سال
امام جواد (علیه السّلام) همان مولودی است که تولد او برکتی بزرگ نامیده شد؛[۱] پس از شهادت امام کاظم (علیه السّلام) در سال ۱۸۳ هجری، پیروان اهل بیت (علیهم السّلام)، به امام رضا (علیه السّلام) گرویده، از رهبری‌های او بهره جستند[۲] در این میان گروهی از وکیلان مالی امام کاظم (علیه السّلام) فریفته دنیا شده، با توقف بر امامت امام کاظم (علیه السّلام)، به امامت امام رضا (علیه السّلام) تن در نداده «واقفیه» نام گرفتند.[۳] یکی از انگیزه‌های اصلی اینان بلوکه کردن و استفاده کردن از وجوهات شرعی‌ای بود که به نمایندگی از امام کاظم (علیه السّلام) گرد آورده بودند و در چنگ خود داشتند.[۴]
این گروه پس از انتخاب، به شبهه‌افکنی در خصوص امامت امام رضا (علیه السّلام) پرداختند و تلاش کردند با بهره‌گیری از این اعتقاد شیعه که «امامت هر امامی – جز در دو مورد-[۵] به پسرش سپرده می‌شود» پیشوایی امام رضا (علیه السّلام) را به چالش بکشند و دلیل آنان این بود که امام رضا (علیه السّلام) پسر جانشین ندارد؛[۶] چرا که حضرت تا آن تاریخ، پسردار نشده بود گستاخی این گروه، روزانه فزونی می‌یافت. گاهی به نزد امام رضا (علیه السّلام) می‌رفتند و یا وی در این خصوص به مناظره می‌نشستند.[۷] و دیگر بار شبهه‌افکنی اینان، دیگران را وا می‌داشت تا در این موضوع با امام (علیه السّلام) به گفتگو و تحقیق بنشینند.[۸]
سال‌ها به تدریج سپری می‌گشت و دوران زیستن امام رضا (علیه السّلام) از چهل سالگی می‌گذشت؛ ولی تردید آفرینی این گروه و مناظره بر سر آن، همچنان ادامه داشت. در این شرایط، یک روزنه امید بر دلدادگان به امام رضا (علیه السّلام) وجود داشت که برجسته می‌نمود و آن پاسخ شنیدنی آن بزرگوار بود که می‌فرمود: «روزگار نمی‌گذرد جز آن‌که خدا به من پسری دهد و بدین طریق این تردیدهای باطل‌گرایانه را برافکند و حق را نمایان سازد».[۹]این نوید امام (علیه السّلام)، به دوستان آن حضرت آرامش می‌بخشید. چندی گذشت و سال ۱۹۵ هجری فرا رسید و یکباره این گزارش منتشر شد که «امام رضا (علیه السّلام) پسردار شد و نام پسرش نیز ابوجعفر است».[۱۰] پس از پخش این خبر، هوشمندانِ دغدغه‌دار، امیدوارانه به نزد امام (علیه السّلام) رفته و برای دستیابی به اطمینان و آگاهی بیشتر، این پرسش را مطرح می‌کردند: اماما، چندی پیش ما را به تولد چنین فرزندی نوید داده بودی و اینک به بار نشست. خدای بزرگ سایه مبارکت را مستدام بدارد. ما برای آگاهی بیشتر می‌پرسیم که اگر به تقدیر الهی حادثه‌ای رخ نماید امام ما پس از شما چه کسی است؟ آن گرامی با اشاره به کودک خود، وی را امام پس از خود معرفی می‌کرد. می‌پرسیدند: وی کودک است؟ امام می‌فرمود: رسالت الهی برای فردی شایسته، کوچک و بزرگ نمی‌شناسد؛ چنان که در شمار پیامبران الهی کودکانی چون عیسی به چشم می‌آیند.[۱۱]
آری با تولد امام جواد (علیه السّلام) در سال ۱۹۵ هجری تمامی تردیدها از دل دوستان اهل بیت (علیهم السّلام) زدوده شد.[۱۲] و برکت تولد آن حضرت، چون چراغی فروزان فرا روی آینده شیعیان قرار گرفت و چراغ امید گروه واقفیه نیز به خاموشی گرایید و آنان با آینده‌ای تاریک مواجه شدند و هر چه زمان پیش می‌رفت و برجستگی‌های علمی امام جواد (علیه السّلام) روشن‌تر می‌شد، دشواری‌های آنان فزونی می‌یافت.[۱۳]
این گویه را که امام جواد (علیه السّلام) در سال ۱۹۵ هجری تولد یافت، تمامی منابع کهن شیعیان[۱۴] و سنیان[۱۵] ثبت کردهاند؛ تنها جوینی (۶۴۴ -۷۳۰ ق) تولد آن گرامی را در سال ۱۷۰ هجری نقل کرده[۱۶] و او نیز در این نقل متفرد است. افزون بر آن‌که این نظر، با دیگر منابع کهن در خصوص سال تولد و شهادت و دوران عمر آن حضرت، ناهمگون است. ابو خلف اشعری و در پی او عباس مکی سال ولادت آن گرامی را ۱۷۵ هجری (ولادته… سنه خمس و سبعین و مأه) ثبت کردهاند؛[۱۷] ولی با توجه به این نکته که آن گرامی در سال ۲۲۰ هجری و در حدود ۲۵ سالگی به شهادت رسید – چنان‌که خواهد آمد-[۱۸] و اشعری و مکی نیز این سخن را پذیرفته‌اند،[۱۹] باید گفت در گزارش اینان در خصوص سال ولادت آن عزیز اشتباهی رخ داده و واژه «سبعین» به خطا به جای کلمه «تسعین» ثبت شده است؛ به ویژه آن‌که اشعری در این نقل‌ها با نوبختی همگام است و نوبختی در گزارش خود تولد آن عزیز را در سال ۱۹۵ هجری دانسته است[۲۰] و اگر پذیرفته شود که امام جواد (علیه السّلام) در سال ۱۷۵ هجرت تولد یافت، باید پذیرفت وی در وقت شهادت ۴۵ سال داشته و این نتیجه در هیچ منبع و مأخذی نیامده است. در واقع اشعری و مکی نیز، همانند دیگر تاریخ‌نگاران، سال تولد آن حضرت را، سال ۱۹۵ هجری می‌دانند که به اشتباه، ۱۷۵ نقل شده است.
ماه
درباره ماه تولد امام جواد (علیه السّلام) میان منابع کهن موازنه برقرار نیست؛ بخشی از آن‌ها بدان نپرداخته‌اند و منابعی که در این باره سخن گفته‌اند، همگون نیستند و با پراکندگی از ماه‌های رجب و رمضان در این خصوص یاد کردهاند که اینک بررسی می‌شوند:
دلیل گویه برگزیده
این پژوهش با جستجو در منابع و آثار، و بررسی روایت‌ها و راویان آن، گزارش تولد آن گرامی در ماه مبارک رمضان را ترجیح می‌دهد و بر آن، چنین استدلال می‌کند:
۱٫ تأکید منابع کهن
منابع کهن شیعیان[۲۱] جز یک روایت،[۲۲] بر این‌گونه تأکید کردهاند و آن دسته از نگارندگان سنیان که در این موضوع نگاشته‌اند، برخی تنها به نقل همین نظریه بسنده کردهاند[۲۳] و گروه دیگر از ماه رجب نام برده‌اند، آن را برنتابیده و با تعبیر «گفته شده»[۲۴] از آن گذشته‌اند.
۲٫ نقد سخن ابن عیاش
نخستین کسی که تولد امام جواد (علیه السّلام) در ماه رجب را گزارش کرده ابن عیاش[۲۵] (۴۰۱) است که یک بار در قالب دعایی در ماه رجب با استناد به ابوالقاسم حسین بن روح (۳۲۶ ق) آن را نقل کرده و بار دیگر با این عنوان ک امام جواد (علیه السّلام) در روز دهم ماه رجب تولد یافت بدان پرداخته است. کتاب مصباح المتهجد شیخ طوسی نیز نخستین منبع ثبت کننده این دو گزارش از ابن عیاش به شمار می‌آید. قسمتی از دعا و گزارش نقل شده از ابن عیاش را در پاورقی مشاهده می‌کنید.[۲۶]
پس از شیخ طوسی، طبرسی[۲۷] و سپس برخی دیگر تولد آن گرامی در ماه رجب را از ابن عیاش نقل کردهاند.[۲۸] ابن طاووس هم دعای یاد شده را از طریق شیخ طوسی، از ابن عیاش به ثبت رسانده است.[۲۹] ولی این گزارش از چند جهت مورد نقد است:
الف) شیخ طوسی، نخستین ثبت کننده این گزارش، فقط به نقل آن در کتاب مصباح المتهجد – که کتاب گزارشی است- بسنده کرده، ولی در کتاب تهذیب که برترین کتاب پژوهشی او است، آن را برنتابیده و بر تولد آن عزیز در ماه رمضان تأکید کرده است،[۳۰] چنان که طبرسی و ابن شهر آشوب نیز چنین کردهاند.[۳۱]
ب) دو گزارش ابن عیاش به لحاظ اعتبار قابل اعتماد نیستند؛ چرا که ابن عیاش هر چند از عالمان و راویان تاریخ و حدیث بوده و در تاریخ امامان (علیهم السّلام) نیز کتابی نگاشته که مقتضب الأثر فی عدد الأئمه الإثنی عشر (علیهم السّلام) نام دارد، لیکن به گفته شیخ طوسی و نجاشی حافظه وی در پایان عمر به گونه‌ای ناتوان گشت که تعبیرها و مطالب را به هم می‌آمیخت و جا به جا گزارش می‌کرد.[۳۲] به نظر می‌رسد گزارش وی در خصوص تولد امام جواد (علیه السّلام) نیز از این دست بوده است که برخی از محققان نیز بر این باورند.[۳۳] نجاشی با این‌که وی را دوست خود و پدرش می‌خواند و از او مطالب فراوانی شنیده، می‌گوید: از نقل روایتش پرهیز کردم.[۳۴] چنان که شیخ طوسی در کتاب تهذیب به گزارش وی در خصوص تولد امام جواد (علیه السّلام) اعتنا نکرده و بر تولد آن گرامی در ماه رمضان تأکید کرده است.
ج) با فرض پذیرفتن اعتبار سندی این نقل، در متن دو گزارش ابن عیاش خطایی رخ داده که سبب شده است در برخی از منابع یاد شده[۳۵] از این نقل با تعبیر «گفته شده» یاد شود و در برخی مصادر[۳۶] هم به همین صورت ثبت گردیده است. خطای رخ داده این است که واژه «الثانی» در جمله «محمد بن علی الثانی» در دعای مربوط به ماه رجب و دو واژه «العاشر» و «الثانی» در جمله «کان یوم العاشر مولد أبی جعفر الثانی» در گزارش اشاره شده‌ی ابن عیاش، با کلمه «الأول» جا به جا شده و در واقع، تعبیر صحیح چنین است: «محمد بن علی الأوّل» و جمله یاد شده از گزارش ابن عیاش هم چنین بوده: «کان یوم الأوّل (من رجب) مولد ابن جعفر الأوّل»، و مقصود از آن در هر دو مورد امام باقر (علیه السّلام) است نه امام جواد (علیه السّلام)؛ چرا که بر مبنای همین پژوهش بیان شد که امام باقر (علیه السّلام) در روز نخست ماه رجب تولد یافت[۳۷] و چون کنیه و نام او با امام جواد (علیه السّلام) یکی بود موجب این خطا گردید. همین خطا در قسمت بعدی آن دعا هم تکرار شده است؛ یعنی در جمله «و ابنه علی بن محمد المنتجب» که تعبیر درست آن «و أبیه علی المنتجب» است و مقصود از آن، علی بن أبی‌طالب (علیه السّلام) است نه امام هادی (علیه السّلام)، چرا که در میان امامان معصوم (علیه السّلام) غیر از امام باقر (علیه السّلام) تنها حضرت أمیر المؤمنین علی (علیه السّلام) در ماه رجب تولد یافته است و امام هادی (علیه السّلام) هم به گفته منابع معتبر در ماه ذی الحجه متولد شده است – چنان که خواهد آمد. پس واژه «ابنه» به خطا به جای «أبیه» ثبت شده و جمله چنین قرائت شده است: «و ابنه علی بن محمد المنتجب» و کلمه «علی» هم در این عبارت، به اشتباه، امام هادی (علیه السّلام) دانسته شده است. سپس حاشیه‌نویس واژه «بن محمد» را در حاشیه دعا افزوده و در گذر زمان در متن دعا جای گرفته است.
گواه بر این سخن این است که اگر مقصود از دو واژه «محمد بن علی» و «علی المنتجب» امام جواد و امام هادی (علیه السّلام) باشند، نباید در آغاز این دعا، جمله «بالمولودین فی رجب» گفته می‌شد، بلکه باید می‌فرمود: «اللّهم انی اسئلک بالموالید فی رجب…» تا تولد چهار امام در این ماه را شامل شود. و اگر گفته شود مقصود از این تعبیر، همین دو امامی است که در این دعا نام برده می‌شوند، در پاسخ گفته می‌شود: معیار این سوگند و دعا، تولد امامانی است که که در ماه رجب رخ داد و موجب شد تا این ماه شرافت بیشتری بیابد و این معیار و ویژگی، نزد انشاء کننده دعا در خصوص حضرت امیر مؤمنان (علیه السّلام) و امام باقر (علیه السّلام) به لحاظ تولدشان در این ماه یقینی بوده است. پس چه خصوصیتی در تولد دو امام جواد و هادی (علیه السّلام) وجود داشته که سبب شود تنها نام آن دو امام (علیهم السّلام) مورد سوگند قرار گیرد نه دو امام دیگر با این‌که بر این فرض، همگی در این ماه متولد شدند؟ پس با این نشانه‌ها باید گفت مقصود از کلمه «بالمولودین» و نام‌ها پس از آن، حضرت امیر مؤمنان و امام باقر (علیه السّلام) هستند و تنها این دو، متولدان در این ماه هستند، و این دعا و گزارشِ نقل شده از ابن عیاش دلیل تولد امام جواد و هادی (علیهم السّلام) در ماه رجب نیست.
به هر حال این اشتباه یا از سوی نسخه‌برداران بوده – که نمونه‌هایی نیز قبلاً ذکر شد- و با خود ابن عیاش به لحاظ حالت یاد شده دچار این اشتباه شده است؛ چنان که برخی از محققان بر این باورند.[۳۸]
گفتنی است پیش از ابن عیاش راویان و نگارندگان بزرگی چون نوبختی، کلینی، مسعودی و… همگی بر تولد امام جواد (علیه السّلام) در ماه رمضان تأکید کرده،[۳۹] از تولد حضرت در ماه رجب نام نبرده‌اند و در دوران وی نیز بزرگانی چون صدوق و مفید با این‌که به منابع درخور و معتبر دستیابی داشتند، هیچ‌گونه اشاره‌ای به سخن ابن عیاش نکرده‌اند. این نمونه‌ها، گواه بر ناتوانی گزارش ابن عیاش است.
نتیجه
برآیند آنچه گفته شد، معتبر بودن آن دسته از گزارش‌ها است که تولد امام جواد (علیه السّلام) را در ماه رمضان دانسته‌اند.
زادروز
در این‌که آن گرامی در چه روزی از ماه مبارک رمضان دیده به جهان گشود، نیز میان منابع یاد شده توازنی نیست؛ بخشی از آن‌ها تنها به تولد آن حضرت در ماه رمضان بسنده کرده و روزش را تعیین نکرده‌اند؛[۴۰] گروه دیگر که از روز آن نام برده‌اند با پراکندگی روزهای پنجم،[۴۱] نهم،[۴۲] پانزدهم،[۴۳] هفدهم[۴۴] و نوزدهم[۴۵] ماه رمضان را ثبت کردهاند. در میان این‌ها بر یکی از دو گزینه پانزدهم یا نوزدهم ماه رمضان می‌توان تکیه کرد و نیز می‌توان گفت دیگر نقل‌ها به این دو مورد باز می‌گردند؛ یعنی گزینه پنجم رمضان در گزارش اصلی، پانزدهم رمضان بوده و همچنین نقل نهم رمضان، نوزدهم رمضان بوده که در هر مورد، اشتباه رخ داده است؛ چنان که در نسخه چاپ شده مطالب السؤول ابن طلحه شافعی نهم رمضان ثبت شده؛ ولی در نسخه‌ی دیگر این کتاب که نزد اربلی بوده نوزدهم رمضان به ثبت رسیده است. گزارش تولد وی در هفدهم رمضان که در دو کتاب طبرسی و گزارش شیعی سبزواری ثبت شده[۴۶] نیز در واقع، گزارش از زاده شدن آن حضرت در نوزدهم رمضان است که به جهت بی‌نقطه بودن دو واژه سابع و تاسع در خط کوفی جا به جا نقل شده‌اند؛ چنان که در گزارش طبرسی از ابن عیاش در همین خصوص، واژه دهم رجب با پانزدهم رجب جا به جا شده است.[۴۷] شیعی سبزواری هم باید با تأثر از وی این قول را ثبت کرده باشد؛ چون منبع دیگری بدان نپرداخته است.
تعیین یکی از دو روز پانزدهم یا نوزدهم ماه رمضان به نام زاد روز آن عزیز، مستندی پر توان می‌طلبد که دستیابی به آن بسی سخت و دشوار است و شاید علت این‌که نگارندگان کهنی چون کلینی، مفید – در الإرشاد و المقنعه- طوسی و در پی اینان شهید به آن نپرداخته‌اند، همین امر باشد.
نتیجه
با این همه، شاید بتوان گزارش تولد وی در پانزدهم ماه رمضان را ترجیح داد و بر آن، دو گواه گرفت: نخست تأکید نوبختی، اشعری و حسن بن محمد قمی بر این گویه.[۴۸] گفتنی است اینان نخستین گزارشگران این گویه و متقدم از دیگران‌اند، گواه دوم گزارش مفید در مسار الشیعه است که پانزدهم ماه رمضان را برگزیده است.[۴۹] هر چند او در الإرشاد و المقنعه هیچ یک از روزهای ماه رمضان را بدین نام تعیین نکرده؛ ولی می‌توان به قانون اطلاق و تقیید در گزارش‌های وی، تولد امام جواد (علیه السّلام) در پانزدهم ماه رمضان را به او نسبت داد. افزون بر این‌ها طبری امامی این گویه را به امام عسکری (علیه السّلام) منتسب کرده[۵۰] که خود، گواه سومی در این ردیف به شمار می‌آید.
