بررسی شخصیت حضرت حکیمه سلام الله علیها

در نوشتار قبلی گفته شد که این مسأله در نظر ما از مسلمات و قطعیات است ولی از آن جا که بعضی، در دلائل ولادت و گاهی در نقل حضرت حکیمه سلام الله علیها و یا ادله آن، تشکیک می کنند، به همین جهت به بررسی ادله اثبات ولادت، پرداختیم. البته باید بگوییم که:

اولاً: دلائل ولادت امام زمان عجل الله تعالی فرجه، منحصر به نقل حضرت حکیمه سلام الله علیها نیست بلکه دلائل و روایات متعدد و متضافری داریم که از حد استفاضه گذشته و به تواتر رسیده و نیازی به بررسی سندی هم ندارد.

ثانیاً: نقل جریان ولادت از زبان حضرت حکیمه سلام الله علیها، منحصر در یک طریق نمی باشد، بلکه چنین جریانی به طرق متعدد از آن بانوی مکرمه نقل شده است.

ثالثاً: حضرت حکیمه سلام الله علیها از شخصیت هایی است که شأن ایشان اجل از وثاقت است و نیاز به توثیق ندارد. 

بیانی در مورد حضرت حکیمه سلام الله علیها

گویا، بعضی در اصل وجود دختری از امام جواد علیه السلام به نام حضرت حکیمه سلام الله علیها و بعضی هم، در اعتبار ایشان، تردید دارند. به گمانم در اصل نسبت دختری از امام جواد علیه السلام بنام حکیمه سلام الله علیها، هیچ تردیدی نمی باشد. اکنون کلام بزرگان را در این مورد، بررسی می کنیم.

۱- بیان مرحوم مجلسی در مرآه العقول فی شرح أخبار آل الرسول: و فی روایات أخر عن حکیمه أنها رأته علیه السلام بعد ذلک مرارا، و کانت تراه علیه السلام فی أیام إمامته أیضا، ( در روایات دیگری نیز آمده است که حکیمه سلام الله علیها امام زمان عجل الله تعالی فرجه را بعد از ولادتش، بارها مشاهده کرده است و همچنین امام را در زمان امامتش هم، دیده است.) و کانت من السفراء و تسأل للناس المسائل، و تأتی إلیهم بجوابها، و قد أوردت سائر الأخبار فی ذلک فی کتاب بحار الأنوار.[۱]

(حضرت حکیمه، یکی از سفیران خاص امام زمان عجل الله تعالی فرجه بود و مسائل را برای مردم از امام می پرسید و برای شان جواب می آورد و روایات دیگر در این باب در کتاب بحارالانوار آمده است).

۲- بیان مرحوم مجلسی در بحارالانوار: ثم اعلم أن فی القبه الشریفه قبرا منسوبا إلى‏ النجیبه الکریمه العالمه الفاضله التقیه الرضیه[۲]حکیمه بنت أبی جعفر الجواد  سلام الله علیها و لا أدری لِمْ لمْ یتعرضوا لزیارتها مع ظهور فضلها و جلالتها و أنها کانت مخصوصه بالأئمه علیهم السلام و مودعه أسرارهم و کانت أم القائم عندها و کانت حاضره عند ولادته  و کانت تراه حینا بعد حین فی حیاه أبی محمد العسکری و کانت من السفراء و الأبواب بعد وفاته فینبغی زیارتها بما أجرى الله على اللسان مما یناسب فضلها و شأنها و الله الموفق.[۳]

(سپس بدان که در ضریح مطهر عسگریین علیهماالسلام، قبری منسوب به نجیبه، کریمه، عالمه، فاضله، تقیه، رضیه؛  بنام حکیمه دختر امام جواد علیه السلام است و من نمی دانم که چرا علمایی که کتاب [ مزارات] نوشته اند متعرض زیارت این بزرگوار نشده اند با اینکه در فضیلت و جلالت او، هیچ شکی نمی باشد. این بانو مورد عنایت خاص ائمه طاهرین [ دختر امام جواد، خواهر امام هادی، عمه امام  حسن عسگری و امام زمان ] و همچنین محل سپردن اسرار ائمه بوده است. مادر امام زمان نزد او [دوران تعلیم و تربیت را به دستور امام هادی علیه السلام نزد حضرت حکیمه گذرانده است ] بوده است. حضرت حکیمه هنگام ولادت امام زمان  عجل الله تعالی فرجه، حاضر بوده و امام زمان  عجل الله تعالی فرجه را در دوران حیات امام حسن عسگری[بعد از ولادت امام زمان] هم می دیده است و از سفرای امام زمان  عجل الله تعالی فرجه بعد از شهادت امام حسن عسگری  علیه السلام بوده است. پس شایسته است که زیارت آن بانوی مکرمه متناسب با فضلیت و جایگاه عظیمش، انجام شود.

۳- بیان مرحوم وحید بهبهانی

مرحوم وحید بهبهانی هم از عدم تعرض علما، به جهت زیارت حضرت حکیمه، اظهار تعجب کرده و گویا فرمایش دایی خود (علامه مجلسی) را تأیید می کند. ایشان می فرماید:

عدم التعرض لزیارتها کما أشار الیه المفضال (منظور علامه مجلسی است) عجیب و أعجب منه عدم تعرض الاکثر کالمفید فی الارشاد و غیره لها فی أولاد الجواد بل حصر بناته فی غیرها.[۴]

۴- بیان ابن شهر آشوب در مورد دختران امام جواد علیه السلام

مرحوم ابن شهر آشوب صاحب معالم العلماء و مناقب آل ابی طالب، تصریح دارد که دختران امام جواد علیه السلام سه نفر بنام های، حکیمه، خدیجه و ام کلثوم هستند. ایشان می فرماید: «و أولاده علی الإمام و موسی و حکیمه و خدیجه و أم کلثوم».[۵]

۵- بیان مرحوم طبرسی در مورد دختران امام جواد علیه السلام

مرحوم طبرسی هم، بر این مطلب تصریح دارد که یکی از دختران امام جواد علیه السلام، حضرت حکیمه است:

وکان لأبی جعفر علیه السلام من الأولاد على الإمام علیه السلام، وموسى، ولم یخلف ذکراً غیرهما، ومن البنات حکیمه وخدیجه، وأم کلثوم ویقال ان له من البنات غیر من ذکرناه، فاطمه، وامامه.[۶]

۶- بیان مرحوم تستری در قاموس الرجال

أما حکیمه فألاخبار بوجودها و روایه تولد الصاحب، عنها مستفیضه.[۷]

مرحوم تستری، روایات این دو مورد را مستفیضه می داند:

1. روایات در ارتباط با وجود حضرت حکیمه سلام الله علیها به عنوان یکی از دختران امام جواد علیه السلام
2. اخبار ولادت امام زمان عجل الله تعالی فرجه از زبان حضرت حکیمه سلام الله علیها

ایشان در صفحه «۱۰۳» قاموس الرجال، می فرماید:

«حکیمه و خدیجه جلیلتان قائلتان بالحجه و تولت الاولی ولادته » (حکیمه و خدیجه از قائلین به وجود حضرت حجت هستند و حضرت حکیمه در هنگام ولادت امام زمان عجل الله تعالی فرجه حاضر بوده است).

۷- بیان شیخ مفید در ارشاد

ظاهراً مرحوم شیخ مفید در ارشاد، با بیان دو دختر بنام های فاطمه و امامه برای امام جواد علیه السلام و عدم ذکر حکیمه سلام الله علیها به عنوان دختر امام جواد  علیه السلام تاملی در این موضوع کرده‌اند. ایشان در ارشاد می فرماید:

وَ خَلَّفَ بَعْدَهُ مِنَ الْوُلْدِ عَلِیّاً ابْنَهُ الْإِمَامَ مِنْ بَعْدِهِ وَ مُوسَى وَ فَاطِمَهَ وَ أُمَامَهَ ابْنَتَیْهِ وَ لَمْ یُخَلِّفْ ذَکَراً غَیْرَ مَنْ سَمَّیْنَاه.[۸]

بررسی عدم ذکر حکیمه در بیان شیخ مفید

چنین مطلبی از جهات مختلف قابل بررسی است:

اولاً: شیخ مفید در جای دیگری از کتاب ارشاد، مطلبی را بر خلاف این موضوع نقل کرده و روایتی را بیان می دارند که تصریح در داشتن دختری بنام حکیمه سلام الله علیها برای امام جواد علیه السلام دارد. روایت این است:

أَخْبَرَنِی أَبُو الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَعْقُوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ یَحْیَى عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ رِزْقِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنِی مُوسَى بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ حَمْزَهَ بْنِ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ‏ حَدَّثَتْنِی حَکِیمَهُ بِنْتُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ وَ هِیَ عَمَّهُ الْحَسَنِ  سلام الله علیها أَنَّهَا رَأَتِ الْقَائِمَ  عجل الله تعالی فرجه لَیْلَهَ مَوْلِدِهِ وَ بَعْدَ ذَلِک‏.[۹]

پس، ادعای حصر در دو دختر بنام فاطمه و امامه برای امام جواد علیه السلام از جانب شیخ مفید، صحیح نمی باشد.

ثانیاً: ظاهراً شیخ مفید و هرکسی که چنین حصری را بیان کرده است, به استناد قول ابو عبدالله حارثی است و شیخ مفید هم حرف حارثی را نقل کرده است. (باید اعتبار این شخص مشخص گردد.)

ثالثاً: شیخ مفید یکی از وجوه طائفه هستند ولی معنایش این نیست که کلام ایشان قول فصل باشد و از طرفی، دیگر بزرگان ما سخنی بر خلاف چنین ادعایی دارند. ابن شهر آشوب در مناقب خود، می فرماید:

قَالَ ابْنُ بَابَوَیْهِ سَمَّ الْمُعْتَصِمُ لِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ  علیه السلام وَ أَوْلَادُهُ عَلِیٌّ الْإِمَامُ وَ مُوسَى وَ حَکِیمَهُ وَ خَدِیجَهُ وَ أُمُّ کُلْثُومٍ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحَارِثِیُّ خَلَّفَ فَاطِمَهَ وَ أُمَامَهَ فَقَطْ ْوَ قَدْ کَانَ زَوَّجَهُ الْمَأْمُونُ ابْنَتَهُ وَ لَمْ یَکُنْ لَهُ مِنْهَا وَلَدٌ.[۱۰]

علامه مجلسی هم[۱۱] همین مطلب را از مناقب نقل می کند.

۷- بیان مرحوم مدرس در جنات الخلود

صاحب کتاب جنات الخلود – معاصر مرحوم مجلسی – نقل می کند که دو پسر و سه دختر برای امام جواد علیه السلام وجود دارد هر چند قول حارثی را همان قول اصح می داند.

بنابراین بودن دختری بنام حکیمه برای امام جواد علیه السلام نقل شده و نفی نشده است.

۸- بیان صاحب الهدایه الکبری

حسین بن حمدان در الهدایه الکبری می فرماید:

قَالا لِی أَبُو مُحَمَّدٍ أَبُوهُ وَ کَفِیلُهُ‏ حَکِیمَهُ أُخْتُ أَبِی الْحَسَنِ وَ هِیَ الْعَمَّه.[۱۲]

پس ایشان تصریح دارد که حکیمه دختر امام جواد علیه السلام است.

۹- بیان طبری در دلائل الامامه

طبری شیعی در کتاب دلائل الامامه خود در مورد فرزندان امام جواد علیه السلام می فرماید:

ذِکْرُ وُلْدِهِ : أبو الحسن علیّ بن محمّد العسکری الإمام  علیه السلام و موسى و من البنات: خدیجه، و حکیمه و أمّ کلثوم.[۱۳]

۱۰- بیان طبرسی در تاج الموالید

«الفصل الخامس: فی عدد أولاده‏: و کان لأبی علیه السلام من الأولاد: علیّ الإمام  علیه السلام و موسى، و لم یخلف ذکرا غیرهما، و من البنات: حکیمه و خدیجه، و أم کلثوم و یقال (مشعر به تضعیف است) أنّ له من البنات غیر من ذکرناه، فاطمه، و امامه.[۱۴]

پس طبق ادعای بعضی، این گونه نیست که در تاریخ دختری بنام حکیمه فرزند امام جواد علیه السلام، ثابت نباشد.

نقل بعضی از مصادر دیگر جهت اثبات فرزندی برای امام جواد بنام حکیمه

در این نوشتار بعضی از مصادر دیگر را که در جهت اثبات اصل وجود دختری بنام حضرت حکیمه از فرزندان امام جواد علیه السلام است ذکر می کنیم.

1. یکی از آن مصادر که در آن به چنین موضوعی پرداخته است، کتاب «تحفه الأزهار وزلال الأنهار فی نسب أبناء الأئمّه الاطهار» تألیف السیّد ضامن بن شَدقَم الحسینی المدنی مبی باشد. مولف تا سال ۱۰۸۸ق زنده بوده است. ایشان از احفاد امام سجاد علیه السلام بوده است. جد ایشان، معروف به بدرالدین نقیب صاحب کتاب زهر الریاض می باشد. کتاب«تحفه الأزهار وزلال الأنهار فی نسب أبناء الأئمّه الاطهار» دو جلد است و در کتابخانه مرحوم کاشف الغطاء در نجف بوده است.
2. کتاب «المَجدی فى انساب الطالبیین» از نجم الدین ابوالحسن على بن ابوالغنائم محمد مشهور به ابن صوفی(حدود۳۹۰-حدود۴۶۰ق)، نسب شناس شیعى می باشد. مولف، این کتاب را برای مجدالدوله نقیب مصر در دوران فاطمیین نوشته است. در این کتاب آمده است که فرزندان امام جواد علیه السلام محمد و علی و موسی و الحسن و حکیمه و بریحه و امامه و فاطمه می باشد.

سید نجم الدین ابوالحسن ابن ابی الغنائم النسابه از فرزندان علی بن ابیطالب – البته نه از حسنین بلکه از دیگر فرزندان- است. وی از نوادگان محمدبن عمرالأطرف است. ایشان دارای القابی است. القاب او الصوفی (چون جدش محمد الصوفی بوده است)، العمری (جون جدش عمر الأطرف است) و العلوی ( چون منسوبین به امیرالمومنین از غیر حسنین را علویین می گویند) است.

تخصص ایشان در علم نسب و از شیعیان اثنا عشری است (خودشان در شرح حال زید می گوید: نحن اثنا عشری). سید بن طاووس هم از او به بزرگی تجلیل می کند و می فرماید: (تغمده الله برحمته).

3. کتاب «الشجره المبارکه فی انساب الطالبیه» از فخر رازی[۱۵]می باشد. ایشان در این کتاب می گوید که فرزندان امام جواد علیه السلام سه پسر و پنج دختر می باشد: « فله من الابناء ثلاثه، ابوالحسن هادی الامام و موسی و یحیی و له من البنات خمس، فاطمه و بهجت صاحب الروایه و بریحه و حکیمه و خدیجه لا عقب للبنات و لا لیحیی».

نتیجه:

1. در وجود دختری بنام حکیمه سلام الله علیها از امام جواد علیه السلام روایات مستفیضه و اخبار متعدد، وارد شده است. و این مطلب در منابع قدما و متأخرین ذکر شده است بنابراین تردید در این مورد، بی اساس و ناشی از عدم تحقیق و عدم تتبع می باشد.
2. در جلالت و مقام والای ایشان شکی نمی باشد، چون جزو سفیران خاص و نواب امام بود.
3. جایگاهی رفیع در نزد ائمه داشته است و اوج جایگاه این بانوی مکرمه، شرفیابی به محضر امام زمان عجل الله تعالی فرجه در هنگام ولادت امام می باشد و خود حکیمه ناقل خبر ولادت حضرت، به چند طریق می باشد.
4. در مورد وثاقت جناب حکیمه؛ ایشان شأنش اجل از این است که بخواهیم در مورد وثاقتش صحبت کنیم. آن بانو؛ شرفِ عظیم را نائل شده و آن شرفیابی به محضر حضرت بقیه الله است. افرادی مثل ایشان و یا حضرت ابالفضل و یا زینب کبری علیهم السلام شأن شان اجل از این است که نیاز به وثاقت داشته باشند.

منبع: اقتباسی از درس “خارج مهدویت” حضرت آیت الله طبسی

[۱] – مجلسی، مرآه العقول فی شرح أخبار آل الرسول، ج ۴، ص۱۰

[۲] – مرحوم مجلسی صاحب فن و نقادی است که گاهی در مرآه العقول، بعضی اسناد کافی را نپذیرفته و گاهی هم در ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، اسناد تهذیب شیخ طوسی را زیر سوال می برد ولی با این حال، اینگونه و با عظمت از حضرت حکیمه(س) یاد می کند.

[۳] – مجلسی، بحار الأنوار ،ج‏۹۹ ؛ ص۷۹

[۴] – أعلام النساء ، ص ۲۳ و تنقیح المقال ، ج۳، ص۲۸۶.

[۵] – ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج۳، ص۴۸۷

[۶] – شیخ طبرسی، تاج الموالید (المجموعه) ، ص ۵۴

[۷] – تستری، قاموس الرجال، ج ۱۲،ص ۸۸

[۸] – شیخ مفید، الإرشاد فی معرفه حجج الله على العباد ؛ ج‏۲ ؛ ص۲۹۵

[۹] – الإرشاد فی معرفه حجج الله على العباد ؛ ج‏۲ ؛ ص۳۵۱.

[۱۰] – ابن شهر آشوب، مناقب آل أبی طالب :؛ ج‏۴ ؛ ص۳۸۰ ؛ ( چه بسا، حکیمه لقب باشد. اگر این مطلب ثابت شود دیگر مشکلی نیست چون در روایات ممکن است به عنوان لقب وارد شده است هرچند این بیان فقط صرف احتمال است.)

[۱۱] – بحارالانوار ج ۵۰، ص ۸٫

[۱۲] – الهدایه الکبرى‏، خصیبى، حسین بن حمدان،‏ ص۳۸۷

[۱۳] – طبری، دلائل الإمامه، ص۳۹۷

[۱۴] – طبرسی، تاج الموالید، ص۱۰۲

[۱۵]  –بنده(آیت الله طبسی)، شخصیت و عقاید فخر رازی را در کتاب خودش بنام مفاتیح الغیب (تفسیرش) تتبع نموده ام، ضمن این که مرحوم مجلسی هم در مرآه العقول در مورد او می گوید که فخر رازی ناصبی است.