پژوهش و نگارش درباره امام عصر (علیه السّلام) به ویژه تاریخ تولد آن بزرگوار از ویژگی خاص برخوردار است و با دیگر معصومان (علیه السّلام) تفاوت دارد و این بدان سبب است که پیشگویی‌ها درباره او، چگونگی تولد و شرایط زمانی آن، امامت و رهبری، واکنش نحله‌ها و مخالفان در خصوص او و سرانجام حکومت جهانی‌اش گونه‌ای دگر دارد. این جستار در پی دستیابی به سخن استوار در خصوص تاریخ تولد آن حضرت است و در این راستا، منابع کهن روایی و تاریخی نامتوازن را در پیشرو دارد که بررسی آن‌ها دقت خاص خود را می‌طلبد. بر این اساس در واشکافی این منابع، افزون بر بهره‌گیری از روش رایج و رجوع به کهن‌ترین آن‌ها، بررسی روایت‌های منسوب به امام عسکری (علیه السّلام) را محور قرار می‌دهیم و این بدان جهت است که تولد حضرت مهدی (علیه السّلام) و ادامه حیات او در دوران پدر و پس از او، پنهانی بوده و همانند دیگر معصومان علنی نبوده است تا بتوان به گزارش هر نگارنده‌ای در این خصوص توجه کرد. در این شرایط، تنها به نقل‌هایی می‌توان اعتماد کرد که به شخص امام عسکری (علیه السّلام) و یا با یاران مورد اعتمادش بینجامد. ارزیابی و مقایسه این روایات با یکدیگر و بررسی گزینه‌هایی که می‌توانند در این فرایند نشانه و روزنه‌ای باشند، بهترین و با اعتبارترین روش برای دستیابی به تاریخ درست این تولد است.
سال
در این روند بخشی از منابع کهن به تاریخ تولد (سال، ماه و روز) آن گرامی نپرداخته‌اند و آن را مخفی دانسته‌اند.[۱] گروه دیگر که بدان اهتمام داشته‌اند سال‌های ۲۵۲، ۲۵۴، ۲۵۵، ۲۵۶، ۲۵۷، ۲۵۸ و هشت ماه پس از شهادت امام عسکری (علیه السّلام) در سال ۲۶۰ را ذکر کردهاند و منابع این گزارش‌ها، به ویژه نقل‌های مربوط به سال ۲۵۵ و ۲۵۶، به شدت در ستیزند. در این میان تفکیک سره از ناسره با استناد به نشانه‌های تاریخی، بسی ظریف و دشوار می‌نماید.
گویه برگزیده و دلیل آن
این پژوهش با استناد به نشانه‌های زیر گزارش تولد امام عصر (علیه السّلام) در سال ۲۵۶ هجری را ترجیح می‌دهد:
۱٫ کلینی در دو جای کتاب الکافی،[۲] توقیع امام عسکری (علیه السّلام) به دوستانش را نقل کرده که آن گرامی پس از قتل زبیری[۳] با اشاره به چگونگی قتل او چنین فرموده است: «این، کیفر کسی است که بر خدا دروغ می‌بندد و می‌پندارد این توان را دارد تا مرا پیش از آن‌که فرزندی داشته باشم به قتل برساند و اکنون قدرت خدا را چگونه دید؟ [که خود به قتل رسید]». راوی روایت افزوده است که برای آن بزرگوار در سال ۲۵۶ فرزندی متولد شد که نامش را محمد نهاد.[۴]
هر چند کلینی در آن قسمت از کتابش که به تولد امام عصر (علیه السّلام) پرداخته، در آغاز، سال ۲۵۵ را به نام سال تولد آن گرامی به ثبت رسانده است، لیکن بر این تاریخ سندی ارائه نکرده است و شاید نسخه‌برداران به جای سال ۲۵۶، تاریخ ۲۵۵ را به خطا ثبت کرده باشند؛ چون کلینی به نقل‌هایی که سال ۲۵۵ را در این خصوص ثبت کردهاند نپرداخته است و تنها روایتی که آن را نقل کرد، همین توقیع یاد شده است. این نیز، ضمن آن‌که سال تولد حضرت مهدی (علیه السّلام) را سال ۲۵۶ می‌داند، از راویانی روایت شده که نزد رجال‌شناسان معتبرند. حسین بن محمد بن عامر اشعری نخستین راوی کلینی در این پیام بوده، به لحاظ منزلت علمی در شمار استادان کلینی جای دارد و از سوی دو امام عسکری و حضرت مهدی (علیه السّلام) به وی توقیعاتی رسیده است.[۵] او در سند کتاب کامل الزیارات جای دارد که روایات این کتاب به گفته نگارنده آن، از افراد معتبر گزارش شده‌اند.[۶]
معلّی بن محمد، نفر دوم در سند این توقیع، از روایتگران پرروایتی است که در موضوعات گوناگون عبادات، معاملات، اخلاق، تاریخ و… روایت نقل کرده است. این نام، در چهار کتاب معتبر شیعی (الکافی، تهذیب، استبصار و من لا یحضره الفقیه) در بیش از ۷۰۰ مورد به ثبت رسیده است. افزون بر آن، نام وی در کتاب‌های دیگری مانند تفسیر قمی،[۷] کامل الزیارات،[۸] کمال الدین[۹] و … جزو راویان است. او از راویان بیشماری نقل حدیث کرده و انبوهی از راویان نیز از او روایت کردهاند. در میان این دو گروه، افراد برجسته و مورد اعتماد نیز بسی فراوان‌اند.[۱۰] به گفته آیت الله خویی این نام، گاهی با پسوند «زُبادی» و دگر بار با پسوند «بصری» همراه بوده و مقصود از آن – چه با پسوند باشد یا بی‌پسوند – همان معلی بن محمد بصری[۱۱] است؛ چرا که راویانی که از این سه نام، نقل حدیث کردهاند، متفاوت نیستند؛ چنان‌که افرادی که این سه از آن‌ها، حدیث نقل کردهاند نیز چنین‌اند.[۱۲] گفته‌ها درباره این معلی بن محمد بصری فراوان است؛ نجاشی و شیخ طوسی وی را نگارنده کتاب‌های فراوانی می‌دانند.[۱۳] گرچه نجاشی در خصوص اعتقادش تشکیک کرده، در همان حال نگاشته‌ها و روایت‌هایش را هماهنگ با مبانی شیعه و پذیرفتنی دانسته است.[۱۴]
ابن غضایری با این‌که در تعریف و تأیید راویان سختگیر است،[۱۵] گواه گیری از روایت‌های او را روا دانسته است.[۱۶] آیت الله خویی پس از پژوهش ژرف و گسترده پیرامون وی، چنین می‌گوید: معلی بن محمد و روایت‌های او مورد اعتمادند و نسبتی که در خصوص اضطراب عقیده‌اش به وی داده شده ثابت شدنی نیست؛ اگر هم باشد به روایت‌هایش آسیبی نمی‌رساند. وی افزوده است: شیخ صدوق از او روایت کرده و طریقش به او صحیح است[۱۷] و در این طریق، پدر صدوق و جعفر بن محمد بن مسرور و نیز حسین بن محمد بن عامر اشعری جای دارند – که هر سه معتبرند.[۱۸]
اما آخرین نفر از راویان کلینی در این توقیع، احمد بن محمد بن عبدالله بن مروان انباری است. وی عُمری دراز داشت و در ردیف روایتگران سه امام رضا، هادی و عسکری (علیه السّلام) به شمار می‌آید.[۱۹] او در مراسم تجهیز و به خاک سپاری «ابو جعفر محمد بن علی» پسر امام هادی (علیه السّلام)[۲۰] حضور داشت و در آن جمع، امام هادی (علیه السّلام)، امامت امام عسکری (علیه السّلام) را اعلان کرده بود[۲۱] و این مطلب بر اعتبار احمد بن محمد حکایت دارد؛ چرا که اگر امام هادی (علیه السّلام) به او اعتماد نداشت، در حضور وی – آن هم در شرایط دشوار – امامت پسرش امام عسکری (علیه السّلام) را اعلام نمی‌کرد؛ شرایط بسیار سختی که حاکمان عباسی برای امام هادی (علیه السّلام) ایجاد کرده و در پی خشکانیدن درخت پرثمر امامت بودند.[۲۲] به هر حال می‌توان گفت حضور این راویانِ معتبر در سند این توقیع، شاهدی است بر تولد امام عصر (علیه السّلام) در سال ۲۵۶ هجری.
این توقیع را شیخ صدوق نیز در کمال الدین با سندش از معلی بن محمد یاد شده نقل کرده[۲۳] و سندش معبتر است؛[۲۴] چنان‌که شیخ مفید با سند معتبر – که ابوالقاسم جعفر بن محمد بن قولویه (۳۶۸ ق) نیز در آن جای دارد – از کلینی و سند یاد شده‌ی او، همین توقیع را به ثبت رسانده[۲۵] و پس از او شیخ طوسی در کتاب الغیبه با سند معتبرش از کلینی – که این سند به شیخ مفید می‌انجامد –[۲۶] به نقلش پرداخته است.[۲۷]
گفتنی است که این توقیع امام عسکری (علیه السّلام) در نسخه چاپی الإرشاد به جمله «و وُلد له وَلد» پایان یافته و سال تولد (۲۵۶) در آن ثبت نگردیده است، با این‌که این سال تولد در دو کتاب الکافی و کمال الدین – پیش از کتاب الإرشاد – و در کتاب الغیبه طوسی و إعلام الوری اثر طبرسی[۲۸]– پس از الإرشاد – به ثبت رسیده و مفید هم آن را از کلینی نقل کرده است. این روند در ثبت این توقیع، حکایت دارد که نخستین نسخه‌بردار کتاب الإرشاد، به اشتباه، جمله «تولدش در سال ۲۵۶ بود» را از پایان این توقیع حذف کرده و بعدها این کتاب به همین صورت، نسخه‌برداری شده و به چاپ رسیده است.
ابوالصلاح حلبی (۳۷۴ – ۴۴۷ ق) همین پیام یاد شده‌ی امام عسکری (علیه السّلام) را در تقریب المعارف ثبت کرده است.[۲۹] گزارش وی با ویژگی‌هایی همراه است که بر اعتبار ثبتِ توقیع یاد شده در منابع پیش گفته، می‌افزاید؛ چرا که به گفته ابوالصلاح این توقیع از چند طریق،[۳۰] از احمد بن محمد بن عبیدالله[۳۱] گزارش شده است و باید توجه داشت که این احمد بن محمد با این‌که از یک سو شاگرد سید مرتضی و همچنین معاصر و درس آموخته شیخ طوسی بود و از جانب دگر، از عالمان بزرگی به شمار میآمد که به منابع دست نخست دستیابی داشت و نگرشی پژوهشی به حدیث و تاریخ داشت،[۳۲] در خصوص سال تولد حضرت مهدی (علیه السّلام) تنها به ثبت گزارش بسنده کرده است. پس می‌توان نتیجه گرفت خبر تولد آن گرامی در سال ۲۵۶، در دوران وی از راه‌های گوناگون گزارش می‌شده و این نقل در آن دوران، در میان دیگر گویه‌ها، شهرت و برتری داشته و نزد بزرگان دانش و پژوهش، دیدگاه پذیرفته به شمار می‌آمده است؛ چنان‌که از نقل شیخ طوسی در کتاب الغیبه در خصوص نماز امام عصر (علیه السّلام) بر پیکر پدرش، همین مطلب برمی‌آید. شیخ طوسی به سندش[۳۳] از محمد بن عبد ربه انصاری همدانی چنین نقل کرده که احمد بن عبدالله هاشمی،[۳۴] در روز شهادت امام عسکری (علیه السّلام) حضور داشت و درباره نماز گزاردن بر پیکر آن امام هُمام، چنین گفت: وقتی تابوت امام عسکری(علیه السّلام) را برای نماز آوردند، در میان جمعیتِ منتظر، ما یک گروه ۳۹ نفره به این فکر بودیم که چه کسی بر این پیکر نماز می‌گزارد و منتظر نشسته بودیم تا وی را ببینیم. ناگهان کودکی را که ده ساله می‌نمود، دیدیم از اتاقی درآمد و ردایی در بردارد و صورتش را بدان پوشانید. این کودک چنان هیبتی داشت که هیبتش ما را گرفت. او را نمی‌شناختیم، با این حال بی‌اختیار به احترامش برخاستیم. او بر تابوت بایستاد و مردم در پس او صف بستند و به امامتش بر آن پیکر [پاک] نماز گزاردیم. وی پس از نماز به اتاقی جز اتاق پیشین رفت.
ابو عبدالله همدانی گوید در مراغه با مردی از تبریز دیدار کردم که به ابراهیم بن محمد تبریزی معروف بود. او نیز همین داستان هاشمی را، بی‌کم و کاست و با دقت تمام نقل کرده است. همدانی[۳۵] گوید: از او پرسیدم و گفتم: اندام و قد این کودک، ده ساله می‌نمود یا ده سال سن داشت؟ این پرسشم بدان جهت است که روایت شده، وی در سال ۲۵۶ تولد یافت و پس از چهار سال از ولادتش [پدرش] أبا محمد (علیه السّلام) در سال ۲۶۰ بدرود حیات گفت. او در پاسخ اظهار داشت: از این نکته بی‌خبرم. من این داستان را همین گونه شنیدم. پیرمرد هوشمندی که از عالمان و راویان به شمار میرفت، به همراه وی در آن‌جا حضور داشت و به من گفت: قد و اندام آن کودک ده ساله می‌نمود.[۳۶]
کودک یاد شده در این روایت، امام عصر (علیه السّلام) بوده و قسمت پایانی این خبر بر این مطلب تأکید دارد که تولد آن عزیز در سال ۲۵۶ و چهار ساله بودن وی در وقت شهادت پدرش در سال ۲۶۰، گزارش همگانی و شناخته شده به شمار می‌آمده است. گفتنی است این ویژگیِ معروف بودنِ تولد امام عصر (علیه السّلام) در سال ۲۵۶ که دو نقل حلبی و شیخ طوسی بر آن تأکید داشته‌اند، دال بر این است که نسخه‌برداران کتاب الإرشاد در ثبت این توقیع، به اشتباه، سال تولد امام (علیه السّلام) را از قلم انداخته‌اند. در خور یادآوری است که اربلی، شیخ حر عاملی، محدث بحرانی و علامه مجلسی نیز این توقیع را گزارش کردهاند.[۳۷]
۲٫ شیخ صدوق تولد امام عصر (علیه السّلام) در سال ۲۵۶ هجری را در دو گزارش جداگانه و با راویان متفاوت از یکدیگر به ثبت رسانده است.[۳۸] برخی از این راویان از منظر رجالی معتبرند و اعتبار بعضی دگر را در شرایط کنونی نمی‌توان به نوشتار رجالی مستند کرد، لیکن با تکیه بر پاره‌ای از گزارش‌ها و نشانه‌ها، می‌توان به نقل‌های آنان اعتماد کرد. جای گرفتن نام برخی، در سند روایی، عالم بزرگ منزلت شیعه، ابن خزاز همراه با طلب رحمت برای آن راوی و رویکرد صدوق به گزارش از اینان بی‌آن‌که بر آنان خرده بگیرد، در ردیف این نشانه‌ها است.[۳۹]
افزون بر آن، شیخ طوسی پس از ثبت این گزارش‌ها آن‌ها را معتبر دانسته است.[۴۰]
۳٫ شیخ طوسی از ابوسهل اسماعیل بن علی نوبختی (۲۳۷ – ۳۱۱ ق) روایتی را نقل کرده، مبنی بر آن‌که وی به هنگام شهادت امام عسکری (علیه السّلام) حضور داشت و در حضور وی امام عسکری (علیه السّلام) از عقید خادم، دارو طلبید، سپس او را در پی کودکش که در اتاقی دگر به سر میبرد، فرستاد. کودک، نزد پدر آمد و امام (علیه السّلام) در حالی که لحظه‌های آخر عمرش را سپری می‌کرد، این کودک را به امامت منصوب داشت. نوبختی با بیان نشانه‌هایی از این کودک تولدش را سال ۲۵۶ گزارش کرده است.[۴۱]
ابوسهل اسماعیل بن علی بن اسحاق نوبختی، متکلمی بزرگ و عالمی برجسته از شیعه امامیه بود که سرآمد نوبختیان دورانش به شمار میآمد. گفتمان‌های علمی و نگاشته‌های فراوان وی در آموزه‌های گوناگون کلامی، اصولی، احکام، تاریخ امامان (علیه السّلام) و… منزلت او را نزد همگان چندان برجسته کرد که بسیاری ، انتظار داشتند پس از محمد بن عثمان عمری، وی سومین سفیر امام عصر (علیه السّلام) گردد. پس از برگزیده شدن حسین بن روح – که وی نیز از خاندان نوبخت بود- [۴۲] از ابوسهل پرسیده شد چرا شما برگزیده نشدید؟ پاسخ داد: امامان (علیه السّلام) از همه داناترند که چه کسی برگزینند. وانگهی اگر من بدین مقام منصوب می‌شدم، به لحاظ این‌که همواره در مناظره و گفتمان کلامی هستم چه بسا در شرایط دشوار و تحت شکنجه قرار می‌گرفتم و آدرس محل زندگی امام (علیه السّلام) را می‌دادم؛ ولی حسین بن روح چنین نیست. اگر امام (علیه السّلام) راحتی در دامنش جای داده باشد و وی را با قیچی خُرد خُرد کنند، جای آن گرامی را به دیگری نشان نمی‌دهد.[۴۳] این ابوسهل با این اعتبار، راوی این روایت است. همچنین در سند شیخ طوسی به ابوسهل نوبختی، به ترتیب احمد بن علی رازی ایادی، محمد بن علی بن فضل بن تمام بن سکین، عبدالله بن محمد بن خاقانِ دهقان و أبوسلیمان داد بن غسانِ بحرانی، جای دارند. درباره احمد بن علی رازی و محمد بن علی بن فضل، گفته شد که معتبرند.[۴۴] در مورد آن دو نفر دیگر، در کتاب‌های رجالی، مطلبی به ثبت نیامده است، لیکن شیخ طوسی این روایت و توقیع یاد شده از امام عسکری (علیه السّلام) و گزارش‌های گزینه‌های دو و سه و نیز روایتی که از ابوهاشم جعفری در این خصوص آمده و در گزینه بعدی خواهد آمد، همه این‌ها را در کتاب الغیبه نقل کرده و پس از آن، در فصل هفتم همین کتاب، همگی را صحیح دانسته است.[۴۵] این سخن شیخ حکایت دارد که وی به مدارکی دسترسی داشته و با استناد به آن‌ها این روایت‌ها را معتبر می‌دانست و آن مدارک اکنون دست یافتنی نیست.
گفتگوی امام عسکری (علیه السّلام) با ابوهاشم جعفری[۴۶] در زندان مهتدی در خصوص مرگ مهتدی و مقایسه آن با تاریخ دقیق مرگ مهتدی می‌تواند یکی از نشانه‌های تولد امام عصر (علیه السّلام) در سال ۲۵۶ باشد. شیخ طوسی با سند معتبر[۴۷] از سعد بن عبدالله اشعری و او از ابوهاشم جعفری در این خصوص چنین گزارش کرده است: با امام عسکری (علیه السّلام) در زندان مهتدی به سر می‌بردم. امام (علیه السّلام) به من فرمود: «یا أبا هاشم انّ هذا الطّاغی أراد أن یعبث بالله فی هذه اللّیله و قد بتّر الله عمره و جعله للقائم من بعده و لم یکن لی ولد وسأُ رزق ولداً؛ ای ابوهاشم، این ستمگر (مهتدی عباسی) تصمیم گرفت دین خدا را به بازی بگیرد، لیکن خدای بزرگ عمرش را کوتاه کرد و طاغوت پس از وی جایگزینش می‌شود و برای من هم تاکنون فرزندی متولد نشده و به زودی روزی‌ام خواهد شد.
مقصود امام (علیه السّلام) از جمله «یعبث بالله» این است که مهتدی تصمیم گرفت از راه به قتل رسانیدن امام (علیه السّلام)، نگذارد فرزندش مهدی (علیه السّلام) تولد یابد تا مهدی موعود – که در احادیث پیامبر و امامان (علیه السّلام) از او نام برده شده و وی را فرزند امام عسکری (علیه السّلام) دانسته‌اند – به دنیا نیاید و به نهضت جهانی نپردازد و حکومت آنان را برنیندازد و این روایت‌ها نیز دروغ انگاشته شود. ابوهاشم جعفری گوید: آن شب سپری شد و حادثه‌ای رخ نداد، لیکن روز بعد ترکان [کرخ و بغداد] با پشتیبانی مردم بر مهتدی هجوم بردند و وی را به قتل رسانیدند و معتمد را جایگزینش کردند.[۴۸] این در حالی است که هجوم به مهتدی به اتفاق مورخان[۴۹] در نیمه دوم رجب سال ۲۵۶ رخ داده است.
با توجه به این‌که امام عسکری (علیه السّلام) در روزهای پیش از مرگ مهتدی در حبس وی بود و به ابوهاشم جعفری فرمود: تاکنون صاحب فرزندی نشده‌ام و به زودی فرزنددار خواهم شد، و این که دستگیری، خلع و قتل مهتدی یک روز پس از این گفتگو آغاز شد و چند روز هم به طول نینجامید، باید گفت: بی‌تردید تولد فرزندش حضرت مهدی (علیه السّلام) پس از این تاریخ بوده و با انضمام این روایت – که امام (علیه السّلام) در آن فرمود به زودی فرزنددار خواهم شد – به روایت هایی که این تولد را در ماه شعبان دانسته‌اند، باید نتیجه گرفت که تولد آن عزیز در ماه شعبان سال ۲۵۶ رخ داده است.
فاضل مقداد (۸۲۶ ق) نیز در شرحش بر کتاب باب حادی عشر، اثر علامه حلّی، محتوای روایت‌های یاد شده را بی‌آن‌که آن‌ها را ذکر کند، پذیرفته و تولد امام عصر (علیه السّلام) را سال ۲۵۶ دانسته[۵۰] و با نپرداختن به دیگر نقل‌ها در این خصوص آن‌ها را برنتابیده است. با این‌که وی از شاگردان شهید اول به شمار میآمد و شهید این تولد را در سال ۲۵۵ هجری می‌داند، این اقدام فاضل مقداد حکایت دارد که وی روایت‌هایی را که این تولد را سال ۲۵۶ دانسته‌اند، معتبر می‌داند. افزون بر آن، بخشی از منابعی که درباره تولد حضرت ولی عصر (علیه السّلام) نوشته‌اند گزارش‌های پراکنده را ذکر کرده و گزارش تولد آن حضرت در سال ۲۵۶ را برتر و صحیح‌تر دانسته‌اند.[۵۱]
نقد و بررسی دیگر گویه‌ها
برای تولد آن گرامی غیر از سال ۲۵۶ هجری، سال‌های دیگری نیز گزارش شده است که همگی مورد مناقشه هستند. در این قسمت به نقد و بررسی این گزارش‌ها پرداخته می‌شود.
۱٫ گویه تولد در سال ۲۵۵
گزارش تولد آن حضرت در سال ۲۵۵ هجری – که بیشترین منابع و مصادر را به خود اختصاص داده و به گفته مجلسی سخن مشهور شیعه است – [۵۲] در میان منابع کهن شیعی نخستین بار در کتاب الکافی بدون ذکر سند ثبت شده است.[۵۳] سپس شیخ صدوق این تاریخ را از طریق محمد بن محمد بن عصّام به کلینی و استادش علی بن محمد نسبت داده،[۵۴] در حالی که در الکافی از این سند، سخنی به میان نیامده است. در پی اینان حسن بن محمد قمی، بدون نقل مستند خود به ثبت آن پرداخته است.[۵۵] مفید نیز در الإرشاد همین سخن کلینی را ثبت کرده،[۵۶] آن‌گاه کراجکی (۴۴۹ هـ.ق) که شاگرد مفید و متأثر از او است، با تعبیر «و کان مولده عندکم فی سنه خمس و خمسین و مأتین» بدان پرداخته است.[۵۷] از این تعبیر چنین برمی‌آید که کراجکی خود، بدان باور نداشته بلکه در گفتمانی به مخاطبانش گفته است : «تولدش در نگاه شما در سال ۲۵۵ است».
پس از اینان ، شیخ طوسی در کتاب الغیبه، روایت‌های مربوط به این تاریخ را نقل کرده و آن‌ها را برنتابیده است.[۵۸] پس از او فتال نیشابوری از طریق پدرش از استادش سید مرتضی و او از شیخ مفید، به نقل آن، همت نهاده[۵۹] که همگونی تعبیر وی با عبارت الإرشاد، بر این مطلب گواهی دارد. پس از اینان طبرسی به نقل از کلینی بدان پرداخته، آن‌گاه اربلی و علامه حلّی با نقل از الإرشاد به آن اهتمام ورزیده‌اند. شهید اول و کفعمی، سپس خواند میر، عاملی و پسرش شیخ بهایی نیز از این مسیر فاصله نگرفته‌اند.[۶۰]
آنچه در این روند به چشم می‌آید اعتماد پسینیان بر پیشینیان در نقل این تاریخ، بدون بررسی روایت‌های متعارض و یا بدون دستیابی به آن معارض‌ها است؛ ولی آنچه از ارزیابی این روایت‌ها به دست می‌آید این است که، گزارش تولد امام عصر (علیه السّلام) در سال ۲۵۵ از اشتباه نسخه‌برداران به شمار می‌آید؛ چرا که این تاریخ در نهایت به دو راوی معتبر: ۱٫ محمد بن علی بن حمزه علوی[۶۱] و ۲٫ حکیمه دختر امام جواد (علیه السّلام) و عمه امام عسکری (علیه السّلام)[۶۲] نسبت داده شده و هر یک از ین دو نقل در ثبت این تاریخ، به گونه‌ای مضطرب‌اند، روایت نخست، به گفته شیخ حر عاملی[۶۳] به فضل بن شاذان (۲۶۰ ق) می‌انجامد و او هر چند معتبر بوده[۶۴] و این تاریخ در کتاب اثبات الرّجعه (کتاب غیبت)، از علی بن حمزه از امام عسکری (علیه السّلام) نقل کرده است، لیکن به اعتقاد شیخ محمد تقی شوشتری این کتاب فضل بن شاذان به صورت مستند به دست نیامد و نسخه‌ای هم که شیخ حر بدان دست یافت، از خط و شخصی ناشناخته بود و نیاکان رجالی و حدیثی ما بدین گونه نوشتارها اعتماد نمی‌کردند و عمل به آن را اجازه نمی‌دادند.[۶۵]
روایت حکیمه به لحاظ سند از چند طریق نقل شده است. مسعودی این روایت را از طریق گروهی گزارش کرده و نام آنان را چنین ذکر کرده است: علان کلابی، موسی بن محمد غازی و احمد بن جعفر بن محمد.[۶۶] شیخ صدوق نیز به سندش از طریق موسی بن قاسم بن حمزه بن موسی بن جعفر (علیه السّلام) آن را گزارش کرده است.[۶۷] شیخ طوسی نیز در کتاب الغیبه از چهار طریق: ۱٫ أبو علی مطهری؛[۶۸] ۲٫ موسی بن محمد بن جعفر؛[۶۹] ۳٫ محمد بن ابراهیم؛[۷۰] ۴٫ محمد بن علی بلال،[۷۱] این روایت را ثبت کرده است. هر چند به لحاظ سند، برخی از این راویان معتبرند و در بعضی دیگر شاید بتوان تردید کرد، با این حال با توجه به متعدد بودن طریق روایت و برجستگی بخشی از این راویان، می‌توان گفت: سند روایت معتبر است، لیکن محتوای این روایت در نقل این تاریخ، اضطراب دارد؛ در گزارش صدوق از موسی بن قاسم از حکیمه تنها به ثبت روز و ماه تولد آن حضرت بسنده شده و سال آن، ذکر نشده است؛ چنان‌که فتال هم این روایت را چنین نقل کرده است.[۷۲]
در نقل شیخ طوسی از ابو علی مطهری و محمد بن ابراهیم و نیز در گزارش مسعودی از حکیمه، روز، ماه و سال این تولد به ثبت رسیده است؛ در نقل شیخ طوسی از موسی بن محمد بن جعفر و محمد بن علی بن بلال، تصریحی بر این تاریخ نشده و تنها با تعبیر «عن حکیمه مثل ذلک»، یا «مثل معنی الحدیث الأول»، بدان پرداخته شده است. روایت محمد بن ابراهیم نیز بر خلاف دیگر روایت‌ها – که از ماه شعبان یاد کردهاند- از ماه رمضان نام برده است.
این اضطراب تعبیرها در این منابع، حاکی از اشتباه نسخه‌برداران در ثبت دقیق سال و ماه تولد در این روایت‌هاست و به نظر می‌رسد در خصوص ثبت ماه این تولد، نسخه‌بردار به جای ماه شعبان به اشتباه، ماه رمضان را ثبت کرده و در ثبت سال، به جای ۲۵۶، به اشتباه سال ۲۵۵ را ثبت کرده است. مسعودی و طوسی از علّان کلینی یا کلابی گزارشی را در این خصوص با یک عبارت و دو تاریخ ثبت کردهاند[۷۳] که این نظریه (اشتباه نسخه‌بردار) را پشتیبانی می‌کند. در نقل مسعودی و طوسی از علّان، این تولد پس از دو سال از شهادت امام هادی (علیه السّلام) دانسته شده، لیکن در ثبت دقیق سال آن، مسعودی تاریخ ۲۵۵ را و طوسی ۲۵۶ را ثبت کردهاند؛ در حالی که به اتفاق مورخان امام هادی (علیه السّلام) در سال ۲۵۴ شهید شد[۷۴] و دو سال پس از آن، سال ۲۵۶ خواهد بود، نه ۲۵۵٫ این تفاوت در ثبت روایت یک راوی در دو کتاب، گواهی گویا بر اشتباه یاد شده به شمار می‌آید. شیخ طوسی با این‌که روایت حکیمه را از راه‌های یاد شده ثبت کرده، تولد امام عصر (علیه السّلام) در سال ۲۵۵ را برنتابیده و از روایت‌هایی که این تولد را سال ۲۵۶ دانسته‌اند، حمایت کرده است،[۷۵] و این خود، گواهی دیگر بر اشتباه پیش گفته، شمرده می‌شود.
در خور یادآوری است، کلینی در الکافی، در بخش تولد امام عصر (علیه السّلام)[۷۶] هیچ اشاره‌ای به روایت حکیمه نکرده، ولی در آن قسمت که از مشاهده‌کنندگان آن گرامی نام میبرد، به نقل این روایت از استادش محمد بن یحیی عطار پرداخته است که در سندش راویانی جای دارند که صدوق نیز از استادش محمد بن حسن بن ولید این روایت را از همان راویان گزارش کرده است. کلینی در این روایت تنها به این مطلب بسنده کرده که «حکیمه در شب تولد آن بزرگ و پس از آن، حضرت را مشاهده کرد».[۷۷] از این‌که کلینی، این روایت را در بخش تاریخ تولد، ثبت نکرده، می‌توان چنین نتیجه گرفت که کلینی نسخه‌ای از این روایت را در اختیار داشت که در آن، سال تولد، ثبت نشده بود؛ چنان‌که در گزارش صدوق چنین بود و در صفحه‌ی قبل گفته شد. مجلسی برای تاریخ این توقیع توجیهی ذکر کرده که به سامان نیست؛ چنان‌که در پاورقی مشاهده می‌کنید.[۷۸]
در برخی از منابع و مصادر سنیان نیز تاریخ تولد امام عصر (علیه السّلام)، سال ۲۵۵ ذکر شده است که باید گفت با رویکرد به همین منابع و گزارش‌های یاد شده‌ی شیعیان بوده است؛ چرا که یا بدون استناد به مدرکی، آن را ثبت کردهاند؛ چنان‌که ابن خلکان چنین کرده[۷۹] و ابن طولون و ابن حجر هیتمی (۹۷۴ ق) از او نقل کردهاند؛[۸۰] و یا از کسی نقل کردهاند که به احتمال، شیعه مذهب بوده؛ چنان‌که سیوطی و شعرانی حنفی (۹۷۳ ق) با پذیرفتن اصل این تولد، سال آن را ۲۵۵ هجری، به استاد سیوطی، شیخ حسن عراقی نسبت داده‌اند[۸۱] و یا همانند ابن صباغ مالکی (۸۵۵ ق) با نقل از الإرشاد مفید[۸۲] بدان پرداخته‌اند. دیگر مصادر پسین نیز چنین رویه‌ای را ادامه داده‌اند.[۸۳]
۲٫ گویه تولد در سال ۲۵۴
گویه دیگر در این خصوص، تولد آن گرامی در سال ۲۵۴ است. این سخن را، فقط شیخ صدوق در یک گزارش خود در کمال الدین و در پی او شیخ مفید در مسارّ الشیعه نقل کردهاند.[۸۴] شیخ صدوق این گزارش را از سه راه به عقیدِ[۸۵] خادم پیوند می‌دهد؛ در طریق نخست از ابوالحسن علی بن محمد حبّاب یا خشّاب، از ابولأدیان، از عقید خادم، و در طریق دوم از ابو محمد بن خیرویه تستری، از حاجز وشّا، از عقید خادم و در طریق سوم از ابو سهل بن نوبخت از عقید خادم نقل کرده است. این گزارش صدوق – که سند نقل مفید هم هست – به چند جهت مورد مناقشه است:
نخست آن‌که صدوق این گزارش را از ابو الحسن علی بن حسن بن علی – که از نوادگان امام باقر (علیه السّلام) است –[۸۶] نقل کرده و او گفته است: من این مطلب را در یکی از کتاب‌های تاریخی یافتم؛ ولی از این کتاب نام نبرده است.[۸۷] گفتنی است رجال‌شناسان به این گونه نقل‌ها، به ویژه در مواردی که با معارض معتبری رو‌به‌رو باشند، توجه نمی‌کنند.
دوم این‌که سند این روایت بی‌دغدغه نیست؛ زیرا راویانی که در این نقل جای دارند، برخی معتبر و برخی دگر ناشنان‌اند. حاجز وشّا، فردی معتبر، بزرگ منزلت و از وکیلان ناحیه مقدسه به شمار میآمد؛[۸۸] چنان‌که دراعتبار ابو سهل نوبختی نیز جای تردید نیست – همان‌گونه که بیان شد – [۸۹] لیکن ابو الحسن علی بن محمد حبّاب یا خشّاب، ابوالأدیان، ابو محمد بن خیرویه تستری به لحاظ رجالی ناشناس‌اند و درباره اینان مطلبی به ثبت نرسیده است.[۹۰] نام ابوالأدیان، تنها در کمال‌الدین به نقل از همان منبعی (برخی کتاب‌های تاریخی) که این تاریخ (سال ۲۵۴) از آن نقل شده، در ردیف خادمان و نامه‌رسانان امام عسکری (علیه السّلام) به دوستانش در شهرها و روستاها ثبت شده است؛[۹۱] ولی چنان‌که گفته شد این منبع ناشناخته است. در لغت‌نامه دهخدا این نام، برای ابوالحسن علی بصری صوفی یاد شده است. او در قرن سوم می‌زیست و چون فراوان مناظره می‌کرد، ابوالأدیان نامیده شد،[۹۲] لیکن این شخص به جهت جدایی فکری که با امام عسکری (علیه السّلام) داشت، ممکن نیست از خادمان و راویان آن بزرگوار باشد و اگر هم چنین باشد، معتبر نیست. به هر روی ابوالأدیان فردی ناشناس است.
درباره عقید خادم هم منابع رجالی سکوت کردهاند،[۹۳] لیکن شیخ طوسی وی را از نژاد سیاهان و خدمتکار امام هادی (علیه السّلام) دانسته که از امام عسکری (علیه السّلام) دایگی کرده است. به گفته ابو سهل نوبختی: وی به هنگام شهادت امام عسکری (علیه السّلام) حضور داشت و امام (علیه السّلام) او را برای آوردن کودکش، به اتاقی دیگر فرستاد و وی فرمان برد.[۹۴] این عقید خادم به شهادت این گزارش شیخ طوسی، گرچه خدمتکار با فضیلت و ارزشمند امام هادی (علیه السّلام) بوده؛ ولی گزارش صدوق از وی در خصوص تولد امام عصر (علیه السّلام) در سال ۲۵۴، از منابعی ناشناخته است و شاید همین ناشناختگی، سبب شد که مرحوم صدوق در کمال الدین در فصل مربوط به تاریخ تولد امام عصر (علیه السّلام) به این گزارش عقید خادم نپردازد و آن را در آخر فصلِ دیگر – که از مشاهده‌کنندگان آن گرامی نام برده – به ثبت برساند و این خود، حکایت دارد که صدوق این تاریخ را برنتابیده است. شیخ مفید هم گرچه این گویه را در مسار الشیعه ثبت کرده، در الإرشاد آن را نپذیرفته است.[۹۵]
سوم این‌که این گزارشِ عقید خادم به لحاظ درون‌مایه، با روایت حکیمه که عقید خادم آن را تصدیق کرده در ستیز است؛ چون تولد امام (علیه السّلام) در روایت حکیمه، نیمه شعبان – بدون نام بردن از سال آن – ثبت شده[۹۶] و در روایت عقید، ماه رمضان با ثبت سال آن آمده است. وانگهی این روایت عقید خادم با روایت‌های فراوان دیگر نیز تنافی دارد؛ چرا که در این گزارش به گواهی برخی نسخه‌ها، این تولد، شب جمعه اول ماه رمضان سال ۲۵۴ هجری دانسته شده و در نقل نسخه‌های دیگر، این تولد، شب جمعه‌ای از ماه رمضان ۲۵۴ ثبت شده است.[۹۷] این در حالی است که به شهادت روایت‌های فراوان دیگر – که بخشی از آن‌ها معتبرند و ذکر خواهند شد – [۹۸] امام عصر (علیه السّلام) در ماه شعبان تولد یافت نه در ماه رمضان. افزون بر آن، در ردیف راویان این گزارش نام ابو سهل نوبختی جای دارد، در حالی که او در روایت دیگر، این تولد را در سال ۲۵۶ دانسته است.[۹۹] این همه، نشانه‌اند بر این‌که در ثبت عدد ۲۵۴ به جای ۲۵۶ و نیز واژه ماه رمضان به جای ماه شعبان، در این روایت خطایی رخ داده است.
۳٫ گزارش تولد در سال ۲۵۷
گزارش دیگر در خصوص سال تولد امام عصر (علیه السّلام)، سال ۲۵۷ هجری است که نخستین بار، خصیبی بدان پرداخته و از چند طریق آن را به ثبت رسانده است:
۱٫ از طریق افرادب به نامهای محمد بن اسماعیل و علی بن عبدالله حسینیان، از ابو شعیب محمد بن نصیر، از ابن فرات از محمد بن مفضل از امام صادق (علیه السّلام) که آن گرامی درباره تولد حضرت مهدی (علیه السّلام) چنین پیشگویی کرد: وی در سال ۲۵۷، متولد خواهد شد.
۲٫ از طریق شخصی به نام موسی بن مهدی جوهری از امام عسکری (علیه السّلام) مبنی بر این‌که وی در سال ۲۵۵ هجری با امام عسکری (علیه السّلام) دیدار کرد و درباره فرزندش پرسید. آن گرامی پاسخ داد: پسرم پیش از طلوع فجر هشتم شعبان سال ۲۵۷، متولد خواهد شد. و بی‌کم و کاست چنین شد.
۳٫ از طریق افرادی به نامهای جعفر بن محمد رامهرمزی، از ابوالحسین بن ثوابه و ابو عبدالله جمّال، مبنی بر این‌که امام عصر (علیه السّلام)، در صبح جمعه، هشتم شعبان سال ۲۵۷ متولد شد.
۴٫ با تعبیر «گروهی از عالمان بزرگ که علان کلابی، موسی بن محمد غازی و احمد بن محمد بن جعفر در میان آنان بودند» به این گزارش پرداخته که هر یک از اینان با سندشان از حکیمه دختر امام جواد و عمه امام عسکری (علیه السّلام) نقل کردهاند که امام مهدی (علیه السّلام) در سال ۲۵۷ هجری متولد شد.[۱۰۰]
درباره این گزارش‌های خصیبی باید گفت: با چشم پوشی از ایرادی که برخی از رجال‌شناسان درباره شخص خصیبی و گزارش او دارند،[۱۰۱] این گزارش‌ها بی‌مناقشه نیستند؛ چرا که افزون بر جنبه‌ی پیشگویی داشتنِ گزینه نخست، راویان یاد شده در گزینه‌های یک، دو و سه – به جز محمد بن نصیر که از منحرفان به شمار می‌آید – [۱۰۲] در کتاب‌های رجالی ناشناس‌اند و با کاوش فراوانی که در این منابع انجام شد، نامی از آنان مشاهده نشد.[۱۰۳] در خصوص گزینه چهارم که به حکیمه می‌انجامد، در سندش راویانی جای دارند که مسعودی هم از اینان، همین تولد را گزارش کرده و در نقل مسعودی، این تولد، سال ۲۵۵ دانسته شده است.[۱۰۴] این در حالی است که خصیبی (۳۳۴ ق) و مسعودی (۳۴۶ ق) معاصر بودند. تفاوت و اضطراب در ثبت یک مطلب با یک سند از دو نفری که در یک دوران می‌زیستند، حکایت از این دارد که نسخه‌بردار در ثبت آن اشتباه کرده است و به چنین گزارش مضطربی نمی‌توان اعتماد کرد؛ به ویژه آن‌که در برابر چنین گزارشی، نقل‌های معتبر و در خور اعتنایی، در دست است که این تولد را در تاریخ دیگر می‌دانند؛ چنان‌که گفته شد.
پس از خصیبی، حسن بن محمد قمی، با تعبیر (به روایتی) و ابن رُستم طبری به نقل از حکیمه به این تاریخ پرداخته‌اند[۱۰۵] و در پی اینان فتال هم با تعبیر «روایت شده» آن را ثبت کرده و نپذیرفته است.[۱۰۶] طبری این نقل را به ترتیب از ابوالحسین محمد بن هارون، از پدرش هارون بن موسی تلعکبری، از ابو علی محمد بن همام اسکافی، از ابو عبدالله جعفر بن محمد بن مالک فزاری از محمد بن جعفر، از ابونعیم محمد بن احمد انصاری، از محمد بن قاسم علوی از حکیمه ثبت کرده است. این گزارش به لحاظ سند بی‌اشکال نیست و در میان راویان آن، دو گروه از افراد معتبر[۱۰۷] و ناشناس یا بی‌اعتبار[۱۰۸] جای دارند؛ اما به لحاظ محتوا و اصلِ تولد امام عصر (علیه السّلام) از زبان حکیمه، این نقل با تمامی گویه‌های دیگر که درباره چگونگی تولد آن حضرت سخن گفته‌اند، هماهنگ بوده؛ ولی از نظر تاریخ تولد آن حضرت ، تنها با نقل خصیبی همسو است و در ارزیابی گزارش خصیبی گفته شد که نقل وی مورد اعتماد نیست. مگر آن‌که پشتیبان داشته باشد؛ در حالی که در این‌جا معارض دارد نه پشتیبان. ناهماهنگی نقل طبری با نقل‌های یاد شده درباره این تاریخ، چنین حکایت دارد که یا نسخه‌بردار در ثبت این تاریخ خطا کرده و یا برخی از راویان – مانند جعفر بن محمد فزاری – به خطا یا عمد، در این گزارش تصرف کردهاند. این احتمال از آن‌جا برمی‌خیزد که پاره‌ای از منابع رجالی، با ثبت کتابی درباره تاریخ امامان (علیه السّلام) به نام فزاری افزوده‌اند: او درباره تولد امام عصر (علیه السّلام) حرف شگفت‌آوری نقل کرده و از افراد ناشناس و مجهول روایت می‌کرده است.[۱۰۹] چه بسا در ثبت تاریخ تولد حضرت نیز این اشتباه را مرتکب شده باشد. بدین جهت نمی‌توان به این تاریخ اعتماد کرد.
۴٫ گویه تولد در سال ۲۵۸
این گویه نخستین بار در گزارش ابن أبی الثلج ثبت شده[۱۱۰] و در پی او حسن بن محمد قمی، پس از آن‌که سال ۲۵۵ را انتخاب کرده با این تعبیر «و در شجره،[۱۱۱] سنه ثمان و خمسین و مأتین» به نقل این تاریخ پرداخته است. سپس محمد بن طلحه شافعی این گزارش را ذکر کرده است.[۱۱۲] گفتنی است پیش از این ابن طلحه، ابن ازرق (۵۱۰ – زنده در ۵۶۶) آن را نقل کرده، اما نپذیرفته است و بر تولد امام (علیه السّلام) در سال ۲۵۶ تأکید کرده است.[۱۱۳] به هر روی، این نقل مورد مناقشه است؛ نخست بدین جهت که راوی ابن أبی الثلج، احمد بن محمد فاریابی یا غربالی است و او نزد رجال‌شناسان، فردی ناشناس است[۱۱۴] و به چنین گزارشی در برار گزارش‌های معتبر نمی‌توان اعتماد کرد. وانگهی از شواهد تاریخی برمی‌آید، این گویه، به توقیع امام عسکری (علیه السّلام) به محمد بن علی بن بلال نظر دارد. کلینی از طریق استادش علی بن محمد، از محمد بن علی بن بلال چنین نقل کرده است: «امام عسکری (علیه السّلام) دو سال پیش از شهادتش در پیامی به او از جانشین خود خبر داده و این پیام سه روز پیش از شهادتش نیز تکرار شده است».[۱۱۵] شیخ مفید، سپس ابوصلاح حلبی و طبرسی نیز از کلینی همین توقیع را ثبت کردهاند.[۱۱۶] پس نخستین گزارشگر سال ۲۵۸ هجری، با آگاهی از این پیام، گمان کرده است در این سال، جانشین امام عسکری (علیه السّلام) دیده به جهان گشود و این سال را به نام سال تولد آن حضرت گزارش کرده است. سپس این اشتباه به وقایع‌نگاران بعدی نیز منتقل شده است.
گفتنی است این گمان و اشتباه بدان جهت بوده که تولد آن گرامی پنهانی رخ داد و جز یاران ویژه امام عسکری (علیه السّلام) عموم مردم از آن بی‌خبر بودند؛ چنان‌که توقیع امام عسکری (علیه السّلام) به احمد بن اسحاق قمی در این خصوص نیز به این نکته اشاره دارد. آن حضرت در این پیام چنین فرموده است: پسرم متولد شده و خدا بدین تولد ما را خرسند کرد و دوست می‌دارم به تو نیز خبر دهم تا خدا شما را هم خرسند گرداند و این مطلب باید نزد تو پنهان بماند و مردم از آن، آگاه نشوند؛ چرا که [به اقتضای شرایط] ما این خبر را جز برای کسانی که به ما نزدیک‌اند و ولایت ما را پذیرفتند، برای دیگران اظهار نمی‌کنیم».[۱۱۷]
تأکید می‌شود منابع درباره تاریخ ولادت معصومانی که تولدشان علنی بوده این همه اختلاف دارند و گزارش‌های اشتباه نقل کردهاند. پس این اندازه اشتباه و اختلاف درباره تولد حضرت حجت (علیه السّلام) امری طبیعی است.
۵٫ گویه تولد در سال ۲۵۲
گویه تولد امام عصر (علیه السّلام) در سال ۲۵۲ هجری، نخستین بار در گزارش خاتون آبادی (۱۱۰۵ – ۱۱۹۵ ق) ثبت شده است. او پس از پذیرفتن گویه‌ی دیگر، این گزارش را با تعبیر «و نیز گفته‌اند» ثبت کرده است[۱۱۸] که در حقیقت، آن را برنتابیده است. این گزارش در هیچ یک از منابع کهن و مصادر پیش از وی ثبت نشده است؛ حتی مجلسی نیز که در بحار و مرآه العقول[۱۱۹] تلاش کرده تمامی گزارش‌های به دست آمده در این خصوص را گرد آورد، از آن، نام نبرده؛ چنان‌که در دیگر کتاب‌های وی هم، گزارش نشده است. این پژوهش با تتبع فراوان در منابع و مصادر، برای خاستگاه این گزارش دو احتمال می‌دهد:
۱٫ این گزارش از سخن شهرستانی (۵۴۸ ق) برخاسته است. وی درباره گروهای شیعی دوازده امامی که پس از شهادت امام عسکری (علیه السّلام) می‌زیستند، گزارشی دارد و آن را در این گزارش، چهارده گروه معرفی کرده و در خصوص گروه ششم چنین گفته است: «اینان اعتقاد دارند، امام عسکری (علیه السّلام) پسری به نام محمد داشت که جانشین او شد و این فرزند دو سال پیش از درگذشت پدرِ امام عسکری (علیه السّلام)[۱۲۰] تولد یافت».[۱۲۱] گفتنی است دو سال پیش از شهادت امام هادی (علیه السّلام) با سال ۲۵۲ انطباق دارد، لیکن این گزارش شهرستانی مخدوش است؛ چرا که سخن وی ریشه در گزارش نوبختی (۳۲۰ ق) دارد و همسانی ساختار و محتوای دو نوشته بر این مطلب گواهی می‌دهد. نوبختی درباره اعتقاد گروههای چهارده‌گانه‌ی پیش گفته، مطالبی بیش از شهرستانی نگاشته و باور گروه ششم را چنین دانسته است: «اینان اعتقاد دارند که پسر امام عسکری (علیه السّلام) به نام محمد، پس از وفات پدر، جانشین آن گرامی شد و او، همان قائم منتظر است که چند سال پیش از درگذشت امام عسکری (علیه السّلام) دیده به جهان گشود».[۱۲۲] نوبختی در این گزارش، تولد این کودک را پیش از شهادت امام عسکری (علیه السّلام) دانسته نه پیش از شهادت امام هادی (علیه السّلام)، وانگهی تاریخ این سال را مشخص نکرده که چه سالی بود.
پس این بخش از گزارش شهرستانی، آمیختگی دارد. و در این آمیختگی دو احتمال است:
نخست این‌که در جمله «بل وُلد له ولَدٌ قبل وفاه أبیه بسنتین»، واژه «أبیه» افزوده شده و عبارت اصلی آن «قبل وفاته» بوده است؛ یعنی دو سال پیش از وفات امام عسکری (علیه السّلام) فرزندی برای او متولد شد. یا ضمیر «ه» در واژه «أبیه» به کلمه «ولدٌ» باز می‌گردد؛ یعنی آن کودک دو سال پیش از شهادت پدر خود متولد شد. طبق هر یک از این دو معنا این گزارش با نقل تولد آن گرامی در سال ۲۵۸ منطبق خواهد بود که مخدوش بودن آن گزارش بررسی شد.
احتمال دوم این است که در عبارت یاد شده شهرستانی، واژه «قبل» به اشتباه، به جای کلمه «بعد» ثبت شده و در حقیقت عبارت او چنین بوده: «بل وُلد له ولدٌ بعد وفاه أبیه بسنتین». در این فرض، تولد حضرت مهدی پس از دو سال از وفات امام هادی (علیه السّلام)، با سال ۲۵۶ هجری منطبق می‌شود که سخن صحیح نزد این پژوهش، همین است.
۲٫ شاید بتوان گفت گزارش خاتون آبادی (۲۵۲ هجری) به گویه تولد آن گرامی در سال ۲۵۸ باز می‌گردد؛ یعنی نسخه‌بردار به خطا، به جای جمله «مولده لثمان و خمسین و مأتین» تعبیر «مولده للثانی و خمسین و مأتین» را ثبت کرده و این گونه خطا، فراوان بوده و هست.
۶٫ گویه تولد در سال ۲۶۰
گویه دیگر این است که آن گرامی پس از سپری شدن هشت ماه از شهادت امام عسکری (علیه السّلام) در سال ۲۶۰ هجری به دنیا آمد. این سخن در برخی از منابع شیعیان و مصادر سنیان ریشه دارد؛ از شیعیان تنها نوبختی به نقلش پرداخته و آن را دیدگاه یکی از گروههای شیعی دوازده امامی دانسته که در آن دوران می‌زیستند. به گفته نوبختی اینان بر این باور بودند که از یک سو، امام عسکری (علیه السّلام) تا زنده بود فرزندار نشده بود و در حالی درگذشت که کسی به عنوان فرزند آن حضرت شناخته نشد و همگان نیز بر این مطلب آگاهی داشتند؛ چون اگر فرزندی داشت، پنهانش نمی‌کرد؛ چنان‌که دیگر امامان (علیه السّلام) پنهان نکردند. از جانب دیگر، یکی از کنیزانش باردار بود و حاکم وقت [معتمد عباسی] از وضعیت این کنیز با خبر بود و بدین سبب فرمان داد، میراث امام (علیه السّلام) را تا مدتی، میان وارثان تقسیم نکنند، شاید آن فرزند تولد یابد. این وضعیت تا وقتی که از تولد فرزند امام عسکری (علیه السّلام) ناامید گشتند، ادامه داشت، لیکن این فرزند پس از هشت ماه از شهادت امام عسکری (علیه السّلام) تولد یافت و از چشمان دیگران پنهان نگه داشته شد و همچنان در پنهانی به سر میبرد و نام او نیز به وصیت پدرش محمد نهاده شد. اینان برای درستی این اعتقاد به حدیثی استدلال کردهاند که از امام رضا (علیه السّلام) روایت شده است: «سَتُبتلونَ بالجنین فی بَطنِ اُمّهِ وَ الرَّضیع؛ به زودی [به دو چیز] به جنینی که در رحم مادرش هست و به کودک شیرخوار، آزموده می‌شوید».[۱۲۳]
در مصادر سنیان، نخستین بار ذهبی (۷۴۸ ق) با تعبیر «گفته شده» به نقل این گزارش پرداخته و آن را برنتابیده و اصل اعتقاد به ولادت حضرت مهدی (علیه السّلام) و سال تولد و شیوه آن را بی‌خردی دانسته که این تعبیر و روش، غیرعالمانه و به دور از ادب نگارش و پژوهش است. ذهبی افزوده است: میراث این جنین تا هفت ماه توقیف شد و جعفر برادر امام عسکری (علیه السّلام) [پس از درگذشت او] مدعی شد که وارث برادرش است و در پی دستیابی اموالش برآمد و با مشاهده این مطلب که ادعای بارداری کنیز برادرش بی‌ثمر بوده و فرزندی متولد نشده، میراث برادر را به دست آورد.[۱۲۴]
پس از ذهبی، ابن خلدون (۷۳۲ – ۸۰۸ ق) این گویه را نقل کرده و گفته است: امام عسکری (علیه السّلام) در حالی در سال ۲۶۰ هجری درگذشت که [کنیزی] باردار، به جای گذاشت و از او فرزندی به نام «محمّد» تولد یافت. این کودک به اعتقاد برخی بازداشت شد و به باور برخی دگر، همراه مادرش به سرداب خانه امام عسکری (علیه السّلام) رفت و از آن‌جا ناپدید گشت. شیعیان آنان پس از درگذشت [امام] حسن عسکری به امامت این کودک اعتقاد و انتظار ظهورش را دارند.[۱۲۵]
پیش از بررسی این گویه، این نکته را یادآوری می‌شود که چون امام عسکری(علیه السّلام) در شرایط دشوار سیاسی به سر میبرد و عباسیان در پی دستیابی به مهدی منتظر و به قتل رسانیدن وی بودند و به جعفر کذاب نیز اعتمادی نبود، آن بزرگوار، بارداری کنیز و تولد فرزندش را پنهان کرد و جز به دوستان مورد اعتمادش به دیگران گزارش نکرد،[۱۲۶] تا بتواند خطر دشمن را دفع کند و به شجره امامت استمرار بخشد.
اینک در بررسی این گویه باید گفت این دیدگاه به چند جهت، پذیرفتنی نیست:
۱٫ این سخن که «امام عسکری (علیه السّلام) تا زنده بود فرزندی نداشت»، نادرست و بی‌مدرک است، بلکه از آن بزرگوار روایت‌های معتبر در دست هست که بر تولد امام عصر (علیه السّلام) در دوران زندگی پدر تصریح دارد. برخی از این روایات که تاریخ تولد حضرت در آن‌ها ثبت شده، ذکر شد.[۱۲۷]
روایتی که از امام رضا (علیه السّلام) در این خصوص نقل شده هر چند به لحاظ سند، برخی از راویانش معتبرند[۱۲۸] و از برخی دیگر،[۱۲۹] چندان اطلاعی در دست نیست، لیکن در مقایسه با روایت‌هایی که تاریخ تولد حضرت را در زمان امام عسکری (علیه السّلام) دانسته‌اند، اطلاق دارد و قانون اطلاق و تقیید درباره آن‌ها اجرا می‌گردد؛ چون محتوای آن، هیچ اشاره‌ای به تاریخ و چگونگی این تولد نکرده، و امام (علیه السّلام) فقط فرمودند: شما به زودی به جنین در رحم مادرش و به کودک شیرخوار، آزموده می‌شوید؛ ولی روایت‌هایی که تولد این کودک را در دوران زنده بودن امام عسکری (علیه السّلام) دانسته‌اند تاریخ این تولد و چگونگی آن را مشخص کردهاند و آمار این روایات اندک نیست. این روایت‌ها به دو صورت گزارش شده‌اند، صورت نخست آن، روایت‌هایی هستند که به تاریخ این تولد پرداخته‌اند،[۱۳۰] گروه دیگر روایت‌هایی هستند، از افرادی نام می‌برند که امام عسکری (علیه السّلام) تولد این کودک را به آنان گزارش کرده یا اینان در زمان حیات آن بزرگ به زیارت کودک پیش گفته تشرّف یافتند، در این خصوص می‌توان به کتاب الغیبه، کمال الدین صدوق و کتاب الغیبه شیخ طوسی مراجعه کرد.
گفتنی است کتاب الغیبه نعمانی (۳۶۳ ق) پس از نوبختی، دومین منبعی به شمار می‌آید که حدیث یاد شده از امام رضا (علیه السّلام) را با تفصیل بیشتر نقل کرده[۱۳۱] و تعبیر «ستبتلون بالجنین فی بطن امّه و الرضیع» در این روایت به غیر عادی بودن اصل جریان تولد، و شیرخوارگی آن حضرت اشاره دارد؛ چنان‌که در روایت پیش گفته‌ی حکیمه، این نکته از زبان امام عسکری (علیه السّلام) تبیین شده و شیرخوارگی او به شیر خوردن حضرت موسی تشبیه شده است؛ یعنی غیر عادی بودن آن؛[۱۳۲] چنان‌که روایت محمد بن عبدالله طهوی، دوران بارداری مادر آن حضرت را، همانند بارداری مادر موسی، پنهانی و غیرعادی و علت این مطلب را کینه‌توزی عباسیان دانسته است، همانند کینه‌توزی فرعون درباره حضرت موسی (علیه السّلام).[۱۳۳]
اما این‌که چرا امام رضا (علیه السّلام) چنین مطلبی را پیشگویی کردهاند، می‌توان گفت چنین اتفاقی در مورد خود امام رضا (علیه السّلام) رخ داد وامام دیر فرزنددار شد و برخی درباره جانشین او شک کردند[۱۳۴] و امام رضا (علیه السّلام) از جانشینِ خود، خبر داد و فرزند آن حضرت، به وقت خود، تولد یافت. همچنین درباره امامت امام جواد (علیه السّلام) در کودکی تشکیک می‌شد که امام رضا (علیه السّلام) به نبوت حضرت عیسی (علیه السّلام) در کودکی استناد می‌کرد، چنان‌که گفته شد.[۱۳۵] بر این اساس امام رضا (علیه السّلام) به یاران خود هشدار داد و آینده‌نگری کرد که حادثه‌ای مشابه آن، بعدها رخ می‌دهد و شیعیان در آن، آزموده می‌شوند و این حادثه با شرایطی که دارد شدیدتر و سخت‌تر از جریان امامت امام جواد (علیه السّلام) در کودکی است، چنان‌که تعبیر «ستبتلون بما هو اشدّ و اکبر» در همین روایت بر این مطلب گواهی دارد.
۳٫استدلال اینان بر بارداری کنیز امام عسکری (علیه السّلام) به وقت شهادت او و پس از آن و آگاهی حاکم وقت از آن، سُست و بی‌بنیان است؛ چراکه مطرح شدن این بارداری، شایعه‌ای بود که در پی اقدام جعفر برادر امام (علیه السّلام) پدید آمده بود. جعفر به جهت پایبند نبودن به آموزه‌های دینی، مورد اعتماد امام عسکری (علیه السّلام) نبود و آن بزرگوار تولد پسرش را به او گزارش نکرده بود.[۱۳۶] پس از شهادت امام یازدهم (علیه السّلام) جعفر ادعای جانشینی کرد و برای دستیابی به میراث برادرش، با حکومت عباسی هم‌دست شد؛ چرا که آنان در پی دستگیری مهدی منتظر بودند. پس با هماهنگی یکدیگر خانه ابومحمد (علیه السّلام) را در مراقبت گرفتند؛[۱۳۷] حتی زنان قابله را برای کنیزان وی گماشتند و مادر امام عصر (علیه السّلام) را در مراقبت ویژه قرار دادند. این گونه وانمود شده بود که وی به جنینی باردار است،[۱۳۸] لیکن حدود هشت ماه گذشت و جنینی متولد نشد و آنان ناامید گشتند و جعفر به میراث امام عسکری (علیه السّلام) دست یافت.[۱۳۹] صاحبان گویه‌ی ۲۶۰ هجری هم به این ناامیدی اعتراف دارند، چنان‌که گفته شد؛ ولی بازداشت بودن مادر امام عصر (علیه السّلام) نزد عباسیان ادامه یافت و آنان در این خصوص تا سال ۲۶۲ سردرگم بودند. سرانجام زنگیان در بصره شورش کردند و در سال ۲۶۳ عبیدالله بن یحیی بن خاقان وزیر، درگذشت[۱۴۰] و خاندان معتمد، سامرا را ترک کردند و از مادر امام عصر (علیه السّلام) غافل شدند و آن گرامی گریخت.[۱۴۱]
گزارش ذهبی و ابن خلدون نیز با رویکرد به شایعه‌ی پیش گفته بوده، بی‌آن‌که در این موضوع تحقیقی صورت پذیرد. با پژوهشی که در این‌جا انجام گرفت، بی‌پایگی این شایعه روشن گشت. افزون بر آن‌که شیخ صدوق از ابوعلی خیزرانی که از محبّان و معاصران امام عسکری (علیه السّلام) بود و پس از آن حضرت نیز عمر کرد. روایتی نقل کرده بدین مضمون: مادر امام عصر (علیه السّلام) پیش از شهادت امام عسکری (علیه السّلام) درگذشت.[۱۴۲] پس به گفته این روایت، مادر امام زمان (علیه السّلام) پس از امام عسکری (علیه السّلام) زنده نبود تا بر فرزندی باردار شود و کنیزی که عباسیان پس از شهادت امام عسکری (علیه السّلام) حبس کردند، مادر امام زمان (علیه السّلام) نبوده است.
ماه
منابع کهن شیعیان و سنیان در خصوص ماه تولد امام عصر (علیه السّلام) نیز یک دست نیستند و با پراکنده‌گویی از ماه‌های ربیع الأول، ربیع الثانی، رمضان و شعبان نام برده‌اند. این پژوهش ماه شعبان را ترجیح می‌دهد؛ چنان‌که معروف هم همین است. استدلال بر این سخن را می‌توان در دو بخش پی گرفت: ۱٫ استناد به روایت‌های امام عسکری (علیه السّلام) و منابع متقدم و ۲٫ نقد مستنداتِ دیگر گویه‌ها.
دلیل تولد امام عصر (علیه السّلام) در ماه شعبان
در بخش نخست به روایت‌هایی استناد می‌گردد که همگی – جز دو روایت عقید خادم و محمد بن ابراهیم – [۱۴۳] ماه این تولد را شعبان دانسته‌اند. گفتنی است روایت معتبر حکیمه که به امام عسکری (علیه السّلام) منسوب است در شمار این روایت‌ها است. از این روایات می‌توان چنین نام برد:
الف) روایت حکیمه با سندهای فراوان،[۱۴۴]
ب) روایت علی بن محمد، استاد کلینی،[۱۴۵]
ج) روایت غیاث بن أسید،[۱۴۶]
د) روایت موسی بن مهدی جوهری،[۱۴۷]
و) روایت ابوالحسین بن ثوابه و ابو عبدالله جمال.[۱۴۸]
در خصوص دو روایت عقید خادم و محمد بن ابراهیم نیز، در بخش بررسی روایت‌های سال تولد آن گرامی گفته شد که این دو روایت به دو جهتِ سند و درون‌مایه مورد نقد هستند؛ در سند این دو روایت، افراد ناشناس جای دارند. افزون بر آن‌که روایت عقید را مرحوم صدوق از کتابی ناشناخته با تعبیر «یکی از کتاب‌های تاریخی» نقل کرده است و پیش از این گفته شد که به چنین نوشتاری در برابر نوشته‌های معتبر، نمی‌توان اعتماد کرد. به لحاظ متن هم باید گفت در این دو روایت، به اشتباه، رمضان به جای ماه شعبان ثبت شده است – چنان که گفته شد؛[۱۴۹] چون مستند روایت محمد بن ابراهیم، حدیث حکیمه است و در این حدیث – که از طریق‌های دیگر نقل شده و معتبر هم هستند – شعبان، ماه تولد آن حضرت دانسته شده است. عقید خادم نیز این روایت حکیمه را پذیرفت.[۱۵۰] پس تعارض این دو روایت با روایت معتبر حکیمه به جهت اشتباه نسخه‌بردار در ثبت ماه رمضان به جای ماه شعبان است.
این احتمال نیز به دور نیست که گزارشگر اصلی این مطلب، آن را در ماه رمضان گزارش کرده و شنونده به گمان این‌که این ماه، ماه تولد آن حضرت است، به ثبت آن اقدام کرده است.
با صرف نظر از این روایت‌ها، رویکرد منابع کهن نیز بیشتر به ماه شعبان است. منابع کهن شیعی که نگارندگان آن‌ها در دوران آن حضرت می‌زیستند یا نزدیک به آن دوران بودند و یا به منابع دست نخست دسترس داشتند، این تولد را در ماه شعبان دانسته‌اند؛ حتی بخشی از این نگارندگان که سال تولد حضرت را غیر از سال ۲۵۶ هجری بیان کردهاند، ماه آن را، شعبان دانسته‌اند. در میان اینان بزرگانی چون کلینی، مسعودی، صدوق، مفید، طوسی، ابن رستم طبری، فتال، طبرسی، ابن طاووس، ابن طقطقی، علامه حلّی، شهید اول، کفعمی و شیخ بهایی[۱۵۱] جای دارند.
در منابع اهل سنت نیز آن دست از نگارندگانی که به این تاریخ پرداخته‌اند – جز چند نفر – بر تولد آن عزیز در ماه شعبان تأکید کردهاند و در این میان می‌توان از بیهقی شافعی (۴۵۸ ق)، ابن ازرق (زنده در ۵۶۶ ق)، ابن خلکان (۶۰۸ – ۶۸۱ ق)، ابن صباغ مالکی (۸۵۵ ق)، ابن طولون (۹۵۳ ق)، شعرانی حنفی (۹۷۳ ق)، ابن حجر هیتمی (۹۷۴)[۱۵۲] و نیز از برخی نگارندگان مصادر مانند قندوزی (۱۲۹۴ ق)، زرکلی (۱۳۸۹ ق) و غیره[۱۵۳] نام برد.
نقد گزارش‌های تولد در غیر ماه شعبان
بخش دوم استدلال، نقد گزارش‌هایی است که ماه تولد امام عصر (علیه السّلام) را غیر از ماه شعبان دانسته‌اند و این گزارش‌ها به دو صورت کوتاه و مفصل بررسی می‌گردند:
در بررسی کوتاه باید گفت برخی از این‌ها – که از طریق سنیان نقل شده‌اند – ماه ربیع الأول، یا ربیع الثانی را ماه تولد دانسته‌اند که نخستین نقل کننده‌ی آن ابن خلکان است و به نقل از ابن ازرق در تاریخ میّافارقین آورده است. خود ابن ازرق هم آن را نپذیرفته و تولد آن گرامی در ماه شعبان را سخن برتر دانسته است.[۱۵۴] برخی دگر، ماه رمضان را به نام ماه تولد آن حضرت دانسته‌اند که از طریق شیعیان و سنیان به ثبت رسیده است. از شیعیان دو روایت عقید خادم و محمد بن ابراهیم بدان پرداخته‌اند که صدوق در کمال الدین و شیخ طوسی در کتاب الغیبه آن‌ها را نقل کردهاند.[۱۵۵] پاسخ این دو روایت در چند روایت در چند سطر پیش گفته شد. از سنیان نیز نخستین کسی که بدان پرداخته ابن طلحه شافعی است[۱۵۶] و در پی او برخی از عالمان آنان مثل شیخ عثمان عثمانی و عبد الرحمن صوفی آن را ثبت کردهاند؛[۱۵۷] مستند سخن ابن طلحه روشن نیست. شاید او این سخن را از دو روایت عقید خادم و محمد بن ابراهیم گرفته باشد و شاید مستند دیگری داشته که به دست ما نرسیده است؛ ولی به لحاظ تاریخی، سخنی که درباره معصومان (علیهم السّلام) باشد و به منبع معتبر، مستند نباشد مورد اعتماد نیست.
بررسی تفصیلی این گزارش‌ها در بخش بررسی روز تولد آن حضرت خواهد آمد.
زادروز
تاریخ روز تولد حضرت مهدی (علیه السّلام) نیز همانند گزینه‌های سال و ماه تولد ایشان، از اختلاف نظر تاریخیان مصون نمانده و منابع تاریخی در این خصوص یازده مورد را گزارش کردهاند که در این میان روز نیمه شعبان گزارش معروف و مشهور است. این گزارش‌ها بدین شرح‌اند:
- روز نهم ربیع الأول،
– نوزدهم ربیع الأول،
- نهم ربیع الثانی،
- اول ماه رجب،
- شب جمعه اول ماه رمضان،
- شب جمعه‌ای از ماه رمضان،
– پانزدهم ماه رمضان،
- ۲۳ ماه رمضان،
- سوم ماه شعبان،
– هشتم ماه شعبان.
مستندات تولد در نیمه شعبان
گزارش تولد امام عصر (علیه السّلام) در نیمه شعبان علاوه بر معروف بودن تاریخی آن[۱۵۸] از چند جهت در خور استدلال است: نخست می‌توان به روایت‌های منسوب به امام عسکری (علیه السّلام) استناد کرد که روایت معتبر حکیمه نیز از جمله آن‌ها به شمار می‌آید. این روایت‌ها در بخش بررسی سال و ماه تولد آن گرامی نگاشته شدند. افزون بر آن، شیخ طوسی دعایی را برای شب پانزده شعبان به عنوان شب میلاد آن عزیز نقل کرده و خواندش را مستحب دانسته است. گفتنی است تعبیر «استحباب دعا در شب ولادت» یک حکم فقهی شمرده می‌شود و حکم فقهی – هر چند از نوع استحباب باشد – بدون سندِ معتبر از سوی فقیه صادر نمی‌شود. در این دعا ضمن اشاره به برخی فضیلت‌ها، ویژگی‌ها، غیبت و پنهانی زیستن امام عصر (علیه السّلام)، از تولد آن حضرت در این شب و چگونگی آن، یاد شده که متن آن را در پاورقی مشاهده می‌کنید.[۱۵۹]
در مرحله دوم می‌توان به گفته‌های راویان و نگارندگان کهن استناد کرد که در زمان آن حضرت می‌زیستند و یا از منابع دست نخست بهره‌مند بودند. نام اینان نیز در بخش بررسی ماه تولد ذکر شد.[۱۶۰]
سوم این‌که با بررسی و نقد تفصیلی نُه گزارش دیگر، می‌توان درستی و صحت گزارش نیمه شعبان را تقویت کرد. اینک بررسی این نُه گزارش.
نقد نُه گزارش دیگر
۱٫گزارش تولد امام عصر (علیه السّلام) در نهم ربیع الأول را نخستین بار ابن ازرق در تاریخ میّافارقین آورده و ابن خلکان از او نقل کرده است.[۱۶۱] نسخه کامل کتاب تاریخ میّافارقین اکنون نایاب است. دکتر بدوی عبداللّطیف عوض، دو نسخه خطی ناقص از این کتاب را در موزه‌ای در لندن به دست آورده و به تحقیقش پرداخته و این تحقیق را پایان‌نامه دکترای خود قرار داده است.[۱۶۲] این محقق برای مورد استفاده قرار دادن این کتاب تلاشی فراوان انجام داد. در همان حال، این کتاب آغاز و انجامی ندارد و موضوع تولد امام عصر (علیه السّلام)، در این بخش باقی مانده از کتاب هم موجود نیست و محقق آن، این مطلب را به نقل از ابن خلکان در مقدمه این کتاب جای داده است. به هر روی نخستین منبعی که اکنون در دست است و به این موضوع پرداخته کتاب وفیات الأعیان ابن خلکان است که به نقل از ابن أزرق، هشتم شعبان را روز تولد امام عصر (علیه السّلام) برگزیده و نهم ربیع الأول را نقل کرده، اما نپذیرفته است. این احتمال نیز به دور از نظر نیست که نخستین گزارشگر این سخن، روزِ به امامت رسیدن امام عصر (علیه السّلام) را – که نهم ربیع الأول است – به اشتباه روز تولد آن گرامی گزارش کرده است.
۲٫قاضی نور الله شوشتری، نوزدهم ربیع الأول را به نام روز تولد آن حضرت، با تعبیر «ولد تاسع عشر ربیع الأول» به ابن أزرق نسبت داده و منبع نقلش را کتاب وفیات الأعیان ذکر کرده است.[۱۶۳] این در حالی است که در وفیات الأعیان چنین آمده است: «و ذکر ابن الأزرق أنّ الحجّه المذکور ولد تاسع شهر ربیع الأول».[۱۶۴] این تطبیق حکایت دارد که در گزارش قاضی نور الله «عشر» با واژه «شهر» اشتباه شده و این گویه در حقیقت، همان گویه نهم ربیع الأول است.
۳٫ گزارش تولد امام عصر (علیه السّلام) در روز نهم ربیع الثانی را نخستین بار ابن طولون به ابن أزرق نسبت داده[۱۶۵] و این نیز از اشبتاه وی یا نسخه‌بردار کتاب او به شمار می‌آید که به جای نهم ربیع الأول، نهم ربیع الثانی را ثبت کرده است؛ چرا که گزارشگرِ نخستِ سخن ابن أزرق، ابن خلکان بوده و ابن طولون از وی برگرفته است. در کتاب ابن خلکان تعبیر نهم ربیع الأول، به ابن أزرق نسبت داده شده است.[۱۶۶]
۴٫ گزارش تولد آن گرامی در اول ماه رجب را بیرجندی (زنده در ۱۳۵۲ ق) از ابن عیاش نقل کرده است.[۱۶۷] این گزارش در منابع متقدم موجود نیست و تنها مستندش، روایت ابن عیاش است که اگر پشتیبان نداشته باشد پذیرفته نیست؛ چرا که وی همان‌گونه که در قسمت روز تولد امام جواد (علیه السّلام) گفته شد، در سال‌های آخر عمرش مباحث را خلط می‌کرد و به همین جهت نقل‌های او آمیختگی دارد. گفتنی است این گزارش متفرد او در برابر آن همه روایات و نقل‌ها، نشانه‌ی همین آمیختگی است.
۵ و ۶٫ دو گزارش تولد حضرت مهدی (علیه السّلام) در شب جمعه اول ماه رمضان یا شب جمعه‌ای از رمضان، به عقید خادم نسبت داده شده که هر یک در نسخه‌ای از کمال الدین صدوق به ثبت رسیده‌اند،[۱۶۸] این روایتِ عقید خادم، در دو بخش سال و ماه تولد آن حضرت نقد شده و این نکته گفته شد که این روایت به لحاظ سند و محتوا، قوامی ندارد؛ چون صدوق آن را از کتابی ناشناخته نقل کرده و در سندش نیز راویان ناشناس جای دارند. به لحاظ درون‌مایه هم با حدیث معتبر حکیمه تعارض دارد. این در حالی است که عقید خادم روایت حکیمه را پذیرفته[۱۶۹] و در روایت حکیمه، روز تولد، نیمه شعبان ذکر شده است؛ البته ممکن است عقید خادم این مطلب را در اول ماه رمضان یا در جمعه‌ای از آن، نقل کرده باشد و شنوندگان پنداشتند که چون عقید در خانه امام عسکری (علیه السّلام) می‌زیست و می‌خواست به زودی خرسندی این تولد را به دوستان آن بزرگوار برساند، به سرعت خبر این تولد را به آنان انتقال داده و بدین جهت اینان همان روز را روز تولد امام عصر (علیه السّلام) ثبت کردهاند.
۷٫ مستند گویه تولد امام عصر (علیه السّلام) در پانزدهم ماه رمضان، روایت محمد بن ابراهیم است که در دو بخش بررسی سال و ماه تولد آن گرامی، درباره آن، سخن رفت و گفته شد که افزون بر ناشناس بودن برخی از راویان آن، تاریخ پانزدهم رمضان در این روایت، به خطا، به جای پانزدهم شعبان به ثبت رسیده و حدیث معتبر حکیمه بر آن گواهی دارد که این حدیث، این تولد را پانزدهم شعبان دانسته است.
۸٫ گزارش تولد آن حضرت در ۲۲ ماه رمضان را نخستین بار ابن طلحه شافعی ثبت کرده[۱۷۰] و پس از او برخی نگارندگان سنی مذهب بدان پرداخته‌اند که در بخش بررسی ماه تولد، این مستند نقد شد. البته این احتمال به دور از نظر نیست که بسا ابن طلحه در ثبت این تاریخ خطا کرده باشد و منشأ خطای وی روایتی باشد که از امام صادق (علیه السّلام) در خصوص ندای آسمانیِ هنگام ظهور امام زمان (علیه السّلام) نقل و روز آن، بیست و سوم ماه رمضان دانسته شده است: «فعند ذلک ینادی باسم القائم فی لیله ثلاث و عشرین من شهر رمضان».[۱۷۱] ابن طلحه به خطا گمان کرده که مقصود از تعبیر «یُنادَی» در این روایت این است که آن حضرت در این تاریخ، تولد یافت و امام صادق (علیه السّلام) آن را پیشگویی کرده و فرمود: نامش را اعلام می‌کنند. گفتنی است مامقانی در رجالش این گزارش را به الإرشاد مفید منتسب دانسته،[۱۷۲] لیکن در الإرشاد چنین مطلبی ثبت نشده است.
۹٫ گویه تولد حضرت مهدی (علیه السّلام) در سوم شعبان، در دو کتاب علامه مجلسی به ثبت رسیده است.[۱۷۳] وی در مرآه العقول این گزارش را از طریق ابن خلکان، به ابن أزرق نسبت داده و این در حالی است که در کتاب ابن خلکان به جای تعبیر «ثلاث من شعبان» واژه «ثمان من شعبان» نقل شده[۱۷۴] و این حکایت دارد که واژه «ثلاث» با واژه «ثمان» – که مشابه یکدیگر نوشته می‌شوند – جابه‌جا شده است. مجلسی در کتاب بحار نیز این گزارش را از کتابی ناشناخته با تعبیر «بعض مؤلفات اصحابنا» ثبت کرده است. گفتنی است این گونه گزارش‌ها در برابر نقل‌های مستند، اعتباری ندارند.
۱۰٫ دیدگاه تولد امام عصر (علیه السّلام) در هشتم شعبان به چند گزارش مستند است:
الف) به نقل غیاث بن أسید که در کمال الدین صدوق و کتاب الغیبه طوسی[۱۷۵] آمده است. حسن بن محمد قمی هم که این تاریخ را آورده، معاصر صدوق است و بعید نیست که به همین روایت استناد داشته باشد.
ب) به گزارش خصیبی.[۱۷۶]
ج) به گفته ابن أزرق که دیدگاه وی بود ابن خلکان آن را ثبت کرده است.[۱۷۷]
د) به روایت ابن رستم طبری از حکیمه.[۱۷۸]
در بررسی این گزارش‌ها باید گفت در روایت غیاث بن أسید گرچه به سندش می‌توان اعتماد کرد، چنان‌که پیش از این گفته شد،[۱۷۹] در ثبت تعبیر «لثمان خلون من شعبان» اشتباه رخ داده است؛ چون این روایت با روایت معتبر حکیمه تعارض دارد. وانگهی بسیاری از نگارندگان کهن شیعی با تأکید بر تولد آن گرامی در پانزدهم شعبان گزارش تولد آن حضرت در هشتم شعبان را برنتابیده‌اند.[۱۸۰] این نظریه (اشتباه در ثبت) را درباره روایت ابن رستم طبری از حکیمه، نیز باور داریم. افزون بر آن‌که ساختار گزارش وی نشان می‌دهد که این تاریخ (هشتم شعبان) پاره‌ای از روایت حکیمه نیست، بلکه نظر خود طبری است؛ چون از سیاق روایت چنین برمی‌آید که پایان سخن حکیمه، عبارت «دیدار می‌کردم» است و جمله «و کانت اللیله التی ولد فیها، لیله الجمعه لثمان خلون من شعبان ۲۵۷ و یروی لیله الجمعه النصف من شعبان سنه سبع» کلام طبری است؛ چرا که اگر این عبارت پایانی جزیی از روایت حکیمه باشد، تعبیر «یروی لیله الجمعه النصف من شعبان» لازم نیست بیاید و با صدر این عبارت سازگاری ندارد؛ چون خود حکیمه به طور مستقیم راوی روایت است و تعبیر «یروی…» در سخن او معنا ندارد. وانگهی راویان دیگری که روایت حکیمه را نقل کردهاند – و پیش از این ذکر شد – هیچ یک، هشتم شعبان را از او نقل نکرده‌اند. این همه، نشانه تصرف، عمدی یا خطایی- در متن روایت طبری است و دغدغه‌ای که در سند این روایت هست،[۱۸۱] این باور را پشتیبانی می‌کند.
گزارش خصیبی هم، سندها و راویانش در بخش بررسی سال تولد، نقد شد و بیان شد که مورد اعتماد نیست. دیدگاه ابن أزرق نیز در برابر روایت معتبر حکیمه و نگارندگان بزرگ و کهن که بر تولد آن عزیز در نیمه شعبان تأکید دارند،[۱۸۲] قوامی ندارد.
کدام روز هفته
در این‌که آن گرامی در چه روزی از هفته تولد یافت، تمامی نگارندگان که بدان پرداخته‌اند، شب جمعه را زمان تولد آن حضرت دانسته‌اند[۱۸۳] و برخی از اینان با دقت بیشتر، ساعت آن را پیش از طلوع فجر[۱۸۴] یا هنگام سپیده‌دم[۱۸۵] ثبت کردهاند. تنها شهید اول پس از آن‌که شب جمعه را شب تولد دانسته، ظهر جمعه را با تعبیر «قیل» نقل کرده و نپذیرفته است.[۱۸۶]
این روز که به محاسبه نجومی ۹۰۵۸۵ روز پس از آغاز هجرت بوده، مطابق با بیستم مرداد سال ۲۴۹ شمسی (۲۰/۵/۲۴۹) و برابر با دهم اوت ۸۷۰ میلادی است.[۱۸۷]
نتیجه
حاصل سخن این‌که مهدی موعود (علیه السّلام) در نیمه شعبان سال ۲۵۶ قمری، بیستم مرداد سال ۲۴۹ شمسی مطابق با دهم اوت ۸۷۰ میلادی دیده به جهان گشود و عالم مُلک و ملکوت به نور جمالش، نورانی گشت و خاندان امام عسکری (علیه السّلام) و دوستانش خرسند گشته، حلقه امامت و جانشینی پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله و سلّم) به کمال رسید.
مکان تولد
به اتفاق مورخانی که در این خصوص نگاشته‌اند، خانه امام عسکری (علیه السّلام) در سامرا محل تولد آن عزیز بوده و این خانه در کوچه‌ای جای داشته که نامش را «راضه» یا «رصافه» می‌گفتند.[۱۸۸] این خانه؛ هم اکنون همان مکان مقدسی است که بارگاه پاک و ملکوتی دو امام هُمام حضرت هادی و عسکری (علیه السّلام) در آن جای دارد و در این مکان پاک دو قبر دیگر نیز قرار دارد: یکی قبر افتخار زنان، مادر[۱۸۹] امام زمان (علیه السّلام) حضرت نرجس خاتون – که به نامهای: ریحانه، سوسن، صُقیل،[۱۹۰] ملیکه دختر یشوعا[۱۹۱] و مریم دختر زید علوی[۱۹۲] نیز نامیده می‌شد – و دومی قبر حکیمه خاتون، عمه امام عسکری (علیه السّلام). در ضلع غربی این بارگاه ملکوتی مکانی به نام سرداب جای دارد که در فصل گرما مورد استفاده امام هادی و عسکری (علیه السّلام) قرار می‌گرفته است؛ اما این‌که غیبت حضرت مهدی (علیه السّلام) از آن مکان آغاز شده و او آخرین بار درآن مکان رؤیت شده تحقیقی مستقل و مجالی دیگر می‌طلبد.
حُسن ختام
در این‌جا، این نوشتار به شکرانه الهی با روایتی پایان می‌یابد که شیخ صدوق آن را با سند معتبر[۱۹۳] از امام عسکری (علیه السّلام) چنین گزارش کرده است: احمد بن اسحاق پسر سعد اشعری گوید: [روزی] به محضر امام عسکری (علیه السّلام) تشرف یافتم و تصمیم داشتم از او درباره جانشین پس از وی، بپرسم. امام (علیه السّلام) پیش از پرسش من، سخن آغاز کرد و فرمود: ای احمد بن اسحاق خدا از روزی که آدم را آفرید، زمین را از حجت خود بر خلق، خالی نگذاشت و تا روز قیامت نیز چنین خواهد بود. خدا از همین حجت الهی، از ساکنان زمین بلا را دور می‌کند، باران را فرو می‌فرستد و برکت‌ها را از زمین برون میآورد. احمد بن اسحاق گوید پرسیدم: ای پسر پیامبر (ص) امام و جانشین پس از شما چه کسی است؟ امام عسکری برخاست و سریع به اتاق دیگر رفت و در حالی بازگشت که کودکی در بر داشت؛ چون ماه شب بدر می‌درخشید و این کودک حدود سه سال داشت. آن‌گاه فرمود: ای احمد بن اسحاق اگر تو نزد خدا و حجت‌های او گرامی نبودی، این پسرم را به تو نشان نمی‌دادم. [بدان] نام او نام رسول خدا (ص) و مکنّی به کنیه آن گرامی است. این کودک، همان کسی است که زمین را پس از آن‌که بی‌راهگی و ستم فرا گرفت، به دادگری و عدالت میآورد. ای احمد پسر اسحاق مَثَل این کودک در میان این امت همانند خضر و ذوالقرنین است. به خدا قسم وی را غیبتی در پیش رو است که در دوران این غیبت [از گمراهی] نجات نمی‌یابد جز کسی که به کمک خدا، در باور به امامتش پایدار بماند و برای فرجش به توفیق الهی دعا کند.
احمد بن اسحاق گوید: عرضه داشتم: مولای من، آیا می‌شود نشانه‌ای بیان کنید که موجب آرامش دل من گردد؟ ناگهان آن کودک به سخن آمد و با عربی فصیح (زیبا) فرمود: من باقی مانده [و یادگار حجت‌های خدا] در زمین و از دشمنان خدا انتقام گیرنده هستم. ای احمد بن اسحاق پس از این نشانه روشن، در پی نشانه‌ای دگر مباش. احمد بن اسحاق گوید: در حالی که خرسند بودم از محضر امام عسکری (علیه السّلام) برون رفتم. روز بعد، دوباره به محضر آن گرامی حضور یافتم و گفتم: ای پسر پیامبر از این‌که بر من منت نهادی، بی‌اندازه خرسند شدم [لیکن پرسشی دگر دارم و آن این است که] سنت خضر و ذی‌القرنین درباره جانشین تو چیست؟ امام (علیه السّلام) پاسخ داد: «ای احمد، غیبت طولانی». گفتم: ای پسر پیامبر غیبت او به طول می‌انجامد؟ فرمود: آری به خدا قسم، به اندازه‌ای که بیشتر باورداران آن، از این اعتقاد باز می‌گردند. بر این باور استوار نمی‌ماند جز کسی که خدای بزرگ از او بر ولایت و پیروی ما پیمان گرفته باشد و ایمان را بر صفحه دلش نقش بسته باشد و از جانب راز و غیبی از راز و غیب خدا است. پس آنچه برای تو بیان داشتم بردار و پنهانش بدار و از شاکران باش، تا با ما در جایگاه بلند روز قیامت جای گیری.[۱۹۴]
به امید آن‌که خدای بزرگ ما را بر باور به آن پنهان پایدار بدارد و دیدگان بی‌رمق ما را به جمال یار، پررمق گرداند. بسی جای خرسندی است که این سطرها به یاری خدای بی‌همتا و عنایت عترت پاک (علیه السّلام)، در روز مبارک میلاد دو مولود بزرگ، حضرت محمّد مصطفی (ص) و سبط رونق‌بخشِ دین مصفای او حضرت صادق (علیه السّلام) به انجام رسید.
و من الله التوفیق
جدول تطبیقی ولادت امام دوازدهم (علیه السّلام)
بر اساس تاریخ قمری، شمسی و میلادی
نام | محمد |
لقب | مهدی/قائم/منتظر |
کنیه | ابوالقاسم |
نام پدر | حسن |
نام مادر | نرجس/ریحانه |
| روز/ ماه/ سال | قمری | شمسی | میلادی |
|
ولادت | روز | جمعه/ ۱۵ | ۲۰ | ۱۰ |
|
ماه | شعبان | مرداد | اوت |
| |
سال | ۲۵۶ | ۲۴۹ | ۸۷۰ |
| |
|
|
| |||
|
| ||||
منبع: کتاب باز پژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان علیهم السلام/ یدالله مقدسی/ نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
[۱]. اشعری، المقالات و الفرق، ص ۱۰۳ و نوبختی، فرق الشیعه، ص ۱۰۸ – ۱۱۲ و ابن خشاب، موالید الأئمه و وفیاتهم (مجموعه نفیسه، ص ۲۰۱ – ۲۰۰) و منابع اهل سنت جز برخی از آن‌ها که ذکر خواهد شد.
[۲]. الکافی، ج ۱، ص ۳۲۹، ح ۵ و ص ۵۱۴، ح ۱ (خرج علی أبی محمد (ص) حین قتل الزّبیری: «هذ اجزاء من افتری علی الله فی أولیائه، زعم أنّه یقتلنی و لیس له عقب فکیف رأی قدره الله» و ولد له ولد سمّاه «م ح م د» سنه ستّ و خمسین و مأتین).
[۳]. زبیری برگرفته از زبیر به معنای حیله‌گر و کنایه از مهتدی عباسی است (مجلسی، مرآه العقول، ج ۴، ص ۳) و این بدان جهت بود که وی زهدنمایی می‌کرد و خود را دیندار نشان می‌داد. ابن اثیر بخشی از ستم‌های وی بر مردم را نگاشته، آن‌گاه در نقل سیره او، وی را عبادتگری زاهد و پارسا می‌نامد (الکامل، ج ۷، ص ۲۳۳) که نشانه نیرنگبازی او است. اگر او پارسا بود، پس چرا دستش به خون مردمی آغشته گشت که از او امکانات معیشتی طلب می‌کردند (همان).
[۴]. شیخ طوسی، درون‌مایه این پیام را از کلینی با نام «مرفوعه کلینی» نقل کرده؛ ولی در الکافی به دست نیامد. متن آن پیام چنین است: قال ابو محمد (ص) حین ولد الحُجّه (علیه السّلام) زعم الظّلمه أنهم یقتلوننی لیقطعوا هذا النّسل، فکیف رأوا قدرهالله و سمّاه المؤمّل؛ آن‌گاه که حجت (امام عصر (علیه السّلام)) تولد یافت، ابو محمد گفت: ستمگران پنداشتند [پیش از آن‌که صاحب فرزندی بشوم] مرا به قتل برسانند تا نسل امامت را بگسلند، پس اینک قدرت الهی را چگونه دیدند؟ [کنایه از این‌که مهتدی به قتل رسید و در پی قتلش امام عصر (علیه السّلام) متولد شد] (کتاب الغیبه، ص ۲۲۳، شماره ۱۸۶ و ص ۲۳۱، شماره ۱۹۷). ابن خزاز نیز در کفایه الأثر (ص ۲۸۹) همین روایت را با کمی تفاوت ثبت کرده است.
[۵]. نمازی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج ۳، ص ۱۸۵٫
[۶]. جعفر بن محمد بن قولویه، کامل الزیارات، ص ۳۷ (مقدمه مؤلف) و ص ۲۵۸، باب ۵۰، ح ۳، (و… لکن ما وقع لنا من جهه الثقات من اصحابنا … و لا أخرجت فیه حدیثا روی عن الشذاذ من الرجال…).
[۷]. خویی، معجم رجال الحدیث، ج ۱۸، ص ۲۵۰٫
[۸]. ابن قولویه، کامل الزیارات، ص ۲۵۸، باب ۵۰، ح ۳٫ همین که نام معلی بن محمد در سند کامل الزیارات جای دارد، نشانه اعتبار او است.
[۹]. صدوق، کمال الدین، ج ۲، ص ۴۳۰، ح ۳٫
[۱۰]. خویی، معجم رجال الحدیث، ج ۱۸، ص ۲۵۰ – ۲۵۱٫
[۱۱]. شیخ مفید در کتاب اختصاص (ص ۱-۲) حدیث معروف «من حفظ من احادیثنا اربعین حدیثاً بعثه الله یوم القیامه عالماً فقیهاً» را از امام صادق (علیه السّلام) نقل کرده و در سند حدیث به ترتیب نام استادش جعفر بن محمد بن قولویه، سپس حسین بن محمد بن عامر اشعری، آن‌گاه همین معلی بن محمد بصری را (با پسوند بصری) جای داده است.
[۱۲]. پیشین، ص ۲۵۷ – ۲۵۹٫
[۱۳]. نجاشی، رجال، شماره ۱۱۱۷؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ج ۱۸، ص ۲۵۷ – ۲۵۸٫
[۱۴]. نجاشی، رجال، شماره ۱۱۱۷٫
[۱۵]. یعنی اگر عدالت راوی برای او ثابت نمی‌شد، او را تأیید نمی‌کرد.
[۱۶]. خویی، معجم رجال الحدیث، ج ۱۸، ص ۲۵۷ – ۲۵۸٫
[۱۷]. یعنی کسانی که در سند این روایت از صدوق تا معلّی بن محمد حضور دارند افرادی معتبرند.
[۱۸]. پیشین.
[۱۹]. همان، ج ۲، ص ۲۸۶ – ۲۸۷، شماره‌های ۸۷۶ و ۸۷۸٫
[۲۰]. این محمد بن علی، معروف به سید محمد، از فرزندان پرفضیلت امام هادی (علیه السّلام) به شمار می‌آید و تا زنده بود این گمان درباره او میرفت که وی جانشین پدر خواهد شد. (الکافی، ج ۱، ص ۳۲۵، ح ۲). قبر وی در حدود هفتاد کیلومتری سامرا در مسیر بغداد جای دارد که اکنون به شهری کوچک به نام «سید محمد» معروف است و این مرقد پاک همواره محل زیارت و برآورده شدن حاجت‌های محبان اهل بیت (علیهم السّلام) بوده و هست.
[۲۱]. کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۳۲۶، ح ۵٫
[۲۲]. این شرایط بس سخت، همواره موجب نگرانی یاران امام هادی (علیه السّلام) بود و آنان با دلهره‌ای که از این دشمنی‌های عباسیان داشتند، درباره جانشین آن حضرت پیاپی جستجو می‌کردند، و امام (علیه السّلام) آنان را به نشانه‌ها، راهنمایی می‌کرد و به صراحت از امام عسکری به نام جانشین خود یاد نمی‌کرد – جز در موارد ویژه؛ برای مثال عبدالله بن محمد اصفهانی – یکی از یاران امام هادی (علیه السّلام) – از آن بزرگوار پرسید: امام پس از شما چه کسی است؟ حضرت از پسرش نام نبرد و همین اندازه فرمود: «صاحبکم بعدی، الذّی یُصلّی علیّ؛ امام شما پس از من، آن کسی است که بر پیکرم نماز بگزارد» راوی می‌گوید: ما حتی ابو محمد را نمی‌شناختیم که پسر او است، لیکن پس از شهادت وی دیدیم که ابو محمد عسکری (علیه السّلام) بر پیکرش نماز گزارد (کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۳۲۶، ح ۳). این روایت و روایت‌های مشابه از عمق کینه‌توزی و نقشه عباسیان در خشکانیدن شجره امامت و نهایت درایت امام هادی (علیه السّلام) در حفاظت از این شجره ولایت، حکایت دارند. در خصوص کینه‌توزی عباسیان به امام هادی (علیه السّلام) و آل أبی طالب در حکومتشان، به ویژه در دوران امامت امام هادی (علیه السّلام) رجوع کنید به: مفید، الإرشاد (مصنفات، ج، ص ۳۰۷) و مجلسی، مرآه العقول، ج ۶، ص ۱۰۶٫ این کینه‌توزی برای شخص امام عسکری (علیه السّلام) نیز بود؛ حتی مهتدی عباسی تصمیم گرفته بود که آن بزرگوار را به قتل برساند و به اطرافیانش می‌گفت به خدا قسم اینان را از روی زمین برمی‌دارم: «و الله لأجلینّهم عن جدید الأرض» (الکافی، ج ۱، ص ۵۱۰، ح ۱۶).
[۲۳]. کمال الدین، ج ۲، ص ۴۳۰، ح ۳٫
[۲۴]. خویی، معجم رجال الحدیث، ج ۱۸، ص ۲۵۸٫ صدوق از جعفر بن محمد بن مسرور، او از حسین بن محمد اشعری، او از معلی بن محمد گزارش کرده است. دیدگاه رجالیان در خصوص حسین بن محمد و معلی بن محمد، در بررسی سند گزارش کلینی، در متن همین کتاب نگاشته شد. جعفر بن محمد بن مسرور هم در شمار استادان صدوق جای دارد و صدوق در موارد فراوان از وی حدیث نقل کرده و برای او طلب رحمت و رضوان الهی کرده است. وحید بهبهانی گوید: این جعفر به احتمال، همان جعفر بن محمد قولویه قمی – بزرگ عالم و نامدار شیعه و نگارنده کتاب کامل الزیارات – است که مسرور هم نامیده می‌شد (معجم رجال الحدیث، ج ۴، ص ۱۲۰ و نمازی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج ۲، ص ۲۱۸)، چنان‌که محدث نوری، جعفر بن محمد قولویه (۳۶۸ ق) را استاد صدوق (۳۸۱ ق) دانسته و به لحاظ مرتبت روایتی می‌تواند چنین باشد (معجم رجال الحدیث، ج ۴، ص ۱۰۸). این سخن محدث نوری می‌تواند کلام وحید بهبانی را پشتیبانی کند.
[۲۵]. الإرشاد (مصنفات، ج، ص ۳۴۹).
[۲۶]. سند شیخ طوسی به کلینی از طریق شیخ مفید و حسین بن عبیدالله و سید مرتضی (ره) بوده و هر سه طریق معتبر است (خویی، پیشین، ج ۱۸، ص ۵۱ – ۵۴).
[۲۷]. کتاب الغیبه، ص ۲۳۱، شماره ۱۹۸٫
[۲۸]. إعلام الوری، ج ۲، ص ۱۵۱٫
[۲۹]. تقریب المعارف، ص ۱۸۴، این کتاب، از مصادر کتاب اثبات الهدایه اثر شیخ حر عاملی و کتاب بحار الأنوار مجلسی شمرده می‌شود و به گفته شیخ حر عاملی، کتاب ارزشمندی است (تقریب المعارف، ص ۲۴ (مقدمه))، این کتاب در دوران کنونی، از منابع دست نخست و با اعتبار کلامی و حدیثی به شمار می‌آید.
[۳۰]. تقریب المعارف، ص ۱۸۴، (ورووا عن عدّه طرق).
[۳۱]. احمد بن محمد بن عبیدالله، همان، احمد بن محمد بن عبدالله انباری است. نام عبدالله در این نسخه، عبیدالله، ثبت شده و درباره وی در متن صفحه‌ی قبل، مطالبی نگاشته شد.
[۳۲]. تقریب المعارف، مقدّمه.
[۳۳]. سند شیخ در این نقل معتبر است؛ چرا که خود وی که رجال‌شناس و حدیث‌شناس است پس از ثبت این دست از روایت‌ها، آن‌ها را صحیح دانسته است (کتاب الغیبه، ص ۴۱۹). وانگهی، گروهی از عالمان، این روایت را از هارون بن موسی تلعکبری – فقیه بزرگ منزل شیعه – برای وی نقل کردهاند ( کتاب الغیبه، ص ۲۵۴) و در سند هارون بن موسی به محمد بن عبد ربه همدانی، احمد بن علی رازی و محمد بن علی، جای دارند. احمد بن علی رازی، همان ابن خضیب، ابوالعباس یا ابو علی ایادی است که کتاب‌هایی نگاشته و یکی از آن‌ها به نام شفا و جلا در موضوع غیبت است و شیخ طوسی این کتابش را تحسین کرده است. کتاب‌های احمد بن علی رازی را دو فقیه بزرگ شیعه محمد بن احمد بن داود قمی (۳۶۸ ق) و هارون بن موسی تلعکبری (۳۸۵ ق) روایت کردهاند (سبحانی، طبقات الفقهاء، ج ۴، ص ۶۱، شماره ۱۲۸۴) و شیخ طوسی در کتاب الغیبه بخشی از این کتاب غیبت احمد بن علی رازی را به ثبت آورده که این روایت را نیز فرا می‌گیرد (کتاب الغیبه، صص ۲۵۳ و ۲۶۳ و…). یکی از نشانه‌های اعتبار نقل‌های این احمد بن علی، این است که روایت او را هارون بن موسی نقل کرده و احمد نیز از راوی معتبر پیش از خودش روایت کرده که محمد بن علی بن فضل بن تمام بن سکین بن بندار است. به گفته نجاشی (رجال، شماره ۱۰۴۶) وی، امامی و بسیار معتبر بوده و کتاب‌های فراوانی نگاشته است که یکی ازآن‌ها فی عدد الأئمه (علیهم السّلام) نام دارد. محمد بن عبد ربه انصاری همدانی نیز از راویانی است که هارون بن موسی تلعکبری، تمام روایت‌هایش را مورد تأیید قرار داده و نقل آن‌ها را مجاز دانسته است و به گفته شیخ طوسی وی از معصوم (علیه السّلام) روایت نکرده، لیکن شیوه روایتگری او، این بوده که از بزرگانی چون سعد بن عبدالله و عبدالله بن جعفر حمیری قمی و همانند اینان روایت می‌کرده است (قاموس الرجال، ج ۹، شماره ۶۸۷۶). این شیوه در نقل روایت، حکایت دارد که او از افراد ضعیف، گزارش نمی‌کرد و می‌توان گفت بدین جهت بود که تلعکبری تمام روایت‌هایش را اجازه نقل داد. و این خود می‌تواند نشانه‌ای باشد بر اعتبار روایت‌های او.
[۳۴]. رجال‌شناسان از نگاه رجالی به احمد بن عبدالله هاشمی نپرداخته‌اند (نمازی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج ۱، ص ۳۵۶)، لیکن در برخی از کتاب‌های روایی و مناقبی، از او روایت نقل شده که یکی از آن‌ها همین کتاب الغیبه است و یکی از روایت‌ها نیز تشرف وی به دیدار حضرت مهدی (علیه السّلام) در جریان نماز گزاردن بر پیکر پدر بزرگوارش است. مجلسی در بحار (ج ۷۷، ص ۲۹۸) به نقل از مناقب خوارزمی، خطبه‌ای از حضرت امیر (علیه السّلام) را از او نقل کرده که وی این خطبه را از امام عسکری (علیه السّلام) شنیده است. این خطبه متن و محتوایی درباره اهل بیت به ویژه حضرت مهدی (علیه السّلام) دارد که به لحاظ ارجمندی، صدورش از معصوم (علیه السّلام) را حکایت می‌کند. نقل چنین مطالب نشانه جایگاه علمی و معرفتی او است. پس چنین فردی با این معرفت، ممکن نیست از اعتبار و وثوق برخوردار نباشد. در این‌جا به بخشی از این خطبه توجه شود: «و فینا مکنون العلم و إلینا مصیر الأمور و بمهدینّا تقطع الحجج فهو خاتم الأئمه و منقذ الأمه و منتهی النور و غامض السّر، فلیهنأ من استمسک بعروتنا و حشر علی محبّتنا…».
[۳۵]. در این قسمت از روایت، تعبیر چنین است: «قال فسألت الهمدانی فقلت». از ساختار روایت بر می‌آید که نسخه‌بردار، واژه «الهمدانی» را به اشتباه پس از «فسألت» ثبت کرده و عبارت صحیح چنین است: «قال ابو عبدالله الهمدانی: فلقیت بالمراغه… قال الهمدانی: فسألت فقلت: غلام عشاریّ القد أو عشاریّ السّن لأنه روی انّ الولاده کانت سنه ستّ و خمسین و مأتین…».
[۳۶]. کتاب الغیبه، ص ۲۵۸ – ۲۵۹٫ شماره ۲۲۶٫
[۳۷]. کشف الغمه، ج ۲، ص ۴۴۹ (به نقل از: مفید، الإرشاد، به صورت یاد شده در متن) و اثبات الهداه، ج ۳، ص ۴۴۱، ح ۱۱ (به نقل از: کمال الدین و کتاب الغیبه) و حلیه الأبرار، ج ۲، ص ۵۴۹ (به نقل از: الکافی) و بحار الأنوار، ج ۵۱، ص ۴ (به نقل از: کمال الدین).
[۳۸]. کمال الدین، ص ۴۳۲، شماره ۹ و ۱۲٫ شیخ طوسی روایت شماره دوازده را در کتاب الغیبه (ص ۳۹۳) آورده و در ذکر نام راویان، آخرین راوی را عتاب بن أسید، ثبت کرده است. شیخ حر عاملی نیز این روایت را در اثبات الهداه (ج ۳، ص ۵۱۱، ح ۳۳۸) ثبت کرده، چنان‌که مجلسی نیز در بحار (ج ۵۱، ص ۱۵، ح ۱۵) این روایت را آورده است.
[۳۹]. این دو روایت را این راویان نقل کردهاند: روایت شماره نه را علی بن حسن (حسین) بن فرج مؤذن از محمد بن حسن کرخی و او از ابو هارون گزارش کرده است. روایت شماره دوازده را محمد بن ابراهیم پسر اسحاق طالقانی از حسن بن علی بن زکریا و او از ابو عبدالله محمد بن خلیلان، او از پدرش خلیلان و از جدش علی عباسی، آن هم از غیاث بن أسید آورده است. علی بن حسن که در برخی گزارش‌ها علی بن حسین بن فرج مؤذن، ثبت شده، در کتاب‌های رجالی، از او نامی نیست، لیکن صدوق در کتاب الخصال (ج ۲، ص ۵۸) و کمال الدین (باب ۴۲، ح ۹ و باب ۴۴، ح ۱) از او حدیث نقل کرده است و برای او رضوان الهی طلبیده است. پیش از صدوق ابن خزاز – در موارد متعدد – از او روایت آورده، سپس برای وی طلب رحمت کرده است. پس از صدوق شیخ طوسی نیز همین خبر وی در کمال الدین را به ثبت رسانده است (نمازی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج ۵، ص ۳۳۶، شماره ۹۸۵۰ و ص ۳۵۵ شماره ۹۹۳۴). محمد بن حسن کرخی نامی در کتاب‌های رجالی ندارد، ولی صدوق از راه همین علی بن حسن مؤذن و استاد بزرگش محمد بن حسن بن ولید در دو کتاب کمال الدین (ص ۴۲۴ و ۴۳۲) و خصال (ابواب عشره) از او روایت ثبت کرده و شیخ طوسی نیز در کتاب الغیبه (ص ۲۵۰، شماره ۲۱۹) و طبرسی در إعلام الوری (ج ۲، ص ۲۲۰) از او روایت کردهاند (نمازی، مستدرکات، ج ۷، ص ۶۱، شماره ۱۳۱۸۰ و ص ۴۱، شماره ۱۳۰۸۱). ابو هارون نام آخرین راوی روایت شماره نُه است. هر چند در کتاب‌های رجالی با این نام از افرادی یاد شده که در عصر دو امام باقر و صادق (علیه السّلام) می‌زیستند و نسب آنان نیز مشخص است، ولی این‌که ابو هارون در این روایت چه کسی است از کتاب‌های رجالی مدرکی به دست نمی‌آید. صدوق در دو مورد در کتاب کمال الدین (ص ۴۳۲ – ۴۳۴) از وی به نام «مردی از اصحاب ما»، یاد کرده است و از خبری که از او نقل کرده، این مطلب به دست می‌آید که امام عسکری (علیه السّلام) به او اعتماد داشت و کودک تازه متولد شده‌اش را در آن شرایط نا امن به او نمایاند. وی در این روایت بخشی از ویژگی‌های جسمانی این کودک را حکایت کرده است.
محمد بن ابراهیم بن اسحاق طالقانی از مشایخ صدوق است و صدوق با نقل روایت‌های فراوان از او درباره وی تعبیر «رضی الله عنه» به کار برده است. او شیعه خوش عقیده بود و در سند صدوق به ابو سعید خُدری و راوی بزرگ منزلت، احمد بن محمد بن سعید همدانی معروف به ابن عقده (۲۴۹ – ۳۳۳ ق) جای داشت. مرحوم آیت الله خویی می‌گوید: این مطالب دلیلی برای وثاقت او به شمار نمی‌آید (معجم رجال الحدیث، ج ۱۴، ص ۲۲۰)، لیکن به گفته برخی از رجال‌شناسان (آیت الله میرزا جواد تبریزی (ره) در درس فقه) «اگر راوی، از افراد معروف باشد و درباره او گزارش منفی نشده باشد به همین اندازه اعتبارش ثابت می‌شود؛ چرا که شخص معروف اگر کاستی رفتاری یا فکری داشته باشد، به سرعت نزد دیگران برجسته گشته و بر زبان‌ها افتد. نبودن گزارش منفی از نبودن اصل کاستی در زندگی او حکایت دارد». محمد بن ابراهیم بن اسحاق طالقانی یکی از موارد این قانون است. افزون بر آن، اردبیلی، پرس و جوی وی از حسین بن روح در خصوص راز شهادت سیّد الشّهداء (علیه السّلام) (کمال الدین، باب ۴۵، ح ۳۷) را نشانه درستی باور و حالش دانسته است (جامع الرواه، ج ۲، ص ۴۳).
حسن بن علی بن زکریا نام دو راوی است. یکی از آن دو نزدیک به دوران امام صادق (علیه السّلام) می‌زیست و رجالیان او را راوی ضعیف (بی‌اعتبار) دانسته‌اند. فرد دوم در سند کتاب کامل الزیارات جای دارد و محمد بن عبدالله بن جعفر حمیری استاد نگارنده کامل الزیارات از او روایت کرده چنان که ابن خزاز در کتابش و صدوق در علل الشرایع (ج ۱، باب ۴۹) و کمال الدین (باب ۴۲، ح ۱۲) از او روایت کردهاند (خویی، معجم رجال الحدیث، ج ۵، ص ۳۴، شماره ۲۹۵۹ و نمازی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج ۲، ص ۴۵۰، شماره ۳۷۵۲).
ابوعبدالله محمد بن خلیلان، پدرش خلیلان و جدش علی عباسی از راویانی هستند که رجال‌شناسان از اینان یادی نکرده‌اند. شیخ صدوق (ره) از طریق استادش محمد بن ابراهیم بن اسحاق طالقانی، از او در سه کتاب کمال الدین، الخصال و عیون اخبار الرضا (ج ۱، ص ۱۰۰) روایت نقل کرده است (نمازی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج ۷، ص ۸۷). همین که از اینان بدگویی نشده و در سند گزارش صدوق نیز جای گرفته‌اند، نمی‌توان در روایتشان مناقشه کرد؛ به ویژه روایتی که پشتیبان داشته باشد و این روایت اینان در خصوص تولد حضرت مهدی (سال ۲۵۶) هم پشتیبان دارد. افزون بر آن، شیخ طوسی در کتاب الغیبه پس از نقل این روایت با همین سند و دیگر روایاتی که به همین محتوا هستند، سند این‌ها را معتبر دانسته که در متن بیان خواهد شد.
آخرین راوی در این سند غیاث بن أسید یا عتاب بن أسید است. وی به نقل شیخ طوسی (کتاب الغیبه، ص ۳۹۳) از نوادگان عتاب أسید صحابی پیامبر بود و رجالیان درباره وی پراکنده نظرند و به صورت شفاف از او سخن نگفته‌اند. در همین پژوهش (بخش سال تولد امام رضا (علیه السّلام)، عنوان بررسی دیگر گویه‌ها، پاورقی دهم) مطالبی درباره او بیان شد. به هر حال شیخ طوسی این روایت وی را در ردیف روایت‌های معتبرِ تولد حضرت مهدی (علیه السّلام) ثبت کرده است (کتاب الغیبه، ص ۳۱۹).
[۴۰]. کتاب الغیبه، ص ۳۹۳، شماره ۳۶۲ و ص ۴۱۹٫
[۴۱]. همان، ص ۲۷۱ – ۲۷۳، شماره ۲۳۷٫ این روایت را علی بن یونس عاملی (متوفای ۸۷۷ ق) به احمد بن علی رازی نسبت داده و گفته است وی با سندی که به ابوسهل داشت از ابوسهل نقل کرده و تصریح کرده که تولد امام عصر (علیه السّلام) در سال ۲۵۶ بود (الصراط المستقیم، ج ۲، ص ۲۳۳). مرحوم شیخ حر عاملی (۱۱۰۴ ق) نیز این روایت را با سند یاد شده‌ی شیخ طوسی در متن، در کتاب اثبات الهداه (ج ۳، ص ۵۰۹، شماره ۳۲۵) به ثبت رسانده است.
[۴۲]. طبرسی، إعلام الوری، ج ۲، ص ۲۶۰٫
[۴۳]. شیخ طوسی، الفهرست، ص ۵۷، شماره ۱۰۹ و خویی، معجم رجال الحدیث، ج ۳، ص ۱۵۴ – ۱۵۶ و تستری، قامول الرجال، ج ۲، ص ۸۷ – ۸۸٫
[۴۴]. ر. ک به: عنوان بررسی گویه برگزیده، ذیل گزارش ابوالصلاح حلبی، ص ۵۶۱، پاورقی ۲٫
[۴۵]. کتاب الغیبه، ص ۴۱۹، «قد بیّنا بالأخبار الصّحیحه بأنّ مولد صاحب الزّمان (علیه السّلام) کان فی سنه ستّ و خمسین و مأتین و أنّ أباه مات فی سنه ستّین (بعد المأتین – در بعضی نسخه‌ها) فکانت له حینئذ أربع سنین…».
[۴۶]. درباره اعتبار هاشم جعفری، ر.ک به: بخش شهادت امام عسکری (علیه السّلام)، ذیل عنوان کینه‌ورزی عباسیان، ص ۵۴۲، پاورقی ۳٫
[۴۷]. ر. ک به: همان، پاورقی ۲٫
[۴۸]. طوسی، کتاب الغیبه، ص ۲۰۵، شماره ۱۷۳ و ص ۲۲۳ شماره ۱۸۷ و ابن طاووس، مهج الدعوات، ص ۳۲۹ (در این کتاب به جای جمله «للقائم من بعده» این عبارت «للمتولّی من بعده» ثبت است). بخشی از محتوای این حدیث ابوهاشم جعفری، در مکاتبه احمد بن محمد به امام عسکری (علیه السّلام) نیز آمده است. وی می‌گوید: وقتی مهتدی عباسی به کشتار موالیان (غیر عرب هم‌پیمان با عرب‌ها) پرداخت، نامهای به امام عسکری (علیه السّلام) بدین محتوا نگاشتم: خدا را سپاس می‌گویم از این‌که خطر و ستم مهتدی را بدین وسیله از شما باز داشت. چون شنیدم وی شما را به مرگ تهدید می‌کند و می‌گوید: «والله لأجلینّهم عن جدید الأرض؛ به خدا قسم اینان را از روی زمین برمی‌دارم». [و این، مرا نگران کرده است] امام عسکری (علیه السّلام) در پاسخ چنین نگاشت: عمرش کوتاه‌تر از این کار است. «عُدَّ من یومک هذا خمسه أیّام و یُقتل فی الیوم السادس بعد هوانٍ و استخفاف؛ از امروز پنج روز را بشمار. وی در روز ششم با خفّت و خواری به قتل خواهد رسید». احمد بن محمد می‌گوید: «فکان کما قال (علیه السّلام)». پیشگویی امام (علیه السّلام) به درستی انجام یافت و مهتدی در روز ششم به همان صورتی که امام فرموده بود به قتل رسید (الکافی، ج ۱، ص ۵۱۰)، ح ۱۶ و مفید، الإرشاد (مصنفات، ج، ص ۳۳۳) و إعلام الوری، ج ۲، ص ۱۴۴ – ۱۴۵).
[۴۹]. چند نمونه از این منابع ذکر می‌گردد: ابن قتیبه، المعارف، ص ۳۹۴ و طبری، تاریخ، ج ۵، ص ۴۷۵، حوادث سال ۲۵۶ و مسعودی، مروج الذهب، ج ۴، ص ۱۹۸ و ابن اثیر، الکامل، ج ۷، ص ۳۳۰ و ابن العبری، تاریخ مختصر الدول، ص ۱۴۷٫
[۵۰]. شرح باب حادی عشر، ص ۵۲٫
[۵۱]. ابن خلکان، وفیات الأعیان، ج ۴، ص ۱۷۶ (به نقل از: ابن ازرق در تاریخ میّافارقین «و قیل فی… سنه ستّ و خمسین و مأتین و هو الاصحّ» و ابن طقطقی (۷۰۹ ق)، الأصیلی، ص ۱۶۱ (مولده لیله النصف من شعبان سنه ستّ و خمسین و مأتین، هذا هو الصحیح و قیل غیر ذلک) و قاضی نورالله شوشتری، احقاق الحق، ج ۱۳، ص ۹۴ (به نقل از: سید عباس مکی در نزهه الجلیس، ج ۲، ص ۱۲۸ «و الصحیح أنّ ولادته فی … سنه ستّ و خمسین و مأتین»).
[۵۲]. مرآه العقول، ج ۶، ص ۱۷۰٫
[۵۳]. الکافی، ج ۱، ص ۵۱۴٫
[۵۴]. کمال الدین، ج ۲، ص ۴۳۰، ح ۴٫
[۵۵]. تاریخ قم، ص ۲۰۴٫
[۵۶]. مصنفات، ج، ص ۳۳۹٫
[۵۷]. محمد بن علی بن عثمان کراجکی، کنز الفوائد (خطی)، ج ۲، ص ۲۳۷، کتابخانه آیت الله مرعشی، بخش نسخ خطی، شماره نسخه ۱۱۳۶٫ گفتنی است این کتاب در سال ۴۲۷ قمری به نگارش درآمده است.
[۵۸]. کتاب الغیبه، صص ۲۳۴،۲۳۷، ۲۳۸ و ۴۱۹٫
[۵۹]. روضه الواعظین، صص ۷، ۱۰ و ۲۶۶٫
[۶۰]. إعلام الوری، ج ۲، ص ۲۱۴ و کشف الغمه، ج ۲، ص ۴۴۶ و المستجاد من الإرشاد (مجموعه نفیسه، ص ۵۲۱) و الدروس، ج ۲، ص ۱۶ و المصباح، ص ۵۲۳ و حبیب السیر، ج ۲، ص ۱۰۰ و وصول الأخیار الی اصول الأخبار، ص ۴۴ و توضیح المقاصد (مجموعه نفیسه، ص ۵۷۸).
[۶۱]. وی از نوادگان حضرت عباس پسر امیر المؤمنین (علیه السّلام) و عالمی بزرگ منزلت و به اتفاق رجالیان در نقل حدیث مورد اعتماد به شمار میآمد. همو از دو امام هادی و عسکری (علیه السّلام) روایت کرده و کتابی به نام مقاتل الطالبیین نگاشت که برادرزاده‌اش حمزه بن قاسم بن علی آن را از وی نقل کرده است. در اعتبار وی همین بس که به گفته نجاشی، پس از شهادت امام عسکری (علیه السّلام) و تفتیش عباسیان از خانواده آن بزرگ، مادر امام عصر (علیه السّلام) در خانه وی پناه گرفت (معجم رجال الحدیث، ج ۱۶، ص ۳۲۶ – ۳۲۷ و نمازی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج ۷، ص ۲۲۵).
[۶۲]. وی زنی با فضیلت، پرهیزکار، دانشمند و رازدار امامان هادی و عسکری (علیه السّلام) بود و هنگام تولد حضرت مهدی (عج) در کنار مادر آن حضرت بود و پس از شهادت امام عسکری (علیه السّلام) از سفیران امام عصر (علیه السّلام) شمرده می‌شد و شیعیان برخی از مطالب مربوط به آن گرامی را از وی دریافت می‌کردند. پیکر وی پس از وفاتش در کنار بارگاه امام هادی و عسکری (علیه السّلام) به خاک سپرده شد (مجلسی، بحار الأنوار، ج ۱۰۲، ص ۷۹).
[۶۳]. اثبات الهداه، ج ۳، ص ۵۷۰، ح ۶۸۳٫
[۶۴]. خویی، معجم رجال الحدیث، ج ۱۳، ص ۲۸۹ – ۲۹۱٫
[۶۵]. فی تواریخ النبی و الآل، ص ۲۴٫ در کتاب معجم أحادیث الإمام المهدی (علیه السّلام)، (ج ۴، ص ۲۴۱) آمده است؛ این روایت فضل بن شاذان به گفته کتاب اربعین خاتون آبادی و کتاب نجم الثاقب محدث نوری، به علامه حلی در کشف الحق نیز نسبت داده شده، لیکن این روایت در کتاب کشف الحق به دست نیامد؛ البته ممکن است نسخه‌هایی از کشف الحق که نزد خاتون آبادی و محدث نوری بوده، حاوی این روایت بوده‌اند یا در حاشیه آن دو نسخه به ثبت رسیده است.
[۶۶]. اثبات الوصیه، ص ۲۱۸ – ۲۱۹٫
[۶۷]. کمال الدین، ج ۲، ص ۴۲۴٫ در سند صدوق، استادش محمد بن حسن بن ولید، فقیه بزرگِ قمیان (معانی الأخبار، ص ۶۲) و محمد بن یحیی عطار، بزرگ راوی معتبر و فقیه دورانش (معجم رجال الحدیث، ج ۱۸، ص ۳۰) حضور دارند. پس از او ابو عبدالله حسین بن رزقالله، جای دارد که ناشناخته است (نمازی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج ۳، ص ۱۲۸٫ غفاری محقق کمال الدین (ص ۴۲۴) می‌گوید: این نام در نسخه‌های تصحیح شده کمال الدین ثبت نشده و در برخی نسخه‌ها، حسین بن عبدالله آمده و این همان حسین بن عبدالله سعدی است که نسبت غلو به او داده شده، گرچه نجاشی درباره وی گفته است: له کتب صحیحه الحدیث، (رجال، شماره ۸۰). پس از او موسی بن محمد بن قاسم بن حمزه جای دارد که از نوادگان موسی بن جعفر (علیه السّلام) است و رجال‌شناسان از او نام نبرده‌اند (نمازی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج ۸، ص ۳۲) و به گفته غفاری محقق کمال الدین (ص ۴۲۴) وی مهمل است؛ یعنی درباره بدی یا خوبی وی چیزی در کتب رجالی نیامده است. این روایت صدوق را امین الاسلام طبرسی (إعلام الوری، ج ۲، ص ۲۱۴) نیز نقل کرده و در آن به تولد آن گرامی در نیمه شعبان بسنده شده است.
[۶۸]. کتاب الغیبه، ص ۲۳۴٫ نخستین کسی که در این سند شیخ جای دارد، علی بن احمد بن محمد بن أبی جیّد قمی (زنده در سال ۳۵۶) است. وی از مشایخ اجازه و معتبر بوده، نجاشی در کتابش از او فراوان روایت کرده است. (نمازی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج ۵، ص ۲۹۸، شماره ۹۶۶۵). پس از او محمد بن حسن بن ولید – که شرح حالش گذشت – سپس صفار (۲۹۰ ق) که در اعتبارش تردیدی نیست، آن‌گاه أبوعبدالله مطهری است. منابع رجالی درباره وی مضطرب‌اند و از او با نامهای پراکنده یاد کردهاند. شیخ طوسی در همین روایت نامش را ابوعبدالله مطهری ثبت کرده، مسعودی در اثبات الوصیه (ص ۲۱۸) از وی به ابو علی احمد بن محمد بن مطهر نام برده و افزوده‌اند امام عسکری (علیه السّلام) وی را در سال ۲۵۹ ق متصدی کارها و نیازمندی‌های مادرش و پسرش امام عصر (علیه السّلام) در سفر به مکه تعیین کرد. شیخ صدوق در مشیخه با تعبیر احمد بن محمد بن مطهر از وی یاد کرده و او را از یاران امام عسکری (علیه السّلام) دانسته و در من لا یحضره الفقیه از او روایت کرده و سندش به وی نیز صحیح بوده و در این سند، به ترتیب، پدرش، استادش، محمد بن حسن بن ولید، سعد بن عبدالله اشعری و عبدالله بن جعفر حمیری جای داشتند (من لا یحضره الفقیه، ج ۴، ص ۵۰۸). همچنین صدوق در کمال الدین (ص ۴۲۶) روایتی را به نام محمد بن عبدالله طهوی ثبت کرده که در آن آمده است: این شخص از حکیمه در این خصوص که چه کسی پس از امام عسکری (علیه السّلام) امام است و نیز از اصل تولد و چگونگی تولد حضرت مهدی (علیه السّلام) مطالبی را پرسید و حکیمه هم با استدلال طولانی به پرسش‌هایش پاسخ گفت. چنان‌که فتال نیشابوری هم همین روایت را نقل کرده است (روضه الواعظین، ص ۲۵۷). اگر این شخص همان کسی باشد که مسعودی و طوسی از او روایت کردهاند، این دو روایت متعارض خواهند بود؛ چرا که وی به نقل مسعودی و طوسی، امام عصر (علیه السّلام) را مشاهده کرد و در امامتش تردید نداشت، ولی بن نقل صدوق در کمال الدین، او در تولد و امامت حضرت مهدی (علیه السّلام) تردید داشت و او را مشاهده نکرد. علی اکبر غفاری در پاورقی روایتِ کمال الدین (ص ۴۲۶) می‌گوید: نام این شخص با تعبیرهای پراکنده ثبت شده است؛ در برخی نسخه‌ها «طهوی»، در جای دگر «ظهری»، در بعضی دیگر «زهری»، در برخی هم «مطهری» و در موردی هم «طهری» یاد شده و چنین نامی را در ردیف یاران امام هادی (علیه السّلام) مشاهده نکردمف تنها در جامع الرواه (ج ۲، ص ۱۴۲) نام طهومی در ردیف یاران امام رضا (علیه السّلام) یاد شده که ناشناخته است. به هر روی شاید بتوان گفت: نام این راوی احمد بن محمد بن عبدالله بن مطهر مکنی به ابو علی است که در کتاب الغیبه طوسی به جای ابن عبدالله، ابو عبدالله مطهری ثبت شده است. اگر این سخن درست آید وی همان کسی است که در مشیخه صدوق آمده و غیر از طهویِِ در کمال الدین است و همان شخصی خواهد بود که به گفته مسعودی مورد اعتماد امام عسکری (علیه السّلام) در خصوص سفر مادر و پسرش به مکه بود، هر چند مرحوم آیت الله خویی این همراهی وی با مادر امام عسکری (علیه السّلام) در صفر به مکه را دلیلی بر اعتبارش ندانسته و افزوده‌اند درباره او توثیق و مدحی نشد و صحیح بودن طریق صدوق به وی، اعتبارش را ثابت نمی‌کند (معجم رجال الحدیث، ج ۲، ص ۳۲۰)، لیکن محقق شوشتری می‌گوید: امامان معصوم (علیه السّلام) به صحابی بودن کسی که نفس قدسی نداشته باشد رضایت نمی‌دهند؛ بنابراین وی مقامی عالی داشت (قاموس الرجال، ج ۱، شماره ۵۸۲) و اگر ابو عبدالله مطهری در گزارش طوسی غیر از احمد بن محمد یاد شده باشد، باید گفت وی ناشناخته است و در منابع رجالی از او یادی نشده است).
[۶۹]. کتاب الغیبه، ص ۲۳۷٫ در سند این روایت به ترتیب ابن أبی جید، محمد بن حسن بن ولید، محمد بن یحیی عطار، محمد بن حمّویه رازی، حسین بن رزق الله و موسی بن محمد بن جعفر و حکیمه جای دارند. درباره غیر محمد بن حمّویه رازی و موسی بن محمد بن جعفر، مطالبی گفته شد؛ ولی درباره محمد بن حمّویه رازی (زنده در سال ۲۸۰) در منابع رجالی چیزی نیامده است (نمازی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج ۷، ص ۷۶). شیخ طوسی غیر از این روایت، به سندش از محمد بن همام نقل کرده که این محمد بن حمّویه در سال ۲۸۰ ق، از محمد بن ابراهیم مهزیار برای او، توقیعی را در خصوص جانشینی محمد بن عثمان عَمری از پدرش، نقل کرده است (کتاب الغیبه، ص ۳۶۲، ح ۳۲۵). کلینی نیز از علی بن محمد از محمد بن حمّویه از محمد بن ابراهیم بن مهزیار، توقیع دیگری در خصوص جانشینی محمد بن ابراهیم از پدرش ابراهیم، نقل کرده، لیکن این دو روایت در ثبت پسوند این نام تفاوت دارند. شیخ طوسی او را محمد بن حمّویه بن عبد العزیز رازی نامیده ولی کلینی از او به محمد بن حمّویه سویداوی نام برده است (الکافی، ج ۱، ص ۵۱۸، ح ۵) به هر روی وی به لحاظ رجالی فردی ناشناخته به شمار می‌آید (خویی، معجم رجال الحدیث، ج ۱۴، ص ۲۲۳). موسی بن محمد بن جعفر نیز در منابع رجالی بی‌نام است. محقق شوشتری عقیده دارد در ثبتِ این نام، تحریفی رخ داده و در اصل موسی بن محمد بن قاسم بن حمزه بوده، چنان‌که در گزارش کمال الدین (ص ۴۲۴) آمده است و یا موسی بن محمد و احمد بن جعفر بوده، همان‌گونه که در اثبات الوصیه (ص ۲۱۸) و هدایه الکبری اثر خصیبی (ص ۳۵۵) ثبت شده است (فی تاریخ النبی و الآل، ص ۲۰). در هر دو صورت این شخص نیز ناشناس است.
[۷۰]. کتاب الغیبه، ص ۲۳۸، شماره ۲۰۶٫ راویان این روایت به ترتیب احمد بن علی رازی، محمد بن علی، علی بن سمیع بن بیان یا بنان، محمد بن علی بن أبی الداری، احمد بن محمد، احمد بن عبدالله، احمد بن روح اهوازی و محمد بن ابراهیم هستند. درباره احمد بن علی رازی و محمد بن علی – که همان محمد بن علی بن فضل بن تمام بن سکین است – ذیل عنوان گویه برگزیده و دلیل آن، قسمت بررسی اسناد توقیع امام عسکری (علیه السّلام) ذیل گزارش ابوالصلاح حلبی، مطالبی مبنی بر معتبر بودنشان نگاشته شد. علی بن سمیع بن بیان یا بنان مکنی به ابوالحسن نزد رجالیان نامی ندارد (نمازی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج ۵، ص ۳۸۲)؛ تنها عبدالکریم بن طاووس در فرحه الغری (ص ۶۸) به سندش از امام صادق (علیه السّلام) روایتی را در خصوص قبر حضرت امیر (علیه السّلام) نقل کرده و در این سند علی بن سمیع بن بیان نیز جای دارد. شیخ طوسی هم همین روایتِ موردِ بررسی را از او گزارش کرده است. محمد بن علی بن أبی الداری نیز نزد رجال‌شناسان بی‌نام و نشان است و فقط در همین روایت نامش به ثبت رسیده است (نمازی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج ۷، ص ۲۱۳). احمد بن محمد، راوی دیگر این روایت، فردی ناشناس است. با تفحص فراوانی که در منابع رجالی انجام یافت، این نام بی‌هیچ پسوندی، به دست نیامد. احمد دیگری به نام احمد بن عبدالله در این سند جای دارد و او نیز همچون احمد بن محمد، بی‌هیچ پسوند و پیشوندی نزد رجالیان ناشناس است. راویِ پس از وی احمد بن روح اهوازی است که در منابع رجالی از او یادی نشده است (همان، ج ۱، ص ۳۱۶)؛ تنها شیخ طوسی نامش را در سند این روایت مورد بحث، ثبت کرده است.آخرین راوی در این سند محمد بن ابراهیم است و در این‌که وی چه کسی بود، چندان روشن نیست. شاید او همان محمد بن ابراهیم بن مهزیار باشد که از یاران امام عسکری (علیه السّلام) به شمار میآمد. بنا به دو گزارشی که از خودش نقل شده، وی پس از امام عسکری (علیه السّلام) در خصوص امام عصر (علیه السّلام) تردید کرد، سپس با توقیع حضرت مهدی (علیه السّلام) به او، تردیدش از بین رفت و او به نام وکیل امام عصر (علیه السّلام) برگزیده شد (الکافی، ج ۱، ص ۵۱۸ و الإرشاد، مصنفات، ج، ص ۳۵۵ و طوسی، کتاب الغیبه، ص ۲۸۱)، لیکن به گفته مرحوم خویی در معجم رجال الحدیث، (ج ۱۴، ص ۲۲۳ – ۲۲۴) این دو روایت به لحاظ سند ضعیف‌اند و هیچ گونه دلالتی بر وکالت، وثاقت و اعتبار وی ندارند.
[۷۱]. کتاب الغیبه، ص ۲۳۸٫ در این سند به نوبت این راویان جای دارند: احمد بن علی رازی، محمد بن علی، حنظله بن زکریا، شخصی بی‌نام که حنظله وی را ثقه خوانده، محمد بن علی بن بلال. درباره دو فرد نخست مطالبی در پیش، گفته شد. درباره حنظله بن زکریای تمیمی قزوینی مکنی به ابوالحسن یا ابوالحسین، نجاشی در رجال (شماره ۳۷۸) تنها به ذکر نامش بسنده کرده بی‌آن‌که در تعریف یا تکذیبش سخنی بگوید. شیخ طوسی نیز نامش را در ردیف کسانی آورده که از امامان (علیه السّلام) روایت نکرده‌اند. وی استاد اجازه روایی تلعکبری [هارون بن موسی] بوده و تلعکبری از او روایت کرده است (معجم رجال الحدیث، ج ۶، ص ۳۰۷). به هر روی رجالیان با سکوت از او عبور کردهاند. در این سند، راوی دیگر با تعبیر «الثقه» جای دارد که نامی از او ثبت نشده و به اعتقاد حنظله بن زکریا او فرد معتبری بود است. آخرین راوی در این طریق ابو طاهر محمد بن علی بن بلال است که رجالیان درباره اعتبار وی به شدت اختلاف نظر دارند؛ شیخ در رجال (شماره ۵۸۸۸) نامش را در ردیف یاران معتبر دو امام هادی و عسکری (علیه السّلام) ثبت کرده و در کتاب الغیبه (ص ۴۰۰) وی را از سرزنش شده‌ها دانسته و این نیز بدین جهت است که وی سهم امام (علیه السّلام) را به نماینده امام عصر (علیه السّلام) (ابو جعفر محمد بن عثمان) برنگردانده است، لیکن در همین آدرس افزوده‌اند: به گفته ابو غالب زراری برای او در این خصوص لغزشی پدید آمد، سپس از آن بازگشت. در این گزارش چنین نقل شده که ابو جعفر محمد بن عثمان، ملاقاتی پنهانی میان امام عصر (علیه السّلام) و محمد بن علی بلالی، ترتیب داده بود تا وی باور کند که ابو جعفر، نماینده امام (علیه السّلام) است. ابو جعفر وی را به منزلی برد که امام (علیه السّلام) در آن‌جا شرف حضور داشت و آن بزرگوار به بلالی فرمان داد تا وجوهات را به ابوجعفر تسلیم کند. پس از این دیدار، ابوجعفر به منزل بلالی رفت و در حالی که در آن‌جا، هواداران نزدیک بلالی مانند ابو طیب و ابن حرز، حضور داشتند، از بلالی پرسید: آیا صاحب الزمان (علیه السّلام) به تو فرمان نداد که وجوهاتِ نزد خودت را به من بازگردانی؟ محمد بن علی بن بلال پاسخ داد: بلی. آن‌گاه ابو جعفر برخاست و به منزل خود رفت. نزدیکان بلالی با پرس و جویی که از وی کردند به این نتیجه رسیدند که بلالی پذیرفت تاکنون اشتباه می‌کرد و او باید وجوهات را به محمد بن عثمان بازگرداند؛ چرا که او نماینده امام زمان (علیه السّلام) است. به هر روی این گزارش طوسی حکایت دارد که ابو جعفر ناچار بود از راه این دیدار پنهانی با امام عصر (علیه السّلام)، بلالی را از اشتباه درآورد و به تحیّری که به سبب او برای برخی از دوستانش رخ داده بود پایان بخشد. با این حال، علامه حلی از اظهار نظر درباره او و نیز از نقل روایت وی خودداری کرده است. مرحوم خویی در پایان پژوهش خود درباره او می‌گوید: وی فردی معتبر و با اعتقادی درست بود و در پایان زندگی، دچار لغزشی شد و خود را نماینده و «باب» حضرت ولی عصر (علیه السّلام) می‌دانست و این باور از اعتبار روایت‌هایش نمی‌کاهد (معجم رجال الحدیث، ج ۱۶، ص ۳۰۹ – ۳۱۲).
[۷۲]. روضه الواعظین، ص ۲۵۶٫ علی بن محمد عاملی (۸۷۷ ق) در کتاب الصراط المستقیم (ج ۲، ص ۱۷۰) نیز با سند صحیحش به صدوق، این روایت را از حکیمه نقل کرده و به میلاد امام در نیمه شعبان تصریح کرده بی‌آن‌که از سال آن نام ببرد.
[۷۳]. و روی علّان باسناده انّ السیّد (علیه السّلام) ولد فی سنه خمس و خمسین (طوسی: ستّ و خمسین) و مأتین من الهجره بعد مضی أبی الحسن (علیه السّلام) بنحو سنتین (طوسی: بسنتین) (اثبات الوصیه، ص ۲۲۱ و کتاب الغیبه، ص ۲۴۵، ح ۲۱۲).
[۷۴]. ر.ک به: بخش شهادت امام هادی (علیه السّلام)، عنوان سال شهادت، ص ۴۹۷٫
[۷۵]. کتاب الغیبه، ص ۴۱۹٫
[۷۶]. الکافی، ج ۱، ص ۵۱۴٫
[۷۷]. همان، ص ۳۳۰، ح ۳٫
[۷۸]. مرحوم مجلسی پس از نقل این توقیع از کمال الدین صدوق و کتاب الغیبه طوسی به توجیه این تاریخ پرداخته، می‌فرماید: چه بسا بتوان این دو نقل را به یکی از این دو روش، سامان داد: الف) تولد امام عصر (علیه السّلام) به گفته روایت‌هایی که آن را در سال ۲۵۵ دانسته‌اند، در همان سال بود، لیکن صدور توقیع از امام عسکری (علیه السّلام) و قتل زبیری در سال ۲۵۶ رخ داده است. ب) آن گرامی به تاریخ قمری در سال ۲۵۶ تولد یافت و این سال به لحاظ محاسبه شمسی، ۲۵۵ خواهد بود (بحار الأنوار، ج ۵۱، ص ۴، ح ۴). در این‌جا با عذرخواهی از روح ملکوتی مرحوم مجلسی باید گفت: هیچ یک از دو توجیه، پذیرفتنی نیست؛ اشکال گزینه «ب» بسی روشن است؛ چون سال ۲۵۶ قمری، با سال ۲۴۹ شمسی انطباق دارد نه با سال ۲۵۵٫ در گزینه «الف» نیز به چند جهت مناقشه می‌شود: ۱٫ قتل زبیری (مهتدی) به اتفاق مورخان در سال ۲۵۶ رخ داد و به گفته همین توقیع، امام عسکری (علیه السّلام) پس از قتل وی، این پیام را به دوستانش ابلاغ کرد. پس این توقیع نیز در سال ۲۵۶ صادر شده است؛ ولی نکته در خور توجه این است که جدای از تاریخ ثبت شده در آخر روایت؛ راوی توقیع، جمله «و ولد له ولد» را در پی جمله «خرج من أبی محمد حین قتل الزبیری جای داده و این عطف و وابستگی دو جمله، حکایت دارد که این تولد پس از آن قتل به وقوع پیوست. پس این تاریخ ثبت شده در آخر توقیع، مربوط به تولد فرزند امام عسکری (علیه السّلام) است؛ ۲٫ اگر جمله: «سنه ستّ و خمسین و مأتین» مربوط به صدور توقیع یا قتل زبیری باشد، نه تولد فرزند امام (علیه السّلام)، نباید در آخر روایت، ثبت گردد، بلکه باید پس از جمله «حین قتل الزبیری» جای گیرد؛ ۳٫ بنابر روایتی که از ابو هاشم جعفری نقل شده امام عسکری (علیه السّلام) تا مرگ مهتدی در زندان وی به سر میبرد و در آن زندان، در گفتگو با ابو هاشم، قتل مهتدی و فرزندار شدن خود خود پس از آن را با وی در میان گذاشت. با توجه به این‌که قتل مهتدی در سال ۲۵۶ هجری بود، و تاریخ تولد فرزند امام (علیه السّلام) پس از این قتل جای دارد، نمی‌توان گفت تولد امام عصر (علیه السّلام) در سال ۲۵۵ رخ داده است.
[۷۹]. وفیات الأعیان، ج ۴، ص ۱۷۶٫
[۸۰]. الأئمه الإثنی عشر، ص ۱۷ و الصواعق المحرقه، ص ۲۵۵٫
[۸۱]. الیواقیت و الجواهر، ص ۵۶۲ و قاضی نورالله، احقاق الحق، ج ۱۳، ص ۹۲ (به نقل از: سیوطی).
[۸۲]. الفصول المهمه، ج ۲، صص ۱۰۹۶ – ۱۰۹۷ و ۱۱۰۲٫
[۸۳]. ر.ک به: احقاق الحق، ج ۱۳، ص ۹۲٫
[۸۴]. کمال الدین، ج ۲، ص ۴۷۴ و مسارّ الشیعه (مصنفات، ج ۷، ص ۶۱).
[۸۵]. در کمال الدین (ج ۲، ص ۴۲۶)، در پایان روایت معروف حکیمه، از این عقید، به «عقبه خادم» تعبیر شده است.
[۸۶]. معجم رجال الحدیث، ج ۱۱، ص ۳۴۳ – ۳۴۴٫ وی در شمار استادان صدوق بود و صدوق از او گزارشی نقل کرده مبنی بر این‌که ابوالحسن بن وجنا گفت: جدم به مشاهده امام عصر (علیه السّلام) توفیق یافت (کمال الدین، فصل ۴۷، ح ۲۷).
[۸۷]. کمال الدین، ج ۲، ص ۴۷۳٫
[۸۸]. نمازی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج ۲، ص ۲۵۵ (به نقل از: بحار الأنوار، ج ۵۱، ص ۳۳۳ – ۳۳۴).
[۸۹]. ر.ک به: عنوان گویه برگزیده و دلیل آن، گزینه شماره ۳، روایت شیخ طوسی از ابو سهل، ص ۵۶۵ – ۵۶۶٫
[۹۰]. پیشین، ج ۵، ص ۴۴۲ و ج ۸، ص ۳۲۱٫ درباره ابو محمد بن خیرویه در منابع رجالی و تراجم، مطلبی به دست نیامد.
[۹۱]. کمال الدین، ج ۲، ص ۴۷۵٫
[۹۲]. لغت‌نامه دهخدا، ج ۱، ص ۳۲۲٫
[۹۳]. نمازی، متسدرکات علم رجال الحدیث، ج ۵، ص ۲۵۲٫
[۹۴]. کتاب الغیبه، ص ۲۷۲ – ۲۷۳٫
[۹۵]. الإرشاد (مصنفات، ج، ص ۳۳۹).
[۹۶]. کمال الدین، ج ۲، ص ۴۲۴ – ۴۲۶٫
[۹۷]. همان، ص ۴۷۴٫
[۹۸]. ر.ک به: عنوان ماه تولد، دلیل تولد امام عصر (علیه السّلام) در ماه شعبان، ص ۵۹۴ – ۵۹۶٫
[۹۹]. ر.ک به: عنوان گویه برگزیده و دلیل آن، گزینه شماره ۳، روایت شیخ طوسی از ابو سهل، ص ۵۶۵ – ۵۶۶٫
[۱۰۰]. الهدایه الکبری، صص ۳۲۷ ، ۳۳۴، ۳۸۷ و ۳۹۲٫
[۱۰۱]. تستری، قاموس الرجال، ج ۳، ش ۲۱۴۲٫ نجاشی مذهبش را فاسد دانسته، ابن غضایری به وی کذّاب گفته و شیخ طوسی هم درباره او، نظری نداد.
[۱۰۲]. نوبختی در فرق الشیعه، (ص ۹۳) و شیخ طوسی در کتاب الغیبه( ص ۳۹۸) درباره وی چنین گفته‌اند: محمد بن نصیر نمیری، از غالیان بود و ادعای پیامبری کرد و خود را پیامبری برانگیخته شده از سوی امام هادی (علیه السّلام) می‌دانست و آن بزرگوار را خدا می‌دانست. باورهای فاسد او از این دست هستند: تناسخ، مباح دانستن ازدواج با زنانِِ محرم، همجنس بازی مردان. او می‌گفت این کار برای فاعل یکی از لذت‌ها و برای مفعول تواضع و رام بودن است. وی پیش از این اظهارات، نخست مدعی شد باب امام زمان (علیه السّلام) و از نائبان خاص او است، در حالی که در آن وقت ابو جعفر محمد بن عثمان مقام نیابت دوم امام عصر (علیه السّلام) را بر عهده داشت. در پی این ادعا، خدا رسوایش کرد که او به این اظهارات پرداخت و سرانجام مورد نفرین محمد بن عثمان قرار گرفت.
[۱۰۳]. برای نمونه ر.ک به: معجم رجال الحدیث، قاموس الرجال و مستدرکات علم رجال الحدیث.
[۱۰۴]. اثبات الوصیه، ص ۲۱۸ – ۲۱۹٫
[۱۰۵]. تاریخ قم، ص ۲۰۴ و دلایل الإمامه، ص ۴۹۹ – ۵۰۱٫
[۱۰۶]. روضه الواعظین، ص ۲۶۶٫
[۱۰۷]. نخستین راوی این روایت، محمد، مکنی به ابوالحسین یا ابو جعفر، پسر هارون بن موسی تلعکبری است. نجاشی درباره او «رحمهالله» آورده (رجال، شماره ۱۸۹، ذیل احمد بن محمد بن ربیع) و وی را همکلاسی خود در حدیث‌شناسی نزد پدرش دانسته است (همان، شماره ۱۱۸۴ و قاموس الرجال، ج ۹، شماره ۷۳۶۴). راوی دوم، پدر همین محمد است. وی عالمی شیعی و مورد اعتماد، بزرگ منزلت و سرآمد دورانش بود که مقام مرجعیت دینی را داشت (نجاشی، رجال، شماره ۱۱۸۴). راوی سوم، ابو علی محمد بن همّام اسکافی (۳۳۶ ق) است. وی به گفته نجاشی از بزرگ عالمان شیعه بود که منزلتی برجسته و شخصیتی با اعتبار داشت. روایت‌های فراوانی را نقل کرده و هارون بن موسی تلعکبری هم از او فراوان روایت کرده است، چنان‌که استاد جعفر بن محمد بن قولویه به شمار میآمد. او از جعفر بن محمد فزاری روایت نقل می‌کرده که این کار موجب شگفتی مرحوم آیت الله خویی است (معجم رجال الحدیث، ج ۱۴، ص ۲۳۲ و ج ۴، ص ۱۱۷ – ۱۱۸).
[۱۰۸]. راوی دیگر این روایت ابو عبدالله جعفر بن محمد بن مالک فزاری است که نجاشی روایتش را ضعیف دانسته است. احمد بن حسین گوید: او از افراد ناشناس حدیث می‌کرد، بلکه در ردیف جاعلان حدیث جای دارد و اعتقادی فاسد داشت. ابن غضایری وی را درغگو و گزارش‌هایش را ناپذیرفتنی دانسته و افزوده است: تمام عیب‌های راویان ضعیف در او تمرکز داشت. مرحوم آیت الله خویی می‌گوید: «شیخ طوسی در رجالش در یک جا، وی را ضعیف دانسته و در جای دیگر گفته است: وی کوفی و ثقه است، لیکن گروهی او را ضعیف دانسته‌اند». سپس افزوده است: وی درباره تولد امام عصر (علیه السّلام) سخنان شگفتی دارد. آن‌گاه می‌گوید: این توثیق شیخ با تضعیف پیشینش تنافی دارد و نمی‌توان وی را معتبر دانست. با این همه، جای شگفتی دارد که چگونه بزرگ عالمان شیعی، چون ابوعلی محمد بن همّام و ابو غالب زراری از وی حدیث نقل کردهاند و این جای بررسی دارد (معجم رجال الحدیث، ج ۴، ص ۱۱۷ – ۱۱۸). راویِ پس از فزاری، محمد بن جعفر بن محمد بن عبدالله نحوی، مکنی به ابوبکر مؤدّب (۳۶۶ ق) است. به گفته نجاشی (رجال، شماره ۱۰۵۴) وی به ادبیات عرب آگاهی داشت و حدیث شناس خوبی بود و کتابی نیز به نام الموازنه لمن استبصر فی امامه الأئمه الإثنی عشر تألیف کرد. خطیب بغدادی هم در تاریخش از او نام برده، لیکن شیخ طوسی در رجال و فهرست از او یادی نکرده است (قاموس الرجال، ج ۹، شماره ۶۵۳۷)؛ ولی مفید در کتاب الإختصاص در چهار مورد (صص ۵، ۱۱، ۴۶ و ۸۵) با نام «محمد بن جعفر مؤدب» از او روایت کرده است. به هر روی در خصوص اعتبار یا عدم اعتبار وی، در این منابع سخنی نیامده است. ابو نعیم محمد بن احمد انصاری راوی دیگرِ این سند است که در منابع رجالی از او یادی نشده است. این نام در کتاب الغیبه طوسی در سند دو روایت (ص ۲۴۶، شماره ۲۱۶ و ص ۲۵۹، شماره ۲۲۷) ثبت شده و در روایت دوم، حسن بن وجنای نصیبی از او نقل کرده است که وی، به همراهی سی نفر دیگر در کنار کعبه؛ در مستجار حضور داشتند و این، در روز ششم ذی الحجه سال ۲۹۳ هجری بود و این گروه سی نفره، امام عصر (علیه السّلام) را در آن مکان، مشاهده کردند. محمد بن قاسم علوی در میان آنان بود و از خالص‌ترین آنان به شمار میآمد. بیش از این، اطلاعی درباره وی در دست نیست. مرحوم اعلمی در دائره المعارف شیعه (ج ۱۶، ص ۲۲۰) از ابونعیم محمد بن احمد بن محمد بن سعید بن عقده همدانی شیعی نام برده؛ ولی این‌که وی، همان ابونعیم مورد بررسی در این موضوع باشد، روشن نیست.
[۱۰۹]. خویی، معجم رجال الحدیث، ج ۴، ص ۱۱۷ – ۱۱۸٫
[۱۱۰]. تاریخ الأئمه (مجموعه نفیسه، ص ۱۵).
[۱۱۱]. شجره، نام کتابی است که حسن بن محمد قمی، تاریخ یاد شده در متن را از آن نقل کرده است.
[۱۱۲]. تاریخ قم، ص ۲۰۴ و مطالب السؤول، باب ۱۲، ص ۳۱۲٫ پس از ابن طلحه، عارف عبد الرحمن از بزرگان صوفیه در کتاب مرآه الأسرار به نقل از شواهد الربوبیه بدان پرداخته است. آن‌گاه شیخ عثمان عثمانی در تاریخ الإسلام و الرّجال آن را ثبت کرده است (احقاق الحق، ج ۱۳، ص ۹۲ – ۹۳) و مجلسی هم در مرآه العقول (ج ۶، ص ۱۷۰، به نقل از: مطالب السؤول). سید محمد رضا حسینی در کتاب تاریخ اهل بیت (ص ۸۸) و محدث نوری در نجم الثاقب با تعبیر «گفته شده» این گزارش را ثبت کردهاند.
[۱۱۳]. ابن خلکان، وفیات الأعیان، ج ۴، ص ۱۷۶ (به نقل از: تاریخ میّافارقین) و ابن طولون، الأئمه الإثنی عشر، ص ۱۱۷ (به نقل از: تاریخ میّافارقین).
[۱۱۴]. نمازی، مستدرکات رجال الحدیث، ج ۱، ص ۴۶۸، شماره ۱۶۷۶٫
[۱۱۵]. الکافی، ج ۱، ص ۳۲۸٫
[۱۱۶]. الإرشاد (مصنفات، ج، ص ۳۴۸) و تقریب المعارف، ص ۱۸۳ و إعلام الوری، ج ۲، ص ۲۵۰٫ ابن صباغ مالکی نیز در الفصول المهمه (ج ۲، ص ۱۱۰۲، فصل ۱۲) این توقیع را ثبت کرده است.
[۱۱۷]. صدوق، کمال الدین، ص ۴۳۴، باب ۴۲، ح ۱۶٫
[۱۱۸]. عبد الحسین حسینی خاتون آبادی، وقایع السّنین و الأعوام، ص ۱۷۹٫
[۱۱۹]. ر.ک به: بحار الأنوار، ج ۵۱ و مرآه العقول، ج ۶٫
[۱۲۰]. یعنی دو سال پیش از شهادت امام هادی (علیه السّلام) که امام هادی (علیه السّلام) به اتفاق مورّخان در سال ۲۵۴ هجری شهید شد.
[۱۲۱]. الملل و النحل، ص ۱۳۸، ذیل عنوان الإثنی عشریه (قالت انّ الحسن کان له ابن و لیس الأمر علی ما ذکروا أنه مات و لم یعقب، بل وُلِد وَلَدٌ قبل وفاه أبیه بسنتین فاستتر خوفاً من جعفر و غیره…).
[۱۲۲]. فرق الشیعه، ص ۱۰۳٫
[۱۲۳]. همان.
[۱۲۴]. سیر أعلام النبلاء، ج ۱۳، ص ۱۲۱٫
[۱۲۵]. ابن خلدون، تاریخ، ج ۴، ص ۳۸ -۳۹٫
[۱۲۶]. مفید، الإرشاد (مصنفات، ج، صص ۳۵۳ – ۳۵۴ و ۳۴۰) و شیخ طوسی، کتاب الغیبه، صص ۷۸، ۱۰۵ – ۱۰۶٫
[۱۲۷]. ر.ک به: عنوان گویه برگزیده و دلیل آن، ص ۵۵۵ – ۵۶۸٫ نیز ر.ک به: صدوق، کمال الدین، ص ۳۸۴، ح ۱، گفتگوی احمد بن اسحاق قمی با امام عسکری (علیه السّلام) و مشاهده امام عصر (علیه السّلام) را که با سند معتبر نقل شده است.
[۱۲۸]. این روایت در گزارش نوبختی با تعبیر «یُروی» و به همین اندازه‌ای که در متن آمده، ثبت شده است، لیکن نعمانی در کتاب الغیبه – ک متن آن در سه پاورقی بعد خواهد آمد – با سند و تفصیل بیشتر آن را آورده است و در سندش این افراد جای دارند: محمد بن همام، عبدالله بن جعفر حمیری، محمد بن عیسی بن عبید و محمد بن أبی یعقوب بلخی، رجال‌شناسان از سه نفر نخست به بزرگی نام برده‌اند. محمد بن همام بن سهیل اسکافی، مکنّی به ابوعلی کاتب، متوفای ۳۳۲ یا ۳۳۶ ق، از بزرگان شیعه و از یاران ابو جعفر محمد بن عثمان عمروی، دومین نایب خاص امام عصر (علیه السّلام) بود. وی فردی معتبر و از راویان حدیث به شمار می‌آید که نعمانی در سال ۳۲۷ نزد او روایت آموخت (نمازی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج ۷، ص ۳۶۲). راوی دوم این روایت عبدالله بن جعفر حمیری، از بزرگان صاحب اثر شیعه است که در قم می‌زیست و در سال ۲۹۰ هجری، به کوفه کوچ کرد و در آن‌جا روایت می‌کرد (خویی، معجم رجال الحدیث، ج ۱۰، ص ۱۳۹ – ۱۴۴). راوی سوم این روایت محمد بن عیسی بن عبید بن یقطین، مکنّی به ابوجعفر عبیدی یقطینی اسدی خزیمی است. وی از یاران امام رضا (علیه السّلام) بود و دو امام هادی و عسکری (علیه السّلام) را درک کرد و به گفته نجاشی (رجال، شماره ۸۹۶) منزلتی بزرگ و با اعتبار نزد شیعه داشت و روایت‌های فراوان نقل کرده و نگاشته‌های خوبی را به یادگار گذاشت (نمازی، مستدرکات علم رجال الحدیث، ج ۷، ص ۲۷۶).
[۱۲۹]. محمد بن أبی یعقوب بلخی، نخستین کسی ایت که این روایت را از امام رضا (علیه السّلام) نقل کرده است. هر چند از رجال‌شناسان درباره او چیزی به دست نیامد (نمازی، همان، ج ۶، ص ۳۹۷)، لیکن در موارد متعدد، در سند روایات از امام رضا (علیه السّلام) جای دارد. مسعودی در اثبات الوصیه (ص ۱۷۵)، صدوق در علل الشرایع (باب ۱۵۶، ح ۱۰) و در عیون اخبار الرّضا، (باب ۴۷) از او روایت کرده است (بحار الأنوار، ج ۴۹، ص ۳۴). نعمانی در کتاب الغیبه (ص ۱۸۰، باب ۱۰، فصل ۴) همین روایت را از طریق محمد بن عیسی بن عبید از او نقل کرده و طبری در دلائل الإمامه، ص ۳۷۴ نیز از او روایت کرده است.
[۱۳۰]. این روایت‌ها در بررسی گویه‌هایی که از سال تولد امام عصر (علیه السّلام) نام برده‌اند، در ص ۵۵۵ – ۵۶۸ ذکر شدند. همچنین در بخش بررسی ماه تولد و روز آن (ص ۵۹۳ – ۶۰۴)، خواهند آمد.
[۱۳۱]. محمد بن ابی حسین شجاعی، شاگرد نعمانی، کتاب الغیبه نعمانی را در سال ۳۴۲ ق نقل کرده و در صفحه ۱۸۰ این کتاب در باب ۱۰، فصل ۴، حدیث ۲۷، این روایت را با سندش چنین نقل کرده است: محمد بن همّام قال: حدثّنا عبدالله بن جعفر الحمیری، قال: حدثنا محمد بن عیسی بن عبید (یقطینی) عن محمد بن أبی یعقوب البلخی، قال: سمعت أبا الحسن الرضا (علیه السّلام) یقول: إنّکم ستبتلون بما هو اشدّ و اکبر، تبتلون بالجنین فی بطن امّه و الرّضیع حتی یقال: غاب و مات و یقولون: لا امام، و قد غاب رسول الله (ص) و غاب و غاب، وها أنا ذا أموت حتف أنفی».
[۱۳۲]. کمال الدین، ص ۴۲۵ و طوسی، کتاب الغیبه، صص ۲۳۴، ۲۳۷ و ۲۳۸، شماره‌های ۲۰۴، ۲۰۵ و ۲۰۶٫
[۱۳۳]. صدوق، کمال الدین، ج ۲، ص ۴۲۷، ح ۲٫
[۱۳۴]. نوبختی، فرق الشیعه، ص ۹۶ – ۱۰۰٫
[۱۳۵]. ر.ک به: عنوان سال تولد امام جواد (علیه السّلام)، ص ۴۵۴٫
[۱۳۶]. صدوق، کمال الدین باب ماروی فی میلاد القائم، ح ۱۱ و باب من شاهد القائم، ح ۱۵ و مفید، الإرشاد (مصنفات، ج، ص ۳۳۶).
[۱۳۷]. صدوق، کمال الدین، ج ۲، ص ۴۷۳٫
[۱۳۸]. همان، ص ۴۷۴٫
[۱۳۹]. مفید، الإرشاد (مصنفات، ج، ص ۳۳۶).
[۱۴۰]. ابن اثیر، الکامل، ج ۷، ص ۳۱۰٫
[۱۴۱]. کمال الدین، ج ۲، ص ۴۷۶٫
[۱۴۲]. همان، ص ۴۳۱، ح ۷٫
[۱۴۳]. همان، ص ۴۷۴ و طوسی، کتاب الغیبه، ص ۲۳۸٫
[۱۴۴]. روایت حکیمه در کتاب هدایه الکبری خصیبی (ص ۳۹۲) و اثبات الوصیه مسعودی (ص ۲۱۸) از راه گروهی با تعبیر «جماعتی از شیوخ علماء» نقل شده و در کتاب کمال الدین صدوق (ص ۴۲۴) از طریق موسی بن قاسم بن محمد بن حمزه ثبت شده و در کتاب الغیبه طوسی (صص ۲۳۴، ۲۳۷، ۲۳۸، ۲۳۹)از چهار طریق گزارش گردیده و تفصیل بحث در همین نوشتار ذیل عنوان «گویه تولد در سال ۲۵۴» ذکر شد.
[۱۴۵]. کمال الدین، ج ۲، ص ۴۳۰، ح ۴٫
[۱۴۶]. همان، ص ۴۳۲، ح ۱۲ و کتاب الغیبه، ص ۳۹۳ (به نقل از: صدوق با همه سندش).
[۱۴۷]. خصیبی، هدایه الکبری، ص ۳۳۴ (به صورت پیشگویی منسوب به امام عسکری (علیه السّلام)).
[۱۴۸]. همان، ص ۳۸۷ (درباره این روایت و روایت گزینه قبل، ذیل عنوان «گزارش تولد به سال ۲۵۷» بحث رجالی شد).
[۱۴۹]. ر.ک به: عنوان گویه تولد در سال ۲۵۴، ص ۵۷۸ – ۵۸۰٫
[۱۵۰]. صدوق، کمال الدین، ص ۴۲۶٫
[۱۵۱]. الکافی، ج ۱، ص ۵۱۴ و اثبات الوصیه، ص ۲۱۹ و کمال الدین، ج ۲، صص ۴۲۴، ۴۳۰، ۴۳۲ و الإرشاد (مصنفات، ج، ص ۳۳۹) و مسار الشیعه (مصنفات، ج ۷، ص ۶۱) و دلائل الإمامه، ص ۵۰۱ و طوسی، کتاب الغیبه، صص ۲۳۷، ۲۳۸ و ۲۳۹ و مصباح المتهجد، ص ۵۸۳ و فتال، روضه الواعظین، ص ۲۶۶ و طبرسی، إعلام الوری، ج ۲، ص ۲۱۴ و تاج الموالید (مجموعه نفیسه، ص ۱۳۷) و ابن طاووس، اقبال الأعمال، ج ۳، ص ۳۲۷ و ابن طقطقی، الأصیلی، ص ۶۱ و علامه حلی، المستجاد من الإرشاد (مجموعه نفیسه، ص ۴۷۵) و شهید اول، الدروس، ج ۲، ص ۱۶ و کفعمی، المصباح، ص ۵۱۳ و ۵۲۳ و شیخ بهایی، توضیح المقاصد (مجموعه نفیسه، ص ۵۳۲).
[۱۵۲]. منتخب الأثر، ص ۳۲۴ (به نقل از: کتاب شعب الإیمان بیهقی شافعی و این نقل را از راه ابن خلکان آورده، در حالی که این نقل در وفیات الأعیان، ج ۴، به دست نیامده است) و وفیات الأعیان، ج ۴، ص ۱۷۶ و الفصول المهمه، ج ۲، ص ۱۰۹۷ (به نقل از: الإرشاد) و الأئمه الإثنی عشر، ص ۱۱۷ و الیواقیت و الجواهر، ص ۵۶۲ و الصواعق المحرقه، ص ۴۲۵٫
[۱۵۳]. ینابیع الموده، ص ۳۸۶ و الأعلام، ج ۶، ص ۸۰ و ر.ک به: احقاق الحق، ج ۱۳٫
[۱۵۴]. وفیات الأعیان، ج ۴، ص ۱۷۶٫
[۱۵۵]. کمال الدین، ج ۲، ص ۴۷۴ و کتاب الغیبه، ص ۲۳۸٫
[۱۵۶]. اربلی، کشف الغمه، ج ۱، ص ۴۳۷ (به نقل از: ابن طلحه در مطالب السؤول، باب ۱۲).
[۱۵۷]. قاضی نورالله تستری، احقاق الحق، ج ۱۳، ص ۹۲ (به نقل از: شیخ عثمان، تاریخ الإسلام و الرجال) و ص ۹۳ (به نقل از: مرآه الأسرار اثر عبدالرحمان، طبق روایت کتاب شواهد النبوه دشتی جامی، ولی خود عبدالرحمان ماه شعبان را پذیرفته است).
[۱۵۸]. مجلسی، مرآه العقول، ج ۶، ص ۱۷۰٫
[۱۵۹]. «اللَّهُمَّ بِحَقِّ لَیْلَتِنَا هَذِهِ وَ مَوْلُودِهَا وَ حُجَّتِکَ وَ مَوْعُودِهَا الَّتِی قَرَنْتَ إِلَى فَضْلِهَا فَضْلَک فَتَمَّتْ کَلِمَتُکَ صِدْقاً وَ عَدْلًا لَا مُبَدِّلَ لِکَلِمَاتِکَ وَ لَا مُعَقِّبَ لِآیَاتِکَ نُورُکَ الْمُتَأَلِّقُ وَ ضِیَاؤُکَ الْمُشْرِقُ وَ الْعَلَمُ النُّورُ فِی طَخْیَاءِ الدَّیْجُورِ الْغَائِبُ الْمَسْتُورُ جَلَّ مَوْلِدُهُ وَ کَرُمَ مَحْتِدُهُ وَ الْمَلَائِکَهُ شُهَّدُهُ وَ اللَّهُ نَاصِرُهُ وَ مُؤَیِّدُهُ إِذَا آنَ مِیعَادُهُ وَ الْمَلَائِکَهُ أَمْدَادُهُ، سَیْفُ اللَّهِ الَّذِی لَا یَنْبُو وَ نُورُهُ الَّذِی لَا یَخْبُو وَ ذُو الْحِلْمِ الَّذِی لَا یَصْبُو مَدَارُ الدَّهْرِ وَ نَوَامِیسُ الْعَصْرِ وَ وُلَاهُ الْأَمْرِ وَ الْمُنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الذِّکْرُ وَ مَا یَتَنَزَّلُ فِی لَیْلَهِ الْقَدْرِ وَ أَصْحَابُ الْحَشْرِ وَ النَّشْرِ، تَرَاجِمَهُ وَحْیِهِ وَ وُلَاهُ أَمْرِهِ وَ نَهْیِهِ، اللَّهُمَّ فَصَلِّ عَلَى خَاتِمِهِمْ وَ قَائِمِهِمْ الْمَسْتُورِ عَنْ عَوَالِمِهِمْ وَ أَدْرِکْ بِنَا أَیَّامَهُ وَ ظُهُورَهُ وَ قِیَامَهُ وَ اجْعَلْنَا مِنْ أَنْصَارِهِ وَ اقْرِنْ ثَارَنَا بِثَارِهِ وَ اکْتُبْنَا فِی أَعْوَانِهِ وَ خُلَصَائِهِ وَ أَحْیِنَا فِی دَوْلَتِهِ نَاعِمِینَ وَ بِصُحْبَتِهِ غَانِمِینَ وَ بِحَقِّهِ قَائِمِینَ وَ مِنَ السُّوءِ سَالِمِینَ یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ وَ صَلَّى اللَّهُ عَلَى سَیِّدِنَا مُحَمَّدٍ خَاتَمِ النَّبِیِّینَ وَ الْمُرْسَلِینَ وَ عَلَى أَهْلِ بَیْتِهِ الصَّادِقِینَ وَ عِتْرَتِهِ النَّاطِقِینَ وَ الْعَنْ جَمِیعَ الظَّالِمِینَ وَ احْکُمْ بَیْنَنَا وَ بَیْنَهُمْ یَا أَحْکَمَ الْحَاکِمِینَ» (مصباح المتهجد، ص ۵۸۳). ابن طاووس و کفعمی نیز همین دعا را در کتاب اقبال الأعمال (ج ۳، ص ۳۳۰) و المصباح (ص ۵۴۵ – ۵۴۶) به همین صورت ثبت کردهاند. گفتنی است، در این دعا، از این جمله «و نوامیس العصر» تا عبارت «عَن عَوَالمِهِم»، صنعت التفات از مفرد به جمع، به کار رفته و این صنعت، از مسائل علم بدیع است که یک نوآوری شگفت‌آور است.
[۱۶۰]. اسامی: کلینی، مسعودی، شیخ صدوق، شیخ مفید، شیخ طوسی، فتال نیشابوری، امین الاسلام طبرسی، ابن طاووس، ابن طقطقی، علّامه حلّی، شهید اول، کفعمی، شیخ بهایی و… از عالمان شیعه، ابن خلکان، ابن صباغ مالکی، شعرانی حنفی، ابن طولون و … از نگارندگان اهل سنت، در میان آنان مشاهده می‌شود.
[۱۶۱]. وفیات الأعیان، ج ۴، ص ۱۷۶٫
[۱۶۲]. احمد بن یوسف بن ازرق (۵۱۰ – زنده در ۵۶۶ ق) تاریخ الفارقی.
[۱۶۳]. احقاق الحق، ج ۱۳، ص ۸۹ – ۹۰٫
[۱۶۴]. وفیات الأعیان، ج ۴، ص ۱۷۶٫
[۱۶۵]. الأئمه الإثنی عشر، ص ۱۱۷٫
[۱۶۶]. پیشین.
[۱۶۷]. وقایع الشهور و الأیام، ص ۱۱۴٫
[۱۶۸]. کمال الدین، ج ۲، ص ۴۷۴٫
[۱۶۹]. همان، ص ۴۲۴ – ۴۲۶٫
[۱۷۰]. مطالب السؤول، باب ۱۲، ص ۳۱۲٫
[۱۷۱]. مفید، الإرشاد(مصنفات،ج، ص ۳۷۹) و طوسی، کتاب الغیبه، ص ۴۵۲ و طبرسی، إعلام الوری، ج ۲، ص ۲۸۶ و اربلی، کشف الغمه، ج ۲، ص ۴۳۷٫
[۱۷۲]. تنقیح المقال، ج ۱، ص ۱۸۹٫
[۱۷۳]. مرآه العقول، ج ۶، ص ۱۷۱ و بحار الأنوار، ج ۵۱، ص ۲۵٫
[۱۷۴]. وفیات الأعیان، ج ۴، ص ۱۷۶٫
[۱۷۵]. کمال الدین، ج ۲، ص ۴۳۲ و تاریخ قم، ص ۲۰۴ و کتاب الغیبه، ص ۳۹۳٫
[۱۷۶]. هدایه الکبری، ص ۳۹۲، ۳۳۴٫
[۱۷۷]. وفیات الأعیان، ج ۴، ص ۱۷۶٫
[۱۷۸]. دلائل الإمامه، ص ۵۰۱٫ طبری در این روایت چگونگی ازدواج امام عسکری (علیه السّلام)، چگونگی بارداری همسرش و خبر دادن آن بزرگ به تولد فرزندش در آن شبی که حکیمه نزد امام (علیه السّلام) بود را با تعبیر «فی لیلتنا هذه» بی‌آن‌که از آن شب نام ببرد، نقل کرده است، آن‌گاه از وضعیت کودک امام عسکری (علیه السّلام) و چگونگی رشد و شیر خوردنش سخن گفت و افزوده است که حکیمه گفت: من هر چهل روز وی را دیدار می‌کردم.
[۱۷۹]. ر.ک به: بخش سال تولد، عنوان گویه برگزیده، گزینه شماره ۲، ص ۵۶۳، پاورقی ۳٫
[۱۸۰]. ر.ک به: عنوان تولد امام عصر (علیه السّلام) در ماه شعبان، ص ۵۹۵، پاورقی ۳؛ برای نمونه: فتال نیشابوری بر پانزدهم شعبان تأکید کرده و هشتم شعبان را با تعبیر «روی» نقل کرده و گفته است: «و الاوّل هو المعتمد».
[۱۸۱]. ر.ک به: قسمت آخر عنوان گزارش تولد در سال ۲۵۷، ص ۵۸۲ – ۵۸۴٫
[۱۸۲]. ر.ک به: عنوان تولد امام عصر (علیه السّلام) در ماه شعبان، ص ۵۹۵، پاورقی ۳٫
[۱۸۳]. به چند نمونه اشاره می‌شود: کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۵۱۴ و صدوق، کمال الدین، ج ۲، صص ۴۲۸، ۴۳۲ و ابن خلکان، وفیات الأعیان، ج ۴، ص ۱۷۶ و…
[۱۸۴]. مسعودی، اثبات الوصیه، ص ۲۱۹٫
[۱۸۵]. صدوق، کمال الدین، ج ۲، ص ۴۲۵٫
[۱۸۶]. شهید اول، الدروس، ج ۲، ص ۱۶٫
[۱۸۷]. زمانی قمشه‌ای، هیئت و نجوم اسلامی، ص ۳۶۳ (با تصرف در محاسبه سال ۲۵۶ هجری به جای سال ۲۵۵ هجری).
[۱۸۸]. صدوق، کمال الدین، ج ۲، ص ۴۷۵٫
[۱۸۹]. درباره نسب مادر امام عصر (علیه السّلام)، آن دست از منابع که بدان پرداخته‌اند، بیشتر آن‌ها او را نوه دختری قیصر روم دانسته‌اند که مادرش از نوادگان شمعون، حواری حضرت عیسی بود (کمال الدین، ص ۳۳، ۳۱۷ و طوسی، کتاب الغیبه، ص ۲۰۸ – ۲۱۴، شماره ۱۷۸ و ابن رستم طبری، دلائل الإمامه، ص ۴۸۹ – ۴۹۶، شماره ۴۸۸/۹۲). نقلی هم او را علوی تبار خوانده است (بحار الأنوار، ج ۵۱، ص ۲۸). درباره تاریخ درگذشتش، این منابع به دور از اختلاف نیستند. شیخ صدوق از ابو علی خیزرانی نقل کرده که یکی از کنیزان امام عسکری گفت: پس از تولد امام عصر (علیه السّلام) روزی امام عسکری (علیه السّلام) حوادث و جفاهایی که بر خانواده او پس از او خواهد رفت را برای مادر امام زمان (علیه السّلام) بازگو کرد و آن [بزرگ] بانو [با شنیدن این سخنان بسیار نگران گشته و] از امام عسکری (علیه السّلام) درخواست کرد که از خدا بطلبد تا مرگ وی را در دوران حیات امام (علیه السّلام) قرار دهد و امام (علیه السّلام) نیز به او پاسخ مثبت گفت و برای او دعا کرد و مرگش پیش از شهادت امام عسکری رخ داد و روی قبرش این تعبیر نوشته شده است: «هذا قبر أمّ محمد» (کمال الدین، ص ۴۳۱، ح ۷)، لیکن به گفته نجاشی (رجال، شماره ۹۳۸) وی پس از امام عسکری (علیه السّلام) زنده بود و در خانه محمد بن علی بن حمزه از دستیاران معتبر و نزدیک امام عسکری (علیه السّلام) پنهان شد، چنان‌که در گزارش دیگر صدوق (کمال الدین، ص ۴۷۵ – ۴۷۶) آمده که این بانوی گرامی پس از شهادت امام عسکری (علیه السّلام) در هجوم عباسیان به خانه امام (علیه السّلام) دستگیر و زندانی شد و پس از مدتی به عللی که قبلاً بیان شده، از زندان آنان گریخت. تشخیص صحیح بودن یکی از این دو گزارش، پژوهشی گسترده می‌طلبد که در مجال این نوشتار نیست.
[۱۹۰]. صدوق، کمال الدین، ج ۲، ص ۴۳۲٫
[۱۹۱]. همان، ج ۲، ص ۴۲۰ و طوسی، کتاب الغیبه، ص ۴۱۰٫
[۱۹۲]. مجلسی، بحار الأنوار، ج ۵۱، ص ۲۸٫
[۱۹۳]. در سند این روایت، علی بن عبدالله وراق، سعد بن عبدالله و احمد بن اسحاق قمی جای دارند و درباره سعد بن عبدالله و احمد بن اسحاق نیازی، به ذکر سند اعتبار نیست؛ چرا که اینان نزد رجال‌شناسان کالشمس فی رابعه النهار هستند و علی بن عبدالله ورّاق هم در ردیف اساتید صدوق جای دارد و صدوق از او با تعبیر رضی الله عنه یاد کرده است (خویی، معجم رجال الحدیثف ج ۱۲، ص ۸۵ و عیون اخبار الرضا، ج ۱، باب ۱۰، ص ۱۱۲). رجالیان هم از او خرده نگرفته‌اند و به گفته‌ی مرحوم استاد آیت الله میرزا جواد تبریزی (در درس خارج فقه) اگر راوی شناخته شده باشد و نقطه ضعفی درباره او نقل نشده باشد، این نشانه اعتبار او است؛ چون اگر ایرادی در او وجود داشت، بازگو می‌شد. علی بن عبدالله ورّاق هم از این گروه به شمار می‌آید و شیخ صدوق از او در کتاب من لا یحضره الفقیه و دیگر کتاب‌هایش روایت کرده است (خویی، معجم رجال الحدیث، ج ۱۲، ص ۸۵).
[۱۹۴]. کمال الدین، ج ۲، ص ۳۸۴ – ۳۸۵٫
پاسخ دهید