این روز به محاسبه نجومی برابر با ۲۳ خرداد ماه سال ۱۹۰ خورشیدی (۲۳ / ۳/ ۱۹۰) مطابق با سیزده ژوئن ۸۱۱ میلادی است.[۵۱]
در این‌که زاد روز امام جواد (علیه السّلام) در چه روزی از هفته بوده بخشی از منابع به آن نپرداخته‌اند و منابعی که این روز را تعیین کردهاند از شب جمعه نام برده‌اند.[۵۲] تنها ابن خلکان روز سه‌شنبه را ثبت کرده[۵۳] که وی در گزارش خود متفرد است.
زادگاه
مکان تولد امام جواد (علیه السّلام) مدینه است و این مطلب در تمامی منابع پیش گفته – جز چند مورد که بدین موضوع نپرداخته‌اند – تصریح شده است. هر چند در این منابع از نقطه مشخصی از مدینه، نام برده نشده، لیکن به لحاظ این‌که امام رضا (علیه السّلام) در محله بنی هاشم می‌زیست و محور زندگی آنان نیز خانه امام صادق (علیه السّلام) بود، می‌توان گفت محل تولد آن حضرت در همان‌جا بوده؛ چنان که آن حضرت در ماه‌های نخست پس از شهادت امام رضا (علیه السّلام) در همان‌جا می‌زیست و برخی از دوستان و عالمان که از شهرهای دیگر به مدینه می‌رفتند در خانه امام صادق (علیه السّلام) به دیدارش می‌شتافتند و درباره آموزه‌های دینی با وی به گفتگو می‌نشستند.[۵۴] این خانه و محله بعدها به دست آل مسعود تخریب شد؛ چنان که پیش از این گفته شد.[۵۵]
منبع: کتاب باز پژوهی تاریخ ولادت و شهادت معصومان علیهم السلام/ یدالله مقدسی/ نشر پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
[۱]. کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۳۲۱، ح ۹٫
[۲]. مسعودی، اثبات الوصیه، ص ۱۸۶٫
[۳]. نوبختی، فرق الشیعه، ص ۸۸ و اشعری، المقالات و الفرق، ص ۹۵٫
[۴]. شیخ طوسی، اختیار معرفه الرجال، ص ۴۶۸، شماره ۸۹۳ و قهپایی، مجمع الرجال، ج ۶، ص ۱۴۵ (مطالب یاد شده در متن در خصوص ابویحیی منصور بن یونس برزج است). شیخ طوسی در کتاب الغیبه (ص ۶۳ – ۷۲) با بیان این مطلب که نقش اساسی در گرایش واقفیان به توقف در امامت امام کاظم (علیه السّلام)دنیاگرایی و بلوکه کردن اموال آن بزرگوار نزد آنان بود، درباره مقدار مال بلوکه شده نزد برخی از آنان چنین فرموده است: نزد زیاد قندی و حمزه بن بزیع هفتاد هزار دینار، پیش عثمان بن عیسی رواسی، سی هزار دینار، نزد احمد بن أبی بشر سراج، ده هزار دینار بلوکه شد و امام رضا (علیه السّلام) در نامه‌ای به آنان باز پرداخت این پول‌ها را مطالبه کرد که آنان نپذیرفتند و این کار به انکار امامت امام رضا (علیه السّلام) از سوی اینان انجامید و آن بزرگوار درباره سرانجام این انکار چنین فرمود: «هُم الیَومَ شَکَّاکٌ لا یموُتُون غَداً الّا عَلَی الزَّندَقه»؛ امروز اینان [در امامت من] شک دارند، ولی به وقت مرگشان زندیق و بی‌دین می‌میرند». ابن شهر آشوب نیز این مطالب را در مناقب آل أبی‌طالب (ج ۴،ص ۳۶۴) به قنل از شیخ طوسی به ثبت رسانده است.
[۵]. درباره امام حسن مجتبی (علیه السّلام) و حضرت مهدی عجّل الله فرجه.
[۶]. صدوق، عیون اخبار الرضا (علیه السّلام)، ج ۲، ص ۲۰۹٫
[۷]. کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۳۲۰ – ۳۲۱٫
[۸]. همان.
[۹]. همان، ص ۳۲۰، ح ۴٫
[۱۰]. صدوق، عیون اخبار الرضا، ج ۲، ص ۲۰۹٫
[۱۱]. پیشین، ص ۳۲۱، ح ۶ و ۱۰ و مفید، الإرشاد (مصنفات، ج ، صص ۲۷۶ و ۲۷۹).
[۱۲]. کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۳۲۰ – ۳۲۱، ح ۶ و ۱۰٫
[۱۳].این مطلب از گزارش مسعودی (اثبات الوصیه، ص ۱۸۶) در خصوص دیدارهای علمی علمای بغداد و دیگر شهرها با امام جواد (علیه السّلام) در مدینه به هنگام حج، به روشنی به دست می‌آید.
