار الکتب العلمیه، منشورات محمدعلی بیضون، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۹ق.

[۱۳]. مفاتیح الغیب، ج ‏۱۷، ص ۲۹۸.

[۱۴]. نازعات، ۲۴: « و گفت من پروردگار برتر شما هستم».

[۱۵]. مفاتیح الغیب، ج ‏۱۷، ص ۲۹۸.