پیشگفتار

تاریخ تفکر اسلامی در دوران پر فراز و نشیب خود شاهد یکی از جنبش‌های انحرافی است که به وهابیت معروف است و خود را سلفیه می نامد. آنان در رؤیای خلوص یکتاپرستی، به تکفیر مسلمانان روی آورده‌اند و در یکی از بارزترین نمودهای ظاهر‌گرایی، مخالفت با توسل را آغاز کردند. بازگشت این اختلاف در حقیقت به توحید عبادی است. ابن تیمیه بر خلاف سایر مذاهب اسلامی معتقد است که لااله الا الله تنها ناظر به توحید عبادی است[۱] و پیامبر خدا (ص) تنها به همین دلیل در میان اعراب جاهلی مبعوث گردید. به عقیده ابن تیمیه مشرکین مکه معتقد به توحید ربوبی بودند و با برشمردن آیاتی،[۲] شرک آنها را تنها در شریک قرار دادن بت‌ها و در نتیجه توسل مسلمانان را همانند بت پرستی و آنها را از مشرکین مکه گمراه‌تر دانسته است.[۳] به نظر  می‌رسد علت اصلی این نوع تفکر و انحراف، در دو چیز است: فهمِ اشتباه از توحید عبادی، و دیگری رویکرد اعتقادی بت پرستان مکه به بت. در این مقاله تنها به تبیین دومین مورد پرداخته و سعی می‌شود که با استفاده از قرآن، روایات و کتب اندیشمندان اسلامی، حقیقت عمل مشرکین زمان پیامبر (ص) در پرستش بت‌ها تبیین و تفاوت‌های عمل مشرکین با توسل مسلمانان بیان گردد.

مقدمه

توسل در میان مسلمانان پیوسته مفهومی رایج و در میان صحابه و تابعین سنتی متداول بوده است. این سنت سینه به سینه و نسل به نسل به آیندگان منتقل شده است. تمامی مسلمانان تا قرن هشتم هجری توسل به پیامبر اکرم (ص)و اولیای الهی را جایز می دانستند و فرقی بین زمان حیات و ممات پیامبر اکرم (ص) در میان مسلمانان وجود نداشت.

از سده هشتم برخی از عالمان سلف‌گرا به شدت به توسل انتقاد کردند و این گونه اعمال را شرک پنداشتند. تا پیش از ابن تیمیه (م۷۲۸ق) به صورت مستقل و تحت عنوان کلامی به توسل پرداخته نشده بود و در کتاب‌های کلامی و حدیثی بابی مستقل با عنوان توسل وجود نداشت. اولین کسی که به توسل با نگاه شرک و به صورت مستقل پرداخت، ابن تیمیه بود.[۴] این عقاید او سبب شد تا علمای مذاهب مختلف او را طرد کنند و حتی حکم به ارتدادش دهند.[۵] همین امر سبب شد تا اعتقادات او حتی با وجود شاگردانی همچون ابن قیم و ذهبی قرن ها به فراموشی سپرده شود، تا اینکه شخصی به نام محمد بن عبدالوهاب از سرزمین نجد به پا خاست و توانست با کمک آل سعود افکار خود را که برگرفته از مکتب ابن تیمیه بود، با زور و کشتار در آن سرزمین رسمی کند و خود را سلفی[۶] بنامد. این رفتار افراطی در میان وهابیان سبب برانگیخته شدن منازعاتی میان غالب مسلمانان مخصوصاً شیعیان با سلفیه شد.

نکته. درخور توجه درباره دیدگاه وهابیت در زمینه توسل این است که علمای وهابی با الهام از آموزه‌ها ی ابن تیمیه، توسل به ذات و جاه پیامبر اکرم (ص) و اولیای الهی را مانند عبادت بت پرستان در زمان جاهلیت و از بزرگ‌ترین انواع شرک می‌دانند. به همین علت برخی از آنان مانند محمد بن عبدالوهاب فتوا به قتل مسلمانانی داده‌اند که به پیامبر (ص) توسل می‌کنند.[۷] به تبع او علمای معاصر وهابی همچون البانی، بن باز و سایر بزرگان وهابی، توسل را همانند عمل بت پرستان، کاری جاهلانه و شرک اکبر خوانده‌‌‌اند. در این مقاله حقیقت عمل بت پرستان و عقاید باطل آنها را با استفاده از قرآن و منابع مورد قبول ایشان بیان می کنیم تا تفاوت میان توسل با استغاثه از مشرکین آشکار شود.

دیدگاه ابن تیمیه

در دیدگاه ابن تیمیه، اگر چیزی یا شخصی برای جلب منفعت یا دفع ضرر واسطه در امری قرار داده شود مانند واسطه قرار دادن در رزق، هدایت، نصرت و… و امید به آن واسطه باشد، این از بزرگ ترین انواع شرک به خداوند است. مشرکین زمان پیامبر نیز دچار این نوع شرک بودند؛ زیرا به غیر از خدا، اولیاء و شفیعانی برای جلب منفعت و دفع ضرر قرار می‌ دادند. او برای این ادعا به آیاتی از سوره انعام (آیه ۵۱) اسراء (آیات ۵۶ و ۵۷) سبأ (آیات ۲۲ و ۲۳) استناد می‌کند.[۸] همچنین در جای دیگر می‌‌گوید:

خواندن ملائکه، انبیا و بندگان صالح خداوند بعد از مرگ آنها، از بزرگ ترین انواع شرک به خداوند متعال است و چنین شرکی در میان بت پرستان و اهل بدعت از اهل کتاب و مسلمانان نیز وجود دارد خداوند متعال اجازه انجام چنین عملی نداده و هیچ پیامبری این عمل را مشروع ندانسته و در هیچ دینی نیامده است و هیچ یک از صحابه، تابعین و امامان مسلمین چنین عملی را انجام نداده است.[۹]

محمد بن عبدالوهاب نیز به پیروی از ابن تیمیه این گونه ابراز  می‌کند که مهم ترین مسئله در جاهلیت شریک قرار دادن بندگان صالح در برابر خداوند متعال در دعا و عبادت است. آنان با این کار از خداوند شفاعت می طلبیدند و می پنداشتند که این کار مورد رضای خداوند متعال است. او به آیه ۱۸ سوره یونس و آیه ۳ سوره زمر[۱۰] استناد می کند و می گوید:

این بزرگ‌ترین مطلبی است که پیامبر در برابر مشرکین با آن مخالفت کرد و فرمود: کسی که این امر را نیکو بداند، بهشت بر او حرام و جایگاهش جهنم است و فرق میان مسلمان و کافر، در همین امر است و تشریع جهاد برای مقابله با این مسئله است: (وَقاتِلُوهُمْ حَتَّی لا تَکونَ فِتْنَهٌ وَ یکونَ الدِّینُ کلُّهُ لِلَّه)[۱۱]

بن باز، از علمای معاصر، نیز معتقد است توسل و استغاثه به پیامبر، از شرک مردم جاهلی بدتر است و مسلمان‌هایی که این عمل را انجام می دهند، از گمراه‌ترین انسان ها هستند.[۱۲]

اما آیا حقیقت همان است که این افراد گمان کرده‌اند؟ آیا همه مسلمانان آن گونه که فرقه وهابی  می‌پندارد، مشرک می‌باشند؟ برای نقد و بررسی عقاید وهابیت در باب توسل، ابتدا به رویکرد بت پرستان در پرستش بت‌ها پرداخته  می‌شود و در ادامه تفاوت این دو عمل را تبیین می کنیم.