[۱۴]. نوبختی، فرق الشیعه، ص ۹۱ و کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۴۹۲ و ابن أبی الثلج، تاریخ الائمه، (مجموعه نفیسه، ص ۱۳) و مسعودی، اثبات الوصیه، ص ۱۸۳ و قمی، تاریخ قم، ص ۲۰۰ و شیخ مفید، الإرشاد (مصنفات، ج ، ص ۲۷۳)و مسار الشیعه (مصنفات، ج ۷، ص ۲۴) و المقنعه، ص ۴۸۲ و حسین عبد الوهاب، عیون المعجزات، ص ۱۲۱ و شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج ۶، ص ۱۰۲ و مصباح المتهجد، ص ۵۵۷ و طبری امامی، دلائل الإمامه، ص ۳۸۳ و فتال، روضه الواعظین، ص ۲۴۳ و طبرسی، إعلام الوری، ج ۲، ص ۹۱ و تاج الموالید (مجموعه نفیسه، ص ۱۲۸) و ابن فندق بیهقی، لبال الأنساب، ج ۱، ص ۳۹۴ و ابن خشاب، موالید الأئمه (مجموعه نفیسه، ص ۱۹۵) و ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی‌طالب، ج ۴، ص ۴۱۱ و اربلی، کشف الغمه، ج ۲، ص ۳۴۵ و ابن طقطقی، الأصیلی، ص ۱۵۶ و شهید، الدروس، ج ۲، ص ۱۴ و کفعمی، المصباح، ص ۵۲۳٫
[۱۵].خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج ۳، ص ۵۵ و ابوالفرج بن جوزی، المنتظم، ج ۱۱، ص ۶۲ و ابن طلحه شافعی، مطالب السئوول، ص ۳۰۳ و سبط بن جوزی، تذکره الخواص، ص ۳۵۸ و گنجی شافعی، کفایه الطالب، ص ۴۵۸ و ابن خلکان، وفیات الأعیان، ج ۴، ص ۱۷۵ و ذهبی، تاریخ الإسلام، ج ۱۰، ص ۳۸۵ و ابن تغری، النّجوم الزاهره، ج ۲، ص ۲۳۱ و ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه، ج ۲، ص ۱۰۳۷٫
[۱۶]. فرائد السمطین، ج ۲، ص ۲۰۹٫
[۱۷]. المقالات و الفرق، ص ۹۹ و احقاق الحق، ج ۱۲، ص ۴۱۶ (به نقل از: عباس مکی در نزهه الجلیس، ج ۲، ص ۶۹).
[۱۸].ر. ک به: عنوان سال شهادت امام جواد (علیه السّلام)، ص ۴۶۴٫
[۱۹]. اشعری آغاز امامت امام جواد (علیه السّلام) را در حدود هشت سالگی و در سال ۲۰۳ و مدت آن را نیز هفده سال دانسته است. این در حالی است که همو سال شهادت وی را ۲۲۰ هجرت گزارش کرده است (المقالات و الفرق، ص ۹۶ – ۹۹). برآیند به امامت رسیدن در هشت سالگی و هفده سال بودن مدت امامت، این است که امام (علیه السّلام) در هنگام شهادت ۲۵ سال داشته است و با کم کردن ۲۵ سال از ۲۲۰، ۱۹۵ باقی خواهد ماند؛ در نتیجه سال ولادت آن بزرگ ۱۹۵ هجری خواهد بود که به خطا ۱۷۵ ثبت شده است.
[۲۰]. فرق الشیعه، ص ۹۱٫
[۲۱]. همان و اشعری، المقالات و الفرق، ص ۹۶ – ۹۹ و کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۴۹۲ و مسعودی، اثبات الوصیه، ص ۱۸۳ و حسن بن محمد قمی، تاریخ قم، ص ۲۰۰ و مفید، الإرشاد (مصنفات، ج ، ص ۲۷۳) و مسار الشیعه، (مصنفات، ج ۷، ص ۲۴) و المقنعه، ص ۴۸۲ و حسن بن عبد الوهاب، عیون المعجزات، ص ۱۲۱ و طوسی، تهذیب الأحکام، ج ۶، ص ۱۰۲ و طبری امامی، دلائل الإمامه، ص ۳۸۳ و فتال، روضه الواعظین، ص ۲۴۳ و طبرسی، إعلام الوری، ج ۲، ص ۹۱ و تاج الموالید، (مجموعه نفیسه، ص ۱۲۸) و ابن خشاب، موالید الأئمه، (مجموعه نفیسه، ص ۱۹۵) و ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی‌طالب، ج ۴، ص ۴۱۱ و اربلی، کشف الغمه، ج ۲، ص ۳۴۳ (به نقل از: کمال الدین و جنابذی) و علامه حلّی، المستجاد من کتاب الإرشاد، (مجموعه نفیسه، ص ۵۰۰) و شیعی سبزواری، راحه الأرواح، ص ۲۳۹ و شهید، الدروس، ج ۲، ص ۱۴ و عاملی، وصول الأخیار الی اصول الأخبار، ص ۴۳ و مجلسیف بحار الأنوار، ج ۵۰، ص ۱۵ (به نقل از: تاریخ غفاری).
[۲۲]. روایت ابن عیاش که در چند سطر بعدی، آدرس و مطالب مربوط به آن می‌آید.
[۲۳]. گنجی شافعی، کفایه الطالب، ص ۴۵۸ و ابن خلکان، ج ۴، ص ۱۷۵ و ابن صباغ مالکی، الفصول المهمه، ج ۲، ص ۱۰۳۷٫
[۲۴]. ابن طلحه شافعی، با پذیرش ماه رمضان، قول به تولد در ماه رجب را یا تعبیر قیل نقل کرده است (مطالب السؤول، ص ۳۰۳).
[۲۵]. ابن طاووس در کتاب اقبال الأعمال در یک مورد (ج ۳، ص ۷۳) نام وی را محمد بن احمد بن عیاش ثبت کرده و در مورد دیگر (همان، ص ۲۰۹) نامش را احمد بن محمد بن عیاش آورده، لیکن در قاموس الرجال (ج ۱، شماره ۵۶۱) نام او را احمد بن محمد بن عبیدالله بن حسن بن عیاش بن ابراهیم بن ایّوب جوهری) به ثبت رسیده و کنیه وی ابوعبدالله و مادرش برادرزاده محمد بن یوسف قاضی (۳۲۰ ق) دانسته شده است.
[۲۶]. مصباح المتهجد، ص ۵۵۷٫ متن دعا: «اللهم انی اسئلک بالمولودین فی رجب محمد بن علی الثانی و ابنه علی بن محمد المنتجب…». متن گزارش: «و ذکر انه کان یوم العاشر مولد أبی جعفر الثانی».
[۲۷]. إعلام الوری، ج ۲، ص ۹۱ (با تعبیر و فی روایه ابن عیاش) و تاج الموالید، (مجموعه نفیسه، ص ۱۲۸) (با تعبیر و فی روایه أخری).
[۲۸]. ابن فندق بیهقی، لباب الأنساب، ج ۱، ص ۳۹۴ و ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی‌طالب، ج ۴، ص ۴۱۱ (با تعبیر و قال ابن عیاش: لعشر خلون من رجب…) و کفعمی، المصباح، صص ۵۱۲ و ۵۲۳ (کفعمی این گویه را پذیرفته است).
[۲۹]. الإقبال بالأعمال، ج ۳، ص ۲۱۵٫
[۳۰]. تهذیب الأحکام، ج ۶، ص ۱۰۲٫
[۳۱]. إعلام الوری، ج ۲، ص ۹۱ و مناقب آل أبی‌طالب، ج ۴، ص ۴۱۱٫
[۳۲]. نجاشی، الرجال، ج ۱، ص ۲۲۵، شماره ۲۰۵ و محمد تقی تستری، قاموس الرجال، ج ۱، ص ۶۲۲، شماره ۵۶۱٫
[۳۳]. محمد تقی تستری، رساله فی تواریخ النبی و الأل، ص ۱۷٫
[۳۴]. نجاشی، الرجال، ج ۱، ص ۲۲۶٫
[۳۵]. ابن طاووس، إقبال الأعمال، ج ۳، ص ۲۲۷ و اربلی، کشف الغمه، ج ۲، ص ۳۴۳ (به گفته ابن طلحه و با تعبیر و قیل).
[۳۶]. کفعمی، المصباح، ص ۵۱۲ و ۵۲۳٫
[۳۷]. ر. ک به: بخش روز تولد امام باقر (علیه السّلام)، ص ۳۵۷٫
[۳۸]. محمد تقی تستری، وساله فی تاریخ النبی و الأل، ص ۱۷٫
[۳۹]. ر. ک به: همین قسمت ماه تولد، عنوان تأکید منابع کهن، ص ۴۵۷، پاورقی ۱٫
[۴۰]. کلینی، الکافی، ج ۱، ص ۴۹۲ و مفید، الإرشاد (مصنفات، ج ، ص ۲۷۳) و المقنعه، ص ۴۸۲ و طوسی، تهذیب الأحکام، ج ۶، ص ۱۰۲ و گنجی شافعی، کفایه الطّالبب، ص ۴۵۸ و ابن طقطقی، الأصیلی، ص ۱۵۶ و علامه حلّی، المستجاد من الإرشاد (مجموعه نفیسه، ص ۲۲۳) و شهید، الدروس، ج ۲، ص ۱۴٫
[۴۱]. ابن خلکان، وفیات الأعیان، ج ۴، ص ۱۷۵ و قاضی نورالله، احقاق الحق، ج ۱۲، ص ۴۱۶ (به نقل از: سید عباس مکی در نزعه الجلیس).
