در ذیل آیه ۲۰ و ۲۱ سوره نحل روایتی در البرهان، ج ۳، ص ۴۱۱ آمده به این شکل: امام محمد باقر(ع) می فرماید: «لا یَخْلُقُونَ شَیْئاً»؛ یعنی چیزی را عبادت نمی کنند و نمی پرستند. «وَ هُمْ یُخْلَقُون»؛ یعنی آنها پرستیده می شوند. «أَمْواتٌ غَیْرُ أَحْیاءٍ»؛ یعنی کافرند و مؤمن نیستند. «وَ ما یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُون»؛ یعنی آنها ایمان نمی آورند و مشرک هستند. مگر «یخلقون» می تواند به معنای عبادت کردن باشد یا اموات به معنای کافر. همچنین در معنای «ما یشعرون ایان یبعثون» بر چه اساسی فرموده: «آنها ایمان نمی آورند و مشرک هستند»؟

پاسخ اجمالی

خداوند در قرآن کریم پیرامون پوچ بودن و بی منطقی بت پرستی می فرماید: «وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِن دُونِ اللَّهِ لَا یَخلُقُونَ شَیئا وَ هُمْ یُخلَقُونَ أَمْوَاتٌ غَیرُ أَحْیَاءٍ وَ مَا یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ».[۱] ظاهر این آیه شریفه اشاره دارد که بت ها نمی توانند به عنوان خدا قرار داده شوند، حتی باید توجه کرد که اینان مخلوق هستند و در وجود بی جان خود نیز نیاز به دیگران دارند؛ پس چگونه افرادی اینها را به عنوان خدای خود گرفته و حتی دست نیاز و تمنّی به سمت آنها دراز می کنند.
این آیه به مانند بسیاری از آیات دیگر، در درون خود دارای معانی باطنی است؛ یعنی علاوه بر این معنای ظاهری که درست و حجت است، معانی دیگری نیز وجود دارند که آیه بر آن دلالت می کند. این معانی معمولاً از طریق احادیث به ما رسیده و در فرض قبول حدیث از حیث سند و محتوا، می توان آن را تفسیری باطنی برای آیه دانست.
حدیث در ذیل آیه شریفه مورد بحث چنین است: جابر بن عبدالله می گوید: از امام باقر(ع) در مورد آیه «وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ … » پرسیدم. آن حضرت در پاسخ فرمود: «الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ»، سه فردی هستند که با پیامبر(ص) به مخالفت برخاستند؛ زیرا پیامبر(ص) فرموده بود:  «علی(ع) را والی و حاکم خود قرار دهید و از او پیروی کنید»، اما آنها با امام علی(ع) دشمنی کردند و او را به عنوان والی خود بر نگزیدند و مردم را به اطاعت از خود فراخواندند و به این جهت خداوند فرمود: «وَ الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ‏». اما «لا یَخْلُقُونَ شَیْئاً»؛ یعنی آنها هیچ چیزی را نمی پرستیدند. «وَ هُمْ یُخْلَقُونَ‏»؛ یعنی در حالی که خود آنها مورد پرستش قرار می گیرند؛ (یعنی حاکم مردم شده و دستورات آنها اطاعت می شود و مردم انگار آنها را می پرستند). «أَمْواتٌ غَیْرُ أَحْیاءٍ»؛ آنها کافرند و در زمره مؤمنین قرار نمی گیرند. «وَ ما یَشْعُرُونَ أَیَّانَ یُبْعَثُونَ‏»؛ و همانا خود قبول نمی کنند که مشرک هستند و ایمان ندارند.[۲]
سند روایت
این روایت به لحاظ سندی، چندان قابل اعتماد نیست و نمی توان بر آن تکیه کرد. ابو نصر محمد بن مسعود عیّاشى‏ (متوفّی: ۳۲۰ هـ.ق‏) در تفسیر خود این روایت را ذکر کرده است. اما ایشان سلسله سندی برای این روایت ذکر نمی کند، به همین جهت، این حدیث، مرسل است. همچنین بیشتر متأخّرینی که این حدیث را نقل کرده اند، از این تفسیر به عنوان منبع این روایت نام برده اند.
محتوای روایت
توجه به این نکته ضروری است که؛ در مقام بیان باطن آیه، نیازی نیست معنای ظاهری آیه دقیقاً مورد لحاظ قرار بگیرد بلکه تنها شباهت بین لفظ و محتوا می تواند دست مایه استدلال بوده و به جهت این که از منبع موثّقی سرچشمه گرفته است، می توان بدان گمان پیدا کرد. در این حدیث نیز در دو مورد معنای ظاهر کلمه استفاده نشده است، اما محتوای مورد نظر با لفظ، هم خوانی دارد. این دو مورد عبارتند از:
۱ – «یخلقون» به معنای «یعبدون» گرفته شده است. کلمه «خلق»، اگر چه در لغت به معنای ابداع شیء است[۳]اما می توان در یک معنای مجازی خلق را به معنای انجام کار و فعل دانست که در این معنا، عبادت را نیز شامل می شود؛  زیرا عبادت، نیز خود یک کار و فعل است.
۲ – در این روایت تعبیر «اموات» به کافر معنا شده است. این تعبیر در روایات نیز وجود دارد که از کافران به مردگان، تعبیر شده است؛ زیرا حقیقت انسانی و فطرت خداجوی آنها هیچ حیاتی نداشته و واقعاً مرده است، امام صادق(ع) در این باره می فرماید:  «همانا مؤمن زمانی که می میرد، مرده حساب نمی شود، بلکه کافر میّت واقعی است (هر چند در زمان حیات خود بوده باشد)».[۴]
در نهایت باید گفت صرف نظر از سند روایت، این تفسیر باطنی با ادبیات عرب منافاتی ندارد.

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. نحل، ۲۰ – ۲۱: «و معبودهایى را که بجاى خدا می پرستند [نه این که‏] چیزى را نمی آفرینند، بلکه خودشان آفریده می شوند. اینها مرده و از حیات بی بهره اند و هیچ حس و شعور ندارند که در چه هنگام مبعوث می شوند (و چه کسی آنها را بر می انگیزد)».

[۲]. عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، محقق و مصحح: رسولی محلاتی، هاشم، ج ۲، ص ۲۵۶ – ۲۵۷، المطبعه العلمیه، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۰ق؛ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۳۶، ص ۱۰۳ – ۱۰۴، مؤسسه الطبع و النشر، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.

[۳]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، تحقیق: داودی، صفوان عدنان، ص ۲۹۶، دارالعلم‏، الدار الشامیه، دمشق، بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۲ق.

[۴]. شیخ صدوق، إعتقادات الإمامیه، ص ۵۶، کنگره شیخ مفید، قم، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق.