بر اساس روایات؛ حج، از سابقه ای بسیار طولانی برخوردار است و سابقه و قدمتی دارد که امتداد آن، به سال ها قبل از خلقت حضرت آدم(ع) می رسد. پس از آن که حج حضرت آدم(ع) به پایان رسید، جبرئیل به او فرمود گوارا باد بر تو، ای آدم، بخشوده شدی، من این خانه را سه هزار سال قبل از تو طواف کرده ام.
شیوه و ترتیب حجِّ  مسلمانان، با مناسکی از قبیل: «طواف»، «سعی»، «قربانی» و «رمی شیطان»، به زمان سرسلسله پیامبرانِ حنیف، حضرت ابراهیم(ع) باز می گردد. همان گونه که به طور قطع، بینان گذار عمومی کردن حج نیز، آن حضرت بوده و خدای تعالی به او دستور فرمود تا اعلام حج کند و مردم را از هر سو به حجِّ خانه خود، فرا خواند.
 

پاسخ تفصیلی

بر اساس روایات؛ حج، از سابقه ای بس زیاد برخوردار است و سابقه و قدمتی دارد که امتداد آن، به سال ها قبل از خلقت حضرت آدم ابوالبشر(ع) می رسد. چنان که امام صادق(ع) فرمود: «پس از آن که حج حضرت آدم(ع) به پایان رسید، جبرئیل به او فرمود: گوارا باد بر تو، ای آدم، بخشوده شدی، من این خانه را سه هزار سال قبل از تو طواف کرده ام». [۱]همچنین آن حضرت فرمود: «پس از آن که حضرت آدم از مِنی بازگشت [و حجش به پایان رسید]، فرشتگان ملاقاتش کرده، به او گفتند: ای آدم، حَجّت نیکو! ما این خانه را دو هزار سال قبل از تو، حج گزارده ایم».[۲]
مردی از امیرمؤمنان علی(ع) پرسید: از اهل آسمان نخستین کسی که حج گزارد، چه نام داشت؟ آن حضرت فرمود: «جبرئیل، نخستین حج گزار از آسمانیان بود».[۳]
البته شیوه و ترتیب حجِّ  مسلمانان، با مناسکی از قبیل: «طواف»، «سعی»، «قربانی» و «رمی شیطان»، به زمان سرسلسله پیامبرانِ حنیف، حضرت ابراهیم(ع) باز می گردد. همان گونه که به طور قطع، بینان گذار عمومی کردن حج نیز، آن حضرت بوده و خدای تعالی به او دستور فرمود تا اعلام حج کند و مردم را از هر سو به حجِّ خانه خود، فرا خواند. در این مورد قرآن کریم می فرماید: «و مردم را دعوت عمومى به حج کن تا پیاده و سواره بر مرکب هاى لاغر از هر راه دورى به سوى تو بیایند».[۴]‏
امّا در طول زمان – به ویژه در زمان جاهلیت – حج ابراهیمی نیز مانند سایر احکام مورد تحریف هایی قرار گرفته بود.
اکنون به برخی از اعمال حج پرداخته و به مناسبت، تحریف هایی که در این عبادت بزرگ به وجود آمده بود را نیز یادآور خواهیم شد:
۱ – «سپس از همان جا که مردم کوچ می کنند، (به سوى سرزمین مِنى) کوچ کنید! و از خداوند، آمرزش بطلبید، که خدا آمرزنده مهربان است!».[۵] این آیه شریفه ناظر به یکی از عادات مشرکان مکه در زمان جاهلیت است که وقوف در عرفات را مربوط به کسانی می دانستند که از خارج مکه برای حج می آمدند، اما قریش و طوایف اطراف حرم و وابستگان قریش، از این کار معاف بودند، چنان که امام صادق(ع) در بیان این آیه فرمود: «قریش می گفتند: ما نسبت به خانه خدا از سایرین برتری داریم، پس باید [برای اعمال حج] از مزدلفه (مشعر) کوچ کنید، (به عرفات نروید)! خداوند به آنان دستور داد تا مانند دیگران از عرفات شروع کنند». [۶]
۲ – «جز این نیست که تأخیر انداختن (و جابه جا نمودن ماه هاى حرام) افزایشى در کفر است که کافران را به سبب آن گمراه می سازند، در یک سال آن را حلال و در سال دیگر حرام می شمرند تا با شما و آنچه خدا حرام کرده موافقت کنند. اما در (نتیجه) آنچه را خدا حرام کرده حلال می نمایند. زشتى اعمالشان بر آنها آراسته شده، و خداوند گروه کافران را هدایت نمی کند».[۷] این آیه کریمه ناظر به یک سنت غلط جاهلی به نام «نسیء» به معنای تغییر دادن جای ماه های حرام است که این عمل، هر ساله طی مراسم خاصی در سرزمین مِنی انجام می گرفت که نشان از سودجویی آنها بود؛ چون با این تغییر و تحوّل، قصد داشتند حج در موقعی برپا شود که منافع بازرگانی و تجارتی آنها هم تأمین گردد؛ از این رو، سعی می کردند که حج در خرّم ترین ایّام سال و آسان ترین زمان برای رفت و آمدهای تجاری انجام پذیرد، اما از آن جا که حج باید در ایام ذی حجه واقع شود و گاهی ذی حجه در فصل گرمای طاقت فرسای مکه می افتاد که هم حج گزاران به زحمت می افتادند و هم معادلات تجاری به نحو مطلوب انجام نمی گرفت؛ از این رو، با عمل «نسیء»، کاری می کردند که موسم حج، همواره در فصل معتدلی واقع شود و این عمل تا سال دهم هجرت ادامه داشت، تا این که به وسیله پیامبر خدا در حجه الوداع، استفاده از این عمل ممنوع و باطل اعلام گردید[۸] و نسیء با نزول این آیه کفر محسوب گردید تا مراسم حج، بازیچه ای در دست سودجویان واقع نگردد.
۳ – « صفا و مروه از شعائر [و نشانه هاى] خداست! بنابر این، کسانى که حج خانه خدا و یا عمره انجام می دهند، مانعى نیست که بر آن دو طواف کنند [و سعىِ صفا و مروه انجام دهند. و هرگز اعمال بی رویّه مشرکان، که بت هایى بر این دو کوه نصب کرده بودند، از موقعیّت این دو مکان مقدّس نمی کاهد!] و کسى که فرمان خدا را در انجام کارهاى نیک اطاعت کند، خداوند [در برابر عمل او] شکرگزار، و [از افعال وى] آگاه است».[۹]
یکی از اعمال حج در جاهلیت، سعی میان کوه های صفا و مروه بود، ولی در بالای این دو کوه، دو بُت به نام های «اساف» و «نائله» نصب بود که مشرکان به هنگام سعی، برای این دو بُت احترام قائل می شدند. مسلمانان به خاطر چنین سابقه ناپسندی، کراهت داشتند در ایام حج، میان صفا و مروه سعی کنند و تصوّر می کردند این یک عمل جاهلی است. خداوند با نزول این آیه، آن تصوّرات را مردود دانسته و سعی میان صفا و مروه را یکی از شعائر دین مطرح کرد، چنان که معاویه بن عمار از امام صادق(ع) روایت کرده که آن حضرت فرمود: «مسلمانان گمان می کردند که سعی صفا و مروه از ابتکارات مشرکان است، در پی آن خداوند این آیه شریفه را نازل نمود…».[۱۰]
۴ – از عادات دیگر جاهلیت در مراسم حج، طواف در حال برهنگی است. آنان معتقد بودند که تأمین لباس احرام در اختیار قریش قرار دارد و اگر کسی جامه احرام تهیه نمی کرد، می بایست برهنه طواف کند و طواف با لباس و پارچه ای که از خارج حرم باشد را باطل می دانستند. امام صادق(ع) فرمود: «رسول خدا(ص) بعد از آن که مکه را فتح کرد، در آن سال از زیارت مشرکان جلوگیرى نفرمود و از سنت هاى زیارتى مشرکان یکى این بود که اگر با لباس وارد مکه می شدند و با آن لباس، دور خانه خدا طواف می کردند، دیگر آن لباس را به تن نکرده و  صدقه آن را واجب می دانستند؛ لذا براى این که لباس هایشان را از دست نداده باشند، قبل از طواف از دیگران لباسى را عاریه و یا کرایه  کرده و بعد از طواف به صاحبانشان بر می گرداندند، در این میان؛ اگر کسى به لباس عاریه و اجاره دست نمی یافت و خودش هم تنها یک دست لباس همراه داشت، براى آن که آن لباس را از دست ندهد، ناچار برهنه می شد و لُخت مادرزاد به طواف می پرداخت».[۱۱]
با ظهور و استقرار اسلام، پیامبر گرامی اسلام(ص) با تحریفات جاهلی به مبارزه برخاست و ضمن پیراسته کردن حج از تحریفات جاهلی، سنت ابراهیمی را در حج احیاء نموده است؛ لذا حجِّ مورد قبول و سفارش اسلام، سنّتی ابراهیمی است و شریعت مقدّس اسلام نیز، همان شکل حج را، بر مسلمانان تکلیف کرده؛ مناسک، اجزاء، شرایط و ارکان آن را به ما آموخته است.

منبع:اسلام کوئست

پی نوشت:

[۱]. شیخ صدوق‏، علل الشرائع‏، ج ‏۲، ص ۴۰۷‏، کتاب فروشى‏ داورى‏، چاپ اول‏، قم، ۱۳۸۵ش‏.

[۲]. شیخ صدوق، ‏من لا یحضره الفقیه، ج ‏۲، ص ۲۳۰، دفتر نشر اسلامی‏، قم، چاپ دوم، ۱۴۰۴ق.

[۳]. مجلسی، محمد باقر، بحارالأنوار، ج ‏۱۰، ص ۷۸، دار إحیاء التراث العربی‏، بیروت، ۱۴۰۳ق.

[۴]. «وَ أَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجالاً وَ عَلى‏ کُلِّ ضامِرٍ یَأْتینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمیق»؛ حج، ۲۷٫

[۵]. «ثُمَّ أَفیضُوا مِنْ حَیْثُ أَفاضَ النَّاسُ وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیم»؛ بقره، ۱۹۹٫

[۶]. عروسى حویزى، عبد على بن جمعه، تفسیر نور الثقلین، ج‏۱، ص ۱۹۵،اسماعیلیان، قم، چاپ چهارم، ۱۴۱۵ق.

[۷]. توبه، ۳۷٫

[۸]. تفسیر نور الثقلین، ج ۲، ص ۲۱۷٫

[۹]. بقره، ۱۵۸٫

[۱۰]. تفسیر نور الثقلین، ج ۱، ص ۱۴۶ و ۱۴۸٫

[۱۱]. فیض کاشانى، ملا محسن، تفسیر صافی، تحقیق: اعلمی، حسین، ج ۲، ص ۱۹۲، الصدر، تهران، چاپ دوم.