[۴۲]. ابن طلحه، مطالب السؤول، ص ۳۰۳ و قرمانی، اخبار الدول و آثار الأول، ص ۱۱۵٫
[۴۳]. نوبختی، فرق الشیعه، ص ۹۱ و اشعری، المقالات و الفرق، ص ۹۹ و قمی، تاریخ قم، ص ۲۰۰، و مفید، مسار الشیعه (مصنفات، ج ۷، ص ۲۴) و طبری امامی، دلائل الإمامه، ص ۳۸۳ و فتال، روضه الواعظین، ص ۲۴۳ (با تعبیر و یقال) و طبرسی، إعلام الوری، ج ۲، ص ۹۱ و تاج الموالید (مجموعه نفیسه، ص ۱۲۸) (با تعبیر یقال) و ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی‌طالب، ج ۴، ص ۴۱۱ (با تعبیر و یقال) و ابن خلکان، وفیات الأعیان، ج ۴، ص ۱۷۵ (با تعبیر و قیل).
[۴۴]. طبرسی، إعلام الوری، ج ۲، ص ۹۱ و تاج الموالید (مجموعه نفیسه، ص ۱۲۸) و شیعی سبزواری، راحه الأرواح، ص ۲۳۹ (و افزوده است: گویند در نیمه آن).
[۴۵]. مسعودی، اثبات الوصیه، ص ۱۸۳ و فتال، روضه الواعظین، ص ۲۴۳ و ابن خشاب، موالید الأئمه (مجموعه نفیسه، ص ۱۹۵) و ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی‌طالب، ج ۴، ص ۴۱۱ و اربلی، کشف الغمه، ج ۲، ص ۳۴۳ (به نقل از: کمال الدین ابن طلحه) و قاضی نورالله، احقاق الحق، ج ۱۲، ص ۴۱۴ (به نقل از: محمد بن طلحه شافعی).
[۴۶]. إعلام الوری، ج ۲، ص ۹۱ و تاج الموالید (مجموعه نفیسه، ص ۱۲۸) و راحه الأرواج، ص ۲۳۹٫
[۴۷]. نسخه چاپی إعلام الوری ( ج ۲، ص ۹۱) در نقل روایت ابن عیاش درباره تولد امام جواد (علیه السّلام)، پانزدهم ماه رجب را ثبت کرده و در نسخه کشف الغمه (ج ۲، ص ۳۶۹) و نسخه بحار الأنوار (ج ۵۰، ص ۱۳) به نقل از إعلام الوری، تولد آن عزیز طبق همین روایت، دهم رجب دانسته شده است.
[۴۸]. فرق الشیعه، ص ۹۱ و المقالات و الفرق، ص ۹۹ و تاریخ قم، ص ۲۰۰٫
[۴۹]. مسار الشیعه (مصنفات، ج ۷، ص ۴۳).
[۵۰]. دلائل الإمامه، ص ۳۸۳٫
[۵۱]. زمانی قمشه‌ای، هیئت و نجوم اسلامی، ج ۲، ص ۳۳۳ (تاریخ یاد شده در متن از این محاسبه نجومی ریشه گرفته و نگارنده متن این محاسبه را از دهم رجب به پانزدهم رمضان تغییر داده است).
[۵۲]. مسعودی، اثبات الوصیه، ص ۱۸۳ و فتال، روضه الواعظین، ص ۲۴۳ و امامی طبری، دلائل الإمامه، ص ۳۸۳ و حسین بن عبد الوهاب، عیون المعجزات، ص ۱۲۱ و طبرسی، إعلام الوری، ج ۲، ص ۹۱ و تاج الموالید (مجموعه نفیسه، ص ۱۲۸) و ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی‌طالب، ج ۴، ص ۴۱۱ اربلی، کشف الغمه، ج ۲، ص ۳۶۹ (به نقل از: کمال الدین ابن طلحه) و کفعمی، المصباح، ص ۵۲۳٫
[۵۳]. وفیات الأعیان، ج ۴، ص ۱۷۵، شماره ۵۶۱٫
[۵۴]. مسعودی، اثبات الوصیه، ص ۱۸۶ (و اجتمع من فقهاء بغداد و الأمصار و علمائهم ثمانون رجلاً و قصدوا الحج و المدینه لیشاهدوا ابا جعفر (علیه السّلام) فلمّا وافوا أتوا دار أبی عبدالله جعفر بن محمد (علیه السّلام) فدخلوها… و قام مناد فنادی هذا ابن رسول الله (ص) اراد السؤال فلیسأله).
[۵۵]. ر. ک به: عنوان زادگاه امام رضا (علیه السّلام)، ص ۴۲۸٫
پاسخ دهید