تفسیر روح المعانى از کیست؟ برای شیعه است یا سنی؟ و چگونه تفسیری از جهت محتوا است؟

پاسخ اجمالی

تفسیر «روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم» اثر محمود أفندى آلوسی(۱۲۱۷ – ۱۲۷۰ق) از مفسران اهل سنت است – این تفسیر، تفسیرى بسیار مفصل بوده که حجمی بیش از سایر تفاسیر دارد و در آن گاه موضوعاتی چون مسائل فقهى را هم به‌طور گسترده شرح می‌دهد و آراى فقها، مناقشات، مجادلات آنان را یادآور می‌شود؛ چنان‌که گاه کتاب را از حالت کتاب تفسیر به کتاب فقه‏ تبدیل می‌کند – در مسائل کلامى هم سخن را به درازا می‌کشاند –
به عبارتی او تلاش کرده تا نوعی دائره المعارف در قالب کتاب تفسیری ارائه کند –

پاسخ تفصیلی

تفسیر «روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم» اثر شهاب الدین، محمود أفندى آلوسی با کنیه أبو الثناء است که در سال ۱۲۱۷ ق در حوالی بغداد به دنیا آمد –[۱] او نزد استادان بزرگ بغداد از جمله پدرش کسب علم کرده[۲]و پس از گذشتر مدت زمانی نه چندان طولانی، به تدریس و نگارش مشغول شد –
تفسیر آلوسی نشانگر تسلط او بر علوم مختلفی چون فقه، ادبیات عرب، منطق، تفسیر،  – – – و نیز حافظه نیرومند او دارد و خود او نیز در این زمینه می‌گوید: «هرگز ذهنم در خصوص چیزى که آن‌را حفظ کرده‌ام به من خیانت نورزیده است‏» –[۳]
گرچه تفسیر روح المعانی؛ مشهورترین کتاب آلوسی بوده و او شهرتش را وامدار این کتاب است، اما آثار دیگری هم از او برجای مانده است:
۱ – «شرح المسلم» در علم منطق –
۲ – «الأجوبه العراقیه عن الأسئله اللاهوتیه»
۳ – «الأجوبه العراقیه على الأسئله الإیرانیه»
۴ – «دره الغواص فی أوهام الخواص» –[۴]
کتاب‌شناسی تفسیر روح المعانی
آلوسی داستان شروع نگارش این تفسیر را این‌گونه بیان می‌کند: «در رجب سال ۱۲۵۲ هجرى، در رؤیا دیدم که خداوند به من امر نموده که آسمان و زمین را طى نمایم و من نیز طى نمودم؛ و در حالی که دستى بر آسمان و دستى بر آب داشتم، بیدار شدم – در پى تعبیر خواب به این نتیجه رسیدم که مراد تألیف تفسیر است – پس از آن در ۱۶ شعبان همان سال در سن ۳۴ سالگی نوشتن این تفسیر را آغاز کردم» –[۵]
آلوسی پانزده سال برای نگارش این تفسیر، وقت گذاشت –[۶]
روش کلى او در تفسیر این‌گونه بود که:
ابتدا به نام سوره، مکى، مدنى بودن و اقوال موجود در این قسمت و نظر مورد قبولش، می‌پردازد، سپس به ذکر فضیلت سوره و خواص آن همت می‌گمارد، بعد از آن تفسیر سوره را آیه به آیه و کلمه به کلمه، بیان می‌کند، که در آن به لغت، ادبیات، قرائت، مناسبت بین آیات و سوره‌ها و اسباب نزول، می‌پردازد –
آلوسی همچنین از جمله افرادی است که در مباحث لغوى و ادبى استشهاد فراوانی به اشعار عرب دارد –[۷]
آلوسی در ابتدای این کتاب، مباحثی را به عنوان مقدمه مطرح می‌کند:
۱ – معنای تفسیر و تأویل –
۲ – آنچه تفسیر بدان نیاز دارد، معنای تفسیر به رأی و محدوده آن –
۳ – اسامی قرآن –
۴ – غیر مخلوق بودن قرآن –
۵ – حروف سبعه –
۶ – دلایل اعجاز قرآن –[۸]
تفسیر روح المعانی؛ گسترده‏ترین تفسیرى است که پس از تفسیر فخر رازى به شیوه کهن نوشته شده است؛ بلکه می‌توان گفت: نسخه دوم تفسیر رازى است ولى با اندکى تغییر – که چندان هم مهم نیست- چون هر که تفسیر آلوسى را بخواند درمی‌یابد که وى به‌طور کامل بر تفسیر رازى تکیه کرده و منبع و مأخذ اول وى در تفسیر، همان تفسیر رازى بوده است –
وى مسائل فقهى را هم به‌طور گسترده و با ذکر اقوال مختلف شرح می‌دهد تا جایی که گاه کتاب را از نوشتاری تفسیری به نوشتاری فقهی‏ تبدیل می‌کند –
در مسائل کلامى هم سخن را به درازا می‌کشاند و از تعصب در این مباحث خوددارى نمی‌کند – علاوه بر این، از تفسیر رمزى و عرفانى نیز چشم نمی‌پوشد و پس از تفسیر ظاهرى آیات، در حدّ توان به آن می‌پردازد و در این مورد از تفسیرهاى نیشابورى، قشیرى، ابن عربى بهره می‌گیرد – – – خلاصه کلام این‌که؛ این تفسیر، یک دائره المعارفی است که از حجم و حدود تفسیرى خارج شده است –[۹]
برخی از تفاسیر متأخر شیعی نیز آراء آلوسى را در تفاسیر خود آورده‌ و به بررسی و نقد آن پرداخته‌اند –[۱۰]
آلوسی و شیعه
آلوسى – مانند برخی مفسران پیش از خود – نگاه تعصب‌آلودی به شیعه دارد و علاوه بر اتهامات متداول، تهمت‌هایى به شیعه بسته که در سخن دیگران هم یافت نمی‌شود[۱۱] و برخی از محققان شیعه نیز بدان‌ها پاسخ داده‌اند – [۱۲]
آلوسی در نهایت به سال ۱۲۷۰ هجری قمری وفات یافت –[۱۳]

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱] – ذهبی، محمد حسین‏، التفسیر و المفسرون، ج ‏۱، ص ۳۵۲، بیروت، دار احیاء التراث العربى‏، بی‌تا –

[۲] – ایازی، محمد علی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، ص ۴۸۱، تهران، وزارت ارشاد، چاپ اول، ۱۳۷۳ش –

[۳] – معرفت، محمد هادى‏، التفسیر و المفسرون فى ثوبه القشیب، ج ‏۲، ص ۴۳۵، مشهد، الجامعه الرضویه للعلوم الاسلامیه‏، چاپ اول، ۱۴۱۸ق –

[۴] – المفسرون حیاتهم و منهجهم، ص ۴۸۱ –

[۵] – آلوسی، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق، عطیه، علی عبدالباری، ج ۱، ص ۵، بیروت، دارالکتب العلمیه، چاپ اول، ۱۴۱۵ق –

[۶] – المفسرون حیاتهم و منهجهم، ص ۴۸۳ –

[۷] – همان، ص ۴۸۴ –

[۸] – همان، ص ۴۸۳ –

[۹] – التفسیر و المفسرون فى ثوبه القشیب، ج ‏۲، ص ۴۳۷ –

[۱۰] – برای نمونه ر -ک: مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج ۴، ص ۳۶۹، تهران، دار الکتب الإسلامیه، چاپ اول، ۱۳۷۴ش؛ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۶، ص ۲۴۳، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق –

[۱۱] – روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج ۱، ص ۲۵ –

[۱۲] – برای اطلاعات بیشتر ر -ک: معرفت، محمد هادى ، صیانه القرآن من التحریف، ص ۱۶۳، تهران، وزارت امور خارجه‏‏، چاپ اوّل‏، ۱۳۷۹ش؛ نجارزادگان (محمدى)، فتح الله، تحریف ناپذیرى قرآن، ص ۱۹۱، تهران، مشعر، چاپ اول، ‏۱۳۸۴ ش –

[۱۳] – التفسیر و المفسرون، ج ‏۱، ص ۳۵۴ –