سوال –  فرق بین تفسیر و تاءویل چیست ؟

 تفسیر از قبیل معانی الفاظ است ؛ ولی تاءویل این گونه نیست . توضیح آنکه : تفسیر عبارت است از بیان معانی الفاظ و آیات قرآن و پرده داشتن از مقاصد و مدالیل آنها؛ ولی تاءویل در اصطلاح قرآن به معنای (مدلول خلاف ظاهر) (چنانکه معروف است ) نیست ، بلکه تاءویل هر چیز همان حقیقتی است که منشاء و سرچشمه آن چیز است به گونه ای که به نحوی تحقق دهنده ، و حاکی از آن ، و به نحوی آن را در بردارد . مثلا خداوند متعال درباره وزن و کیل می فرماید : و اءوفوا الکیل اذا کلتم ، و زنوا بالقسطاس المستقیم ک ذلک خیر و اءحسن تاءویلا . (اسراء : ۳۵) – و چون پیمانه می کنید ، پیمانه را تمام دهید ، و با ترازوی درست بسنجید که این بهتر و خوش فرجام تر است .

میزان و ترازو و وزن کردن و کیل نمودن حقیقتی است که نشان از بالا بودن سطح فکر و اقتصاد جامعه ، و حکایت از مترقی بودن وضع زندگی اجتماعی افراد آن می کند ، و واضح است که در ترازو و کشیدن و کیل کردن لفظی در کار نیست ، تا تاءویل آنها از قبیل معنای خلاف ظاهر آن لفظ باشد .
در قضیه حضرت یوسف علیه السّلام نیز وقتی که پدر و مادر و برادران آن حضرت در مقابل او به سجده افتادند ، فرمود : هذا تاءویل رؤ یای من قبل ، قد جعلها ربی حقا . (یوسف ۱۰۰)

– این است تاءویل خواب پیشین من ک که پروردگارم حقیقتا آن را راست گردانید .
حضرت یوسف علیه السّلام به خاک افتادن والدین و یازده برادر خود را که حقیقتی خارجی است ، در خواب به صورت سجده یازده ستاره ، آفتاب و ماه دیده بود ، که حکایت از سجده آنان در برابر وی می کرد ، و سجده آنان تاءویل رؤ یای حضرت یوسف بوده است ؛ بنابراین ، رؤ یای حضرت یوسف علیه السّلام لفظ نبود تا معنای خلاف ظاهر داشته باشد و گفته شود تاءویل از قبیل معنای خلاف ظاهر لفظ است .
و اساسا رؤ یا و خواب دیدن از قبیل الفاظ نیست تا معنای ظاهر و یا خلاف ظاهر داشته باشد ، بلکه تاءویل خواب ، حقیقتی است خارجی و عینی (به خاک افتادن والدین و برادران ) که در خواب به صورت واقعیت مخصوص دیده می شود .
در قصه حضرت موسی و خضر علیهماالسلام نیز پس از آنکه حضرت خضر علیه السّلام کشتی را سوراخ نمود و پسر را کشت و دیوار را درست کرد و حضرت موسی علیه السّلام اعتراض نمود ، حضرت خضر علیه السّلام حقیقت مطلب و غرض اصلی کارهایی را انجام داده بود ، بیان نمود ، و تاءویل آنها را بازگو کرد و فرمود : ساءنبک بتاءویل مالم تستطع علیه صبرا . (کهف : ۷۸)
– به زودی تو را از تاءویل آنچه که نتوانستی بر آن صبر کنی آگاه خواهم ساخت .
و یا فرمود : ذلک تاءویل مالم تسطع علیه صبرا . (کهف : ۸۲)
– این بود تاءویل آنچه که نتوانستی بر آن شکیبایی ورزی .
پر واضح است که در این داستان حقیقت و منظور واقعی فعل ، که به منزله روح آن فعل است و به صورت فعل ظهور کرده است (تاءویل ) نامیده شده است . و از قبیل معنای خلاف ظاهر نیست .
بر این پایه ، تاءویل در قرآن به معنای حقایق و واقعیات خارجی است که رؤ یا ک یا فعل و واقعه خارجی از آن حکایت می کند ، و یا حامل آن است ، نه از قبیل معنایی که لفظی داشته باشد و از قبیل معنای خلاف ظاهر باشد ، چنانکه معروف است و اکثر چنین پنداشته اند .

منبع: ۶۶۵ پرسش و پاسخ در محضر علامه طباطبایی قدس سره؛ نشر نهاوندی؛ مؤلف: محمدحسین رخ‌شاد