بت پرستان و رابطه آنان با بت

در زمینه اعتقادات اعراب قبل از اسلام، بهترین منبع قرآن کریم است؛ چرا که قرآن اعتقادات آنها و برخی آداب و رسوم عرب جاهلی خصوصاً مردم مکه، یثرب و حجاز را بیان کرده، اما آثار به دست آمده از اعراب جاهلی، با وجود تفاوت لهجه ها و گویش ها، دارای اختلافات فراوانی است و قابل اعتماد نیست. همچنین بسیاری از آثار اعراب جاهلی بعد از ظهور اسلام از بین رفته و به آنها اعتنایی نشده است.[۱۳]

وثنی‌ها اساس معتقدات خود را بر پایه های منظمی که همه آن را قبول داشته باشند، ننهاده بودند،[۱۴] بلکه مانند صابئین و برهمایی‌ ها و بودائیان امور عالم را به چند نوع تقسیم می کردند و برای امور مربوط به هر یک از آسمان، زمین، حیوانات، نباتات، دریا و خشکی، اله و معبودی قرار می دادند و آنها را به جای خدا می پرستیدند و شفیع و مقرب درگاه خدا می ‌دانستند، آن‌گاه مجسمه ای به نام بت برای آن می تراشیدند که آن مجسمه خصوصیات آن اله را نشان می داد.[۱۵] بت پرستان عوام که متوجه این اصول اعتقادی نمی شدند، همانند آنچه در اعراب جاهلی مکه و بت پرستان عالم مشاهده می کنیم، عقاید ضابطه ‌مند و ثابتی نداشتند. برخی برای ساکنان زمین خدایانی قائل بودند و بت هایی را به همین عنوان می تراشیدند و می پرستیدند،[۱۶] اما برخی دیگر بت های تراشیده را نه‌ تنها آلهه  می‌ دانستند، بلکه این بت ها را به عنوان معبود حقیقی می‌پرستیدند. آنان آسمان ها و دریاها را مربوب خدای سبحان و خدا را رب آنها می دانستند؛ چنان که از مضمون سخن فرعون به هامان استفاده می شود که گفت: (یا هَامَانُ عَلَی الطِّینِ فَاجْعَل لِّی صَرْحًا لَّعَلِّی أَطَّلِعُ إِلَی إِلَهِ مُوسَی).[۱۷] ظاهر این کلام این است که فرعون می پنداشت خدایی که موسی معرفی می کند، خدای آسمان هاست. پس به نظر این عده، آسمان ها و آنچه در آن است، همه مربوب خداست، و ملائکه رب پایین تر از آسمان هستند، صابئین و کسانی که اعتقادات ایشان را دارند، چنان که گفتیم، می‌گویند آسمان ها و آنچه در آنهاست از قبیل ستارگان و کواکب نیز آلهه جداگانه و اربابی غیر از خدا دارند و آن ارباب یا ملائکه‌اند و یا از جن، و نیز آنها ملائکه و جن را موجوداتی مجرد از ماده می دانند که از لوث طبیعت پاک اند و اگر آنها را ساکن در آسمان ها می دانند، مقصودشان این است که ملائکه در باطن این عالم ـ که عبارت است از عالم سماوی علوی ـ ساکن اند. امور عالم در آنجا اندازه گیری و قضا از آن نازل می شود و اسباب طبیعی از آنجا مدد می گیرند. همچنین معتقدند آن عالم علوی با همه ملائکه و آلهه‌ای که در آن هست، مربوب خدای سبحان اند و هر چند خود ملائکه، آلهه عالم ماده و ارباب آن اند، ولی خدای تعالی رب الارباب است.[۱۸]

عوامل متعددی باعث ظهور شرک و اعتقاد به تعدد آلهه در میان مشرکان مکه شده بود. قرآن کریم ضمن انتقاد شدید از شرک و بت پرستی و نفی همه مظاهر آن و تأکید بر ربوبیت مطلق الهی و دعوت مردم به توحید و یکتاپرستی،[۱۹] اموری همچون نادانی،[۲۰] حس‌گرایی،[۲۱] تقلید کورکورانه،[۲۲] هواپرستی،[۲۳] دنیاگرایی[۲۴] و خودبزرگ بینی[۲۵] را خاستگاه و زمینه های بت پرستی مشرکان مکه می داند. بت پرستی گرچه به ظاهر یک مذهب است و تقریباً به یک ریشه (پرستش سمبل ارباب انواع و اعتقاد به شفیع گرفتن و وجود واسطه بین انسان ها و خدا) باز می گردد،[۲۶] اما خرافات و آرای بت پرستان چنان متشتت و فراوان است که شمارش مذاهب آنها محال است و اکثر فرقه های بت پرست اصول و قواعد منظم و ثابتی ندارند،[۲۷] با این حال آنچه از میان مذاهب بت پرست، مذهب صابئیان و برهماییان و بوداییان، شهرت و موقعیت ویژه و اصول منظمی دارد و اهل کتاب نیز از آنان متأثرند،[۲۸] بعضی از اعتقاداتشان شبیه یکدیگر است.[۲۹]

عقاید مشرکان مکه

مشرکان مکه عقاید خاصی داشتند که عبارت اند از:

۱ –  اعتقاد به شفاعت و واسطه گری بت ها بدون اذن الهی[۳۰]

بت پرستان گرچه خدا را خالق هستی می دانستند، ولی او را نمی پرستیدند، بلکه می گفتند عبادت مخصوص بت هاست و شأن خداوند متعال اجل از آن است که بشر او را عبادت کند، بلکه باید مخلوقات بزرگ‌تر مانند روح آسمان ها، ستارگان و غیر اینها عبادت شوند.[۳۱] آنها بت ها را به عنوان واسطه های تکوینی بین خود و خدا تقدیس می کردند؛ گرچه برخی با انحراف از این عقیده، برای بت ها استقلال قائل شدند.[۳۲] آنان اعتقاد داشتند خداوند تدبیر موجودات زمینی را به اجرام آسمانی ـ که آنها را دارای روح می دانستندـ و فرشتگان و جنیان و قدّیسان بشری واگذاشته است و اینها فرزندان خدا و واجد بخشی از حقیقت خدا هستند[۳۳] و نیز به سایر موجودات قدرتمند طبیعی و غیر طبیعی که بت ها نماد آنهایند، واگذار کرده است. همچنین معتقد بودند برای هر نوعی از انواع مخلوقات خدایانی هست؛ مانند خدای آسمان، خدای زمین و خدای دریا،[۳۴] و ذات خداوند هیچ دخالتی در تدبیر عالم و شئون آن ندارد؛ پس پرستش او بی معناست. افزون بر این، آنها شفاعت را برای جلب نفع و دفع شر در دنیا و آن را امری تکوینی و لازمه وجود قوی ترها در عالم می دانستند[۳۵] و معتقد بودند بت ها سمبل موجودات قوی ترند و موجوداتی مستقل اند[۳۶] و قدرت نافذ در بر آمرزش گناهان دارند[۳۷] و در سرنوشت بت ‍پرستان مؤثرند.[۳۸] نیز برای ادامه زندگی[۳۹] و بی دفاعی آنها در محاصره بلاها و شرور[۴۰]، از یک سو به امید جلب منفعت،[۴۱] خیر[۴۲]: (إِنَّ الَّذِینَ تَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ لَا یمْلِکونَ لَکمْ رِزْقًا)،[۴۳] یاری: (وَاتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ آلِهَهً لَعَلَّهُمْ ینصَرُونَ)[۴۴] و عزت:[۴۵] (وَاتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ آلِهَهً لِّیکونُوا لَهُمْ عِزًّا)[۴۶] و از سوی دیگر به سبب ترس از قهر و غضب بت ها که به گمان آنها بر حوادث دنیوی سلطه داشتند، برای دفع شر از خویش به پرستش بت ها روی آورده بودند[۴۷] و بر اثر همین ترس بود که ابراهیم را به انتقام خدایان تهدید کردند؛[۴۸] چنان که قوم هود در پاسخ به دعوت او به یکتاپرستی و دوری از عبادت بت ها می گفتند: بت های ما به تو آزار رسانده و تو را دیوانه کرده اند.[۴۹]

خداوند متعال در آیه (مَن ذَا الَّذِی یشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاَّ بِإِذْنِهِ)[۵۰] ادعای بت پرستان را رد کرد که با توجه به آیه (وَیقُولُونَ هَؤُلاء شُفَعَاؤُنَا عِندَ اللّهِ)[۵۱]  می‌گفتند: عبادت بت ها به منظور طلب شفاعت از آنهاست. البته مقصود آنها از شفاعت، شفاعت دنیوی و تکوینی بود، نه شفاعت مصطلح و اخروی؛ زیرا آنان به آخرت معتقد نبودند و یا آن را امر بعیدی می شمردند: (ذَلِک رَجْعٌ بَعِیدٌ).[۵۲] شفاعت دنیوی همان وجود اسباب و تأثیر آنهاست که آیه مورد نظر آن را بدون اذن الهی نفی  می‌کند؛ یعنی علل و عوامل طبیعی نیز در وجودشان استقلال ندارند.[۵۳]

۲ –  انکار نبوت و ارتباط انسان با خداوند[۵۴]

مطالبی که در ذیل آیات ۲۳ و ۲۴ سوره مؤمنون[۵۵] آمده، از گفته های بت پرستان حکایت کرده که بازگشت آن به چندین اشکال است که افترا و مغالطه است.

اول: آنان معتقدند: (ما هذا إِلَّا بَشَرٌ مِثْلُکمْ یرِیدُ أَنْ یتَفَضَّلَ عَلَیکمْ). نتیجه این سخن این است که نوح یکی از افرد بشر است. اگر او در ادعای وحی الهی خود راست می گفت و به‌ راستی با عالم غیب اتصال داشت، شما هم باید مثل او به غیب اتصال می داشتید؛ چون شما در بشریت و لوازم آن چیزی کمتر از او ندارید و چون چنین اتصالی در شما نیست، پس او در ادعای خود کاذب است؟ زیرا ممکن نیست کمالی در خور طاقت بشر باشد، ولی در میان تمامی افراد بشر فقط یک نفر به آن کمال برسد و بدون هیچ شاهدی مدعی آن گردد. پس دیگر هیچ وجهی برای ادعای او نمی ماند، مگر اینکه بخواهد بر شما برتری یابد و ریاست کند. دلیلش همین است که به بانگ بلند می گوید: همه باید از من پیروی و اطاعت کنید. در حقیقت حجتی که ارائه کرده اند، منحل به دو حجت می شود.

دوم: آنان معتقدند: (وَ لَوْ شاءَ اللَّهُ لَأَنْزَلَ مَلائِکهً). می گویند که اگر خدا خواسته باشد ما را به دعوت غیبی خود بخواند، باید یکی از ملائکه مقرب خود را برای این کار انتخاب کند و به سوی ما گسیل بدارد، نه بشری که هیچ نسبت و ارتباطی با او ندارد. علاوه بر این، اگر آن ملائکه را که گفتیم بفرستد و آنها بشر را به سوی یکتاپرستی دعوت کنند و بگویند که نباید ما ملائکه را ارباب و معبودهای خود بگیرید، بشر بهتر گفته آنان را می پذیرد و زودتر تصدیق می کند؛ چون خود آنان می گویند که غیر خدا را نباید پرستید.

اگر از ارسال ملائکه تعبیر به انزال کرد، علتش آن است که ارسال با انزال تحقق پیدا می کند و اگر به لفظ جمع تعبیر کرد نه مفرد، شاید به این جهت باشد که مرادشان از این ملائکه همان ملائکه ای باشد که مشرکین آلهه خود گرفتند و این گونه فرشتگان در نظر مشرکین بسیارند.

سوم: آنان معتقدند (ما سَمِعْنا بِهذا فِی آبائِنَا الْأَوَّلِینَ) اگر دعوت پیامبر حق بود، نظیر و مانندی برایش پیدا می شد و تاریخ گذشتگان مانندی برای آن نشان می داد و قطعا پدران و نیاکان ما از ما بهتر و عاقل تر بودند و در اعصار آنان چنین دعوتی اتفاق نیفتاده است. پس این دعوت نوظهور و دروغی است.

چهارم: اینکه گفتند: (إِنْ هُوَ إِلَّا رَجُلٌ بِهِ جِنَّهٌ فَتَرَبَّصُوا بِهِ حَتَّی حِینٍ). کلمه (بِهِ جِنَّهٌ) یا مصدر، به معنای مجنون است و یا مفرد جن است و معنای (بِهِ جِنَّهٌ) این است که فردی از جن در او حلول می کند و این مرد به زبان آن جن حرف می زند؛ زیرا چیزهایی می گوید که عقل سلیم آن را قبول ندارد و جز دیوانگان آن را نمی گویند. پس ناگزیر مدتی صبر کنید، شاید از این کسالت بهبودی یابد یا بمیرد و شما از شرش آسوده شوید.

این دلایل چهار‌گانه در سخنان بزرگان قوم نوح دیده می شود و ممکن است هر یک از این سخنان، دلایل طایفه ای از اقوام بوده باشد. این دلایل هر چند جدلی بودند و اشکالاتی دارند، لیکن بزرگان قوم نوح با این گونه سخنان عوام را از توجه به گفته های نوح باز می داشتند و آنان را در ضلالت باقی می گذاشتند.[۵۶]

۳ – انکار معاد

بت پرستان به رغم اعتقاد به مبدأ، روز رستاخیز و بازگشت به سوی خدا را انکار می ورزیدند[۵۷] و با سوگند آن را تأکید می کردند.[۵۸] قرآن کریم در مواردی بدین امر اشاره کرده است.[۵۹]

آیه شریفه ۴۹ سوره یس[۶۰] پاسخ به این است که کفار به عنوان استهزا می گفتند: «پس این وعده کی است، اگر راست می گویید؟»[۶۱] خدای تعالی در این جمله، کفار مسخره کننده را به سخره و استهزا می گیرد و به سؤال آنان اعتنایی نمی کند.[۶۲]

کفار با تعجب درباره قیامت  می‌گویند: «وای بر ما! چه کسی ما را از خوابگاه مان بپا داشت؟».[۶۳] اساس چنین سخنی، همان انکار معاد در دنیا است و از روز جزا غفلت می کردند و همواره غرق در هواها بودند. وقتی به طور ناگهانی سر از قبر بیرون می آورند و به سرعت به طرف محشر و عالمی می روند که جز عذاب شر، انتظار دیگری در آن ندارند، ناگزیر دچار فزع اکبر و دهشتی می گردند که حتی کوه ها تاب تحمل آن را ندارد. به همین جهت طبق عادت خود در دنیا هنگام برخورد با خطر اولین عکس العمل آنها گفتن واویلا است. آن گاه می پرسند: چه کسی آنان را از مرقدشان برانگیخت؟ این بدان جهت است که دهشت، آنان را از توجه به هر چیز دیگری غافل می سازد. بعد از گفتن واویلا، و بعد از پرسش از اینکه چه کسی آنان را از مرقدشان برانگیخته، به یاد می آورند که در دنیا فرستادگان خدا همواره روز بعث و جزا را وعده می دادند. آنگاه آنان به حقانیت وعده ها شهادت می دهند و خود را پناهنده رحمت خدا قرار می دهند و می گویند: «این همان بعث و جزایی بود که رحمان وعده می داد». همین گفتارشان نیز از در نیرنگ و کیدی است که در دنیا به آن خو گرفته بودند شروع به تملق و اظهار ذلت و اعتراف به ظلم و تقصیر می کردند.[۶۴]

۴ –  اعتقاد به جبر

بت پرستان خود را مجبور و بت پرستی شان را به اراده خدا می دانستند: «اگر خدا می خواست، ما هیچ چیزی جز او را نمی پرستیدیم».[۶۵] قرآن کریم ضمن نفی این پندار نادرست، بر اختیار و آزادی انسان در پرستش تأکید می ورزد.

افزون بر اعتقادات یادشده که قرآن بدانها اشاره کرده است، عقاید دیگری نیز برای بت پرستان ذکر شده است؛ از جمله:

۱ – آنان طلسمات معینی روی بت های مختلف می گذاشتند و سپس با آن طلسم ها به بت ها تقرب می جستند. طلسم نوعی سحر است و به گفته برخی از مفسران[۶۶] اَشکال و نقش هایی بود که می پنداشتند به وسیله آنها قوای آسمانی با زمینی آمیخته و مبدأ آثار شگفت آوری می گردد. این نقش ها را بر اشیای مختلف می نهادند و معتقد بودند به این طریق موجودات موذی و آزار دهنده از آن اشیا دور می شوند.

۲ – گروهی معتقد بودند که خدا و فرشتگان، اجسامی در عرش و دارای زیباترین صورت اند و خدا نور بزرگ است و فرشتگان نورهای کوچک ترند. ازاین رو بت بزرگ را که زیباترین بت بود، مجسمه خداوند بزرگ و بت های دیگر را مجسمه های فرشتگان قرار می دادند و آنها را می پرستیدند.[۶۷]

۳ – همه یا بیشتر بت پرستان به تناسخ معتقد بودند.[۶۸] آنان می پنداشتند که هنگام مرگِ هر انسان، جانش به کالبدی دیگر منتقل می شود که در حال خلقت است و همچنین هنگام مرگِ آن بدن، باز روح به بدنی دیگر می رود. حال اگر در بدن پیشین سعادتی کسب کرده بود، در بدن جدید متنعم و سعادتمند می گردد و اگر در بدن قبلی شقاوت کسب کرده باشد، به بدنی تعلق می گیرد که در آن معذب باشد تا کیفر عمل خود را ببیند.[۶۹]

بت پرستان دارای آداب و رسومی نیز بوده اند که پرداختن به آن، نیازمند بحثی مستقل است. قرآن کریم به برخی از رسوم جاهلی از جمله تقسیم نذرشان بین خدا و بت ها و رسیدن سهم خدا به بت ها و نرسیدن سهم بت ها به خدا[۷۰] و عریان طواف کردن به دور کعبه[۷۱] اشاره کرده و عبادت های آنها را مانند کف و سوت،[۷۲] کاری بیهوده و پوچ خوانده و مشرکین را نجس دانسته است.[۷۳]

نتیجه

با کاوش در عقاید بت پرستان، نه تنها شباهتی بین توسل مسلمین با کردار آنان نمی یابیم، بلکه بین آنها تقابل و تضاد هست. در تعالیم قرآن آمده است: به نزد پیامبر بروید تا از خدا برای شما طلب مغفرت کند[۷۴] و دعای پیامبر را مانند دعاهای یکدیگر نپندارید، بلکه دعای او در درگاه الهی مستجاب است.[۷۵] مسلمانان با توسل به رسول خدا (ص) به اشرف مخلوقات توسل می‌ کنند که مقامش به مراتب بالاتر از کسانی است که برای جهاد در راه خدا به مقام شهادت رسیده اند و خداوند متعال آنها را زنده و دارای حیات و عند ربهم یرزقون نامیده؛[۷۶] درحالی که بت پرستان به موجوداتی موهوم و خیالی و یا بت هایی بی‌جان که ساخته دست خودشان بوده، توسل می‌کردند و آنها را صاحب منفعت و ضرر می دانستند.

قرآن کریم شفیع قرار دادن بت ها را نکوهیده و آن را شرک به شمار آورده است. در واقع بت پرستان بدون هیچ دلیل و برهانی و صرفاً با انگیزه‌های مادی و به تبعیت از هواهای نفسانی و تقلید کورکورانه از آبا و اجدادشان، قائل به تفویض امور به آلهه خیالی بودند و قائل به استقلال آنها در منفعت یا ضرر رساندن بودند. آنان اعتقاد داشتند بشر به دلیل پست بودنش، شایستگی عبادت خداوند را ندارد و به همین دلیل به عبادت بت‌ها که نماد آلهه‌شان بودند، مشغول بودند و هدفشان فقط رسیدن به زندگانی بهتر در این دنیا بود؛ زیرا آنها هیچ اعتقادی به معاد نداشتند و این دنیا را پایان حیات بشری  می‌دانستند، درحالی که مسلمانان همگی به وحدانیت خداوند متعال معتقدند و تنها او را عبادت  می‌کنند و در شبانه روز پنج بار به سوی کعبه که قبله مسلمین جهان است، نماز می گزارند و در برابر تمام دستورهای شرع تسلیم هستند و برای تقرب به درگاه الهی و رسیدن به مقامات اخروی به دستور قرآن به واسطه‌هایی که خداوند قرار داده، توسل  می‌کنند.

منابع:

۱ – ابن عابدین، محمد امین: الدر المختار شرح تنویرالابصار، بیروت: دارالفکر، ۱۴۱۵ق.۲ – ابن کثیر، اسماعیل: البدایه و النهایه، بیروت: دارالاحیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.۳ – ابن تیمیه، احمد و محمد بن عبدالوهاب: مجموعه التوحید، بیروت: دارالفکر، ۱۴۱۱ق.۴ – ابن تیمیه، احمد: مجموع الفتاوی، بیروت: دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۱ق.۵ – ابن عبدالوهاب، محمد: مؤلفات الشیخ الإمام محمد بن عبدالوهاب، ریاض: جامعه الامام محمد بن سعود الاسلامیه، بی تا.۶ – ابن قدامه، عبدالله: المغنی، بیروت: دارالکتاب العربی للنشر و التوزیع، بی تا.۷ – الالبانی، محمد ناصرالدین: التوسل انواعه و احکامه، ریاض: مکتبه المعارف، ۱۴۲۱ق.۸ – بخاری، محمد: صحیح بخاری، بیروت: دارالفکر، ۱۴۰۱ق.۹ – جمعی از مولفان: دانشنامه جهان اسلام، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: کتاب مرجع، چاپ دوم، ۱۳۸۶ش.۱۰ – جمعی از مولفان: دائرهالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر سید کاظم بجنوردی، تهران: مرکز دائره المعارف بزرگ اسلامی، چاپ اول، ۱۳۸۷ش.۱۱ – چند تن از بزرگان وهابی: الجامع الفرید فی شرح کتاب التوحید، قاهره: دارابن حزم، ۱۴۲۹ق.۱۲ – حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله: المستدرک علی الصحیحین، بیروت: دارالمعرفه، بی تا.۱۳ – رازی، فخرالدین محمد: مفاتیح الغیب، بیروت: دارإحیاء التراث العربی، بی‌تا.۱۴ – تفسیر کبیر مفاتیح الغیب، ترجمه علی اصغر حلبی، انتشارات اساطیر، چاپ اول، ۱۳۷۱ ش.۱۵ – التفسیر الکبیر، قم: انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ چهارم، ۱۴۱۳ ق.۱۶ – رشید رضا، محمد: تفسیر المنار، قاهره: دارالمنار، چاپ چهارم، ۱۳۷۳ ق.۱۷ – سبحانی، جعفر: بحوث فی الملل و النحل، قم: مؤسسه امام صادق (ع)، بی تا.۱۸ –  الأسماء الثلاثه الاله و الرب و العباده، قم: مؤسسه الامام الصادق (ع)للتحقیق و التألیف، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.۱۹ – صدرالمتألهین شیرازی، محمد: تفسیر القرآن الکریم، به کوشش محمد خواجوی، قم: بیدار، چاپ دوم، ۱۳۶۶ ش.۲۰ – طباطبایی، سید محمد حسین: المیزان فی تفسیر القرآن، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه، بی تا.۲۱ – طبرانی: المعجم الکبیر، تحقیق عبدالمجید السلفی، قاهره:داراحیاء التراث العربی، بی¬تا.۲۲ – طبرسی، فضل بن حسن: مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دارالمعرفه و تهران (افست): ناصر خسرو، ۱۴۰۶ ق.۲۳ – طبری، محمد بن جریر: جامع البیان عن تأویل آیات القرآن، به کوشش صدقی جمیل العطار، بیروت: دارالفکر، چاپ اول، ۱۴۱۵ق.۲۴ – طوسی، محمد بن حسن: التبیان فی تفسیرالقرآن، به کوشش احمد حبیب عاملی، بیروت: داراحیاءالتراث العربی، بی تا.۲۵ – العثیمین، محمد بن صالح: فتاوی العقیده، قاهره: المختار، ۱۴۲۸ق.۲۶ – علی، جواد: المفصل فی تاریخ عرب قبل الاسلام، بغداد: جامعه البغداد، ۱۴۱۳ق.۲۷ – القرطبی، ابوعبدالله: الجامع لاحکام القرآن، بیروت: دارالکتب العلمیه، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ ق.۲۸ – گروهی از مولفان: الموسوعه الفقهیه، کویت: وزاره الأوقاف والشؤون الإسلامیه، ۱۴۲۶ق.۲۹ – موسوی، سید محمد باقر: ترجمه المیزان، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه، بی تا.هیثمی، علی ابن ابی بکر: مجمع الزوائد، بیروت: دارالکتب العلمیه، ۱۴۰۸ق.

منبع: نشریه سراج منیر

 پی‌نوشت‌ها

[۱]. ابن‌تیمیه، احمد، مجموع الفتاوی، ج۱، ص۵۷٫

 [۲]. مانند: (قُلْ مَن یَرْزُقُکُم مِّنَ السَّمَاء وَالأَرْضِ أَمَّن یَمْلِکُ السَّمْعَ والأَبْصَارَ وَمَن یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَیُخْرِجُ الْمَیَّتَ مِنَ الْحَیِّ وَمَن یُدَبِّرُ الأَمْرَ فَسَیَقُولُونَ اللّهُ فَقُلْ أَفَلاَ تَتَّقُونَ) (سوره یونس(۱۰)،  آیه ۳۱).

 [۳]. ابن‌تیمیه، احمد، پیشین، ج۱، ص۱۴۹؛ ابن‌عبدالوهاب، محمد، مؤلفات محمد بن‌عبدالوهاب، ج۱، ص۱۶۹؛ چند تن از بزرگان وهابی، الجامع الفرید، ج۱، ص۵۵۰٫

 [۴]. سبحانی، جعفر، بحوث فی الملل و النحل، ج۴، ص۳۷۴ و ۲۴۲٫

 [۵]. برای اطلاع از نظر علمای مذاهب مختلف، ر.ک: رضوانی، علی‌اصغر، ابن‌تیمیه از دیدگاه اهل سنت.

 [۶]. دلیل نام‌گذاری به سلفیه را اقتدا کردن در امور دینی به سیره سه قرن اولیه اسلام (صحابه، تابعین و تابعین تابعین) دانسته‌اند.

 [۷]. ابن‌عبدالوهاب، محمد، پیشین، ج۱، ص۳۳۴٫

 [۸]. ابن‌تیمیه، احمد، پیشین، ج۱، ص۱۲۶٫

 (وَأَنذِرْ بِهِ الَّذِینَ یَخَافُونَ أَن یُحْشَرُواْ إِلَى رَبِّهِمْ لَیْسَ لَهُم مِّن دُونِهِ وَلِیٌّ وَلاَ شَفِیعٌ لَّعَلَّهُمْ یَتَّقُونَ) (سوره انعام(۶)، آیه ۵۱). (قُلِ ادْعُواْ الَّذِینَ زَعَمْتُم مِّن دُونِهِ فَلاَ یَمْلِکُونَ کَشْفَ الضُّرِّ عَنکُمْ وَلاَ تَحْوِیلاً  *  أُولَئِکَ الَّذِینَ یَدْعُونَ یَبْتَغُونَ إِلَى رَبِّهِمُ الْوَسِیلَهَ أَیُّهُمْ أَقْرَبُ وَیَرْجُونَ رَحْمَتَهُ وَیَخَافُونَ عَذَابَهُ إِنَّ عَذَابَ رَبِّکَ کَانَ مَحْذُورًا) (سوره اسراء(۱۷)، آیات ۵۶-۵۷). (وَلَا تَنفَعُ الشَّفَاعَهُ عِندَهُ إِلَّا لِمَنْ أَذِنَ لَهُ حَتَّى إِذَا فُزِّعَ عَن قُلُوبِهِمْ قَالُوا مَاذَا قَالَ رَبُّکُمْ قَالُوا الْحَقَّ وَهُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ  *  قُلْ مَن یَرْزُقُکُم مِّنَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ وَإِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلَى هُدًى أَوْ فِی ضَلَالٍ مُّبِینٍ) (سوره سبأ(۳۴)، آیات ۲۳-۲۴).

 [۹]. ابن‌تیمیه، احمد، پیشین، ج۱، ص۱۴۹٫

 [۱۰]. (وَیَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللّهِ مَا لاَ یَضُرُّهُمْ وَلاَ یَنفَعُهُمْ وَیَقُولُونَ هَؤُلاء شُفَعَاؤُنَا عِندَ اللّهِ قُلْ أَتُنَبِّئُونَ اللّهَ بِمَا لاَ یَعْلَمُ فِی السَّمَاوَاتِ وَلاَ فِی الأَرْضِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا یُشْرِکُونَ) (سوره یونس(۱۰)، آیه ۱۸)؛ (وَالَّذِینَ اتَّخَذُوا مِن دُونِهِ أَوْلِیَاء مَا نَعْبُدُهُمْ إِلَّا لِیُقَرِّبُونَا إِلَى اللَّهِ زُلْفَى)(سوره زمر(۳۹)، آیه۳).

 [۱۱]. سوره انفال(۸)، آیه۳۹؛ ابن‌عبدالوهاب، محمد، پیشین، ج۱، ص۳۳۴٫

 [۱۲]. چند تن از بزرگان وهابی، پیشین، ج۱، ص۵۵۰٫

 [۱۳]. علی، جواد، المفصل فی تاریخ عرب قبل الإسلام، ج۶، ص۱۱، ۱۲٫

 [۱۴]. همان، ص۳۱،۳۲٫

[۱۵]. همان، ج۶، ص۴۶؛ رازی،‌ فخرالدین،‌ مفاتیح الغیب، ج۱۷، ص۲۲۷٫

 [۱۶]. علی، جواد، پیشین، ج۶، ص۴۶٫

 [۱۷]. سوره قصص(۲۸)، آیه ۳۸٫

 [۱۸]. طباطبایی، ‌سید محمدحسین، المیزان، ج۱۵، ص۵۷

 [۱۹]. (وَهُوَ اللّهُ فِی السَّمَاوَاتِ وَفِی الأَرْضِ یَعْلَمُ سِرَّکُمْ وَجَهرَکُمْ وَیَعْلَمُ مَا تَکْسِبُونَ)(سوره انعام(۳)، آیه ۳)؛ (أَئِنَّکُمْ لَتَشْهَدُونَ أَنَّ مَعَ اللّهِ آلِهَهً أُخْرَى قُل لاَّ أَشْهَدُ قُلْ إِنَّمَا هُوَ إِلَهٌ وَاحِدٌ وَإِنَّنِی بَرِیءٌ مِّمَّا تُشْرِکُونَ)(سوره انعام(۳)، آیه ۱۹)؛(أَمِ اتَّخَذُوا آلِهَهً مِّنَ الْأَرْضِ هُمْ یُنشِرُونَ  *  لَوْ کَانَ فِیهِمَا آلِهَهٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتَا فَسُبْحَانَ اللَّهِ رَبِّ الْعَرْشِ عَمَّا یَصِفُونَ)(سوره انبیاء(۲۱)، آیات ۲۱-۲۲).

 [۲۰]. (وَجَاوَزْنَا بِبَنِی إِسْرَآئِیلَ الْبَحْرَ فَأَتَوْاْ عَلَى قَوْمٍ یَعْکُفُونَ عَلَى أَصْنَامٍ لَّهُمْ قَالُواْ یَا مُوسَى اجْعَل لَّنَا إِلَهًا کَمَا لَهُمْ آلِهَهٌ قَالَ إِنَّکُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ)(سوره اعراف(۷)، آیه ۱۳۸)؛ (مَا تَعْبُدُونَ مِن دُونِهِ إِلاَّ أَسْمَاء سَمَّیْتُمُوهَا أَنتُمْ وَآبَآؤُکُم مَّا أَنزَلَ اللّهُ بِهَا مِن سُلْطَانٍ إِنِ الْحُکْمُ إِلاَّ لِلّهِ أَمَرَ أَلاَّ تَعْبُدُواْ إِلاَّ إِیَّاهُ ذَلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَلَکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لاَ یَعْلَمُونَ)(سوره یوسف(۱۲)، آیه ۴۰).

 [۲۱]. (هَلْ یَنظُرُونَ إِلاَّ أَن یَأْتِیَهُمُ اللّهُ فِی ظُلَلٍ مِّنَ الْغَمَامِ وَالْمَلآئِکَهُ وَقُضِیَ الأَمْرُ وَإِلَى اللّهِ تُرْجَعُ الامُورُ)(سوره بقره(۲)، آیه ۲۱۰)؛ (یَسْأَلُکَ أَهْلُ الْکِتَابِ أَن تُنَزِّلَ عَلَیْهِمْ کِتَابًا مِّنَ السَّمَاء فَقَدْ سَأَلُواْ مُوسَى أَکْبَرَ مِن ذَلِکَ فَقَالُواْ أَرِنَا اللّهِ جَهْرَهً فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَهُ بِظُلْمِهِمْ ثُمَّ اتَّخَذُواْ الْعِجْلَ مِن بَعْدِ مَا جَاءتْهُمُ الْبَیِّنَاتُ)(سوره نساء(۴)، آیه ۱۵۳).

 [۲۲]. (قَالُوا إِنَّا وَجَدْنَا آبَاءنَا عَلَى أُمَّهٍ وَإِنَّا عَلَى آثَارِهِم مُّهْتَدُونَ) (سوره زخرف(۴۳)، آیه ۲۲)؛ (وَإِذَا تُتْلَى عَلَیْهِمْ آیَاتُنَا بَیِّنَاتٍ قَالُوا مَا هَذَا إِلَّا رَجُلٌ یُرِیدُ أَن یَصُدَّکُمْ عَمَّا کَانَ یَعْبُدُ آبَاؤُکُمْ) (سوره سبأ(۳۴)، آیه ۴۳).

 [۲۳]. (إِن یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَمَا تَهْوَى الْأَنفُسُ وَلَقَدْ جَاءهُم مِّن رَّبِّهِمُ الْهُدَى)(سوره نجم(۵۳)، آیه ۲۳).

[۲۴]. (إِنْ هِیَ إِلَّا حَیَاتُنَا الدُّنْیَا نَمُوتُ وَنَحْیَا وَمَا نَحْنُ بِمَبْعُوثِینَ)(سوره مؤمنون(۲۳)، آیه ۳۷).

[۲۵]. (قَالَ الَّذِینَ اسْتَکْبَرُواْ إِنَّا بِالَّذِیَ آمَنتُمْ بِهِ کَافِرُونَ)(سوره اعراف(۷)، آیه ۷۶).

 [۲۶]. طباطبایی، سید محمدحسین، پیشین، ج۱۰، ص‌۳۰٫

 [۲۷]. همان، ص‌۲۷۷

 [۲۸]. همان، ج‌۶‌، ص‌۷۸٫

 [۲۹]. (وَقَالَتِ الْیَهُودُ عُزَیْرٌ ابْنُ اللّهِ وَقَالَتْ النَّصَارَى الْمَسِیحُ ابْنُ اللّهِ ذَلِکَ قَوْلُهُم بِأَفْوَاهِهِمْ یُضَاهِؤُونَ قَوْلَ الَّذِینَ کَفَرُواْ مِن قَبْلُ قَاتَلَهُمُ اللّهُ أَنَّى یُؤْفَکُونَ)(سوره توبه(۹)، آیه ۳۰).

 [۳۰]. علی،‌جواد، پیشین، ج۶، ص۶۱-۱۸۴٫

 [۳۱]. رازی،‌ فخرالدین، پیشین، ج۲۶، ص۴۲۱

 [۳۲]. سبحانی، جعفر، الأسماءالثلاثه، ص‌۲۸، ۴۲٫

 [۳۳]. طباطبایی،‌ سید محمدحسین، پیشین، ج‌۱۵، ص‌۶۱‌.

 [۳۴]. فخررازی، محمد عمر، تفسیر کبیر، ج۷، ص۳۷؛ طباطبایی، سید محمدحسین، پیشین، ج۱۳، ص۲۵۱٫

 [۳۵]. طباطبایی، سید محمدحسین، پیشین، ج‌۷، ص‌۵۵‌، ۹۸٫

 [۳۶]. همان، ص‌۴۵، ۷۰‌ـ‌۷۱٫

 [۳۷]. سبحانی، جعفر، پیشین، ص‌۴۰؛ علی، جواد،‌ پیشین، ج۶، ص۶۴

 [۳۸]. طباطبایی، سید محمدحسین، پیشین، ج‌۱۵، ص‌۵۷‌ـ‌۵۸‌.

 [۳۹]. همان، ج‌۷، ص‌۳۰‌ـ‌۳۱٫

 [۴۰]. همان.

 [۴۱]. (قُلْ أَتَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللّهِ مَا لاَ یَمْلِکُ لَکُمْ ضَرًّا وَلاَ نَفْعًا وَاللّهُ هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ)(سوره مائده(۵)، آیه ۷۶)؛ (قَالَ أَفَتَعْبُدُونَ مِن دُونِ اللَّهِ مَا لَا یَنفَعُکُمْ شَیْئًا وَلَا یَضُرُّکُمْ) (سوره انبیاء(۲۱)، آیه ۶۶).

 [۴۲]. همان، ج‌۱۶، ص‌۱۱۵٫

 [۴۳]. سوره عنکبوت(۲۹)، آیه۱۷٫

 [۴۴]. سوره یس(۳۶)، آیه ۷۴٫

 [۴۵]. طبری، محمد بن‌جریر، جامع‌البیان، ج‌۱۶، ص‌۱۵۵٫

 [۴۶]. سوره مریم(۱۹)، آیه۸۱٫

 [۴۷]. طباطبایی، سید محمدحسین، پیشین، ج‌۶‌، ص‌۷۷؛ رازی، فخرالدین، پیشین، ج۴، ص۱۷۴؛ ج۲۱، ص۵۶۳٫

 [۴۸]. طباطبایی، سید محمدحسین، پیشین، ج‌۷، ص‌۱۹۲٫

 [۴۹]. طبرسی، فضل بن‌الحسن، مجمع‌البیان، ج‌۵، ص‌۲۵۸٫

[۵۰]. سوره بقره(۲)، آیه ۲۵۵٫

[۵۱]. سوره یونس(۱۰)، آیه ۱۸٫

[۵۲]. سوره ق(۵۰)، آیه۳٫

 [۵۳]. جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، ج۱۲، ص۱۱۷٫

 [۵۴]. طوسی، محمد بن‌الحسن، التبیان، ج‌۷، ص‌۳۶۵؛ طباطبایی، سید محمدحسین، پیشین، ج‌۱۵، ص‌۲۸، ۳۱؛ ر.ک: سوره مؤمنون(۲۳)، آیات ۲۳، ۲۴ ـ ۲۵ و ۳۳؛ سوره یس(۳۶)، آیات ۳۶، ۱۵ ـ ۱۶؛ سوره هود(۱۱)، آیات ۱۱ و۲۷٫

[۵۵]. (وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ فَقَالَ یَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ مَا لَکُم مِّنْ إِلَهٍ غَیْرُهُ أَفَلَا تَتَّقُونَ  *  فَقَالَ الْمَلَأُ الَّذِینَ کَفَرُوا مِن قَوْمِهِ مَا هَذَا إِلَّا بَشَرٌ مِّثْلُکُمْ یُرِیدُ أَن یَتَفَضَّلَ عَلَیْکُمْ وَلَوْ شَاء اللَّهُ لَأَنزَلَ مَلَائِکَهً مَّا سَمِعْنَا بِهَذَا فِی آبَائِنَا الْأَوَّلِینَ)(سوره مؤمنون(۲۳)، آیات ۲۳-۲۴).

 [۵۶]. طباطبایی، سید محمدحسین، پیشین، ج۱۵، ص۲۸٫

 [۵۷]. همان، ص‌۵۶‌.

 [۵۸]. (وَأَقْسَمُواْ بِاللّهِ جَهْدَ أَیْمَانِهِمْ لاَ یَبْعَثُ اللّهُ مَن یَمُوتُ بَلَى وَعْدًا عَلَیْهِ حَقًّا وَلکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لاَ یَعْلَمُونَ) (سوره نحل(۱۶)، آیه ۳۸).

 [۵۹]. ر.ک: طوسی، محمد بن‌الحسن، پیشین، ج‌۵‌، ص‌۳۵۵؛ طباطبایی، سید محمدحسین، پیشین، ج‌۷،ص‌۴۵، ۵۵‌و ۵۷‌.

 [۶۰]. (مَا یَنظُرُونَ إِلَّا صَیْحَهً وَاحِدَهً تَأْخُذُهُمْ وَهُمْ یَخِصِّمُونَ) (سوره یس(۳۶)، آیه ۴۹).

 [۶۱]. (وَیَقُولُونَ مَتَى هَذَا الْوَعْدُ إِن کُنتُمْ صَادِقِینَ) (سوره یس(۳۶)، آیه ۴۸).

 [۶۲]. طباطبایی، سید محمدحسین، پیشین، ج۱۷، ص۹۸٫

[۶۳]. (قَالُوا یَا وَیْلَنَا مَن بَعَثَنَا مِن مَّرْقَدِنَا) (سوره یس(۳۶)، آیه ۵۲).

 [۶۴]. طباطبایی، سید محمدحسین، پیشین، ج۱۷، ص۹۹٫

[۶۵]. (وَقَالَ الَّذِینَ أَشْرَکُواْ لَوْ شَاء اللّهُ مَا عَبَدْنَا مِن دُونِهِ مِن شَیْءٍ) (سوره نحل(۱۶)، آیه ۳۵)؛ (وَقَالُوا لَوْ شَاء الرَّحْمَنُ مَا عَبَدْنَاهُم) (سوره زخرف(۴۳)، آیه ۲۰).

 [۶۶]. قرطبی، ابوعبدالله، الجامع لاحکام القرآن، ج‌۲، ص‌۴۴٫

 [۶۷]. فخر رازی، محمد عمر، التفسیرالکبیر، ج‌۱۸، ص‌۱۴۱؛ ج‌۳۰، ص‌۱۴۳؛ صدرالمتألهین شیرازی، محمد، تفسیر القرآن الکریم، ج‌۲، ص‌۱۱۷٫

 [۶۸]. طباطبایی، ‌سید محمدحسین، پیبشین، ج‌۱۲، ص‌۲۴۷؛ ج‌۱۸، ص‌۱۷۴٫

 [۶۹]. همان، ج‌۱۰، ص‌۲۹۰؛ ج‌۱۸، ص‌۱۷۴٫

[۷۰]. (فَمَا کَانَ لِشُرَکَآئِهِمْ فَلاَ یَصِلُ إِلَى اللّهِ وَمَا کَانَ لِلّهِ فَهُوَ یَصِلُ إِلَى شُرَکَآئِهِمْ) (سوره انعام(۶)، آیه ۱۳۶).

[۷۱]. بخاری، محمد، صحیح بخاری، ج۱، ص۹۳

 [۷۲]. (وَمَا کَانَ صَلاَتُهُمْ عِندَ الْبَیْتِ إِلاَّ مُکَاء وَتَصْدِیَهً)(سوره انفال(۸)، آیه ۳۵).

[۷۳]. (یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ إِنَّمَا الْمُشْرِکُونَ نَجَسٌ)(سوره توبه(۹)، آیه ۲۸).

[۷۴]. (وَلَوْ أَنَّهُمْ إِذ ظَّلَمُواْ أَنفُسَهُمْ جَآؤُوکَ فَاسْتَغْفَرُواْ اللّهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُواْ اللّهَ تَوَّابًا رَّحِیمًا)(سوره نساء(۴)، آیه ۶۴).

 [۷۵]. (لَا تَجْعَلُوا دُعَاء الرَّسُولِ بَیْنَکُمْ کَدُعَاء بَعْضِکُم بَعْضًا)(سوره نور(۲۴)، آیه ۶۳).

[۷۶]. (وَلاَ تَحْسَبَنَّ الَّذِینَ قُتِلُواْ فِی سَبِیلِ اللّهِ أَمْوَاتًا بَلْ أَحْیَاء عِندَ رَبِّهِمْ یُرْزَقُونَ)(سوره آل عمران(۳)، آیه ۱۶۹).