روایت ۷: در این حدیث، از حضرت باقر علیه السلام  آمده است:

الِاثْنَا عَشَرَ الْإِمَامَ مِنْ آلِ مُحَمَّدٍ علیهم السلام  کُلُّهُمْ مُحَدَّثٌ مِنْ وُلْدِ رَسُولِ اللَّهِ صل الله علیه وآله  وَ مِنْ وُلْدِ عَلِیٍّ. وَ رَسُولُ اللَّهِ وَ عَلِیٌّ علیه السلام  هُمَا الْوَالِدَانِ.[۴]

دوازده امام از آل محمد هستند… که از فرزندان پیامبر و امیرالمؤمنین اند و پیامبر و علی دو پدر ایشان اند.

روایت ۸: در این حدیث از حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام  نقل شده است:

إِنَّ لِهَذِهِ الْأُمَّهِ اثْنَیْ عَشَرَ إِمَاماً هُدىً مِنْ ذُرِّیَّهِ نَبِیِّهَا وَ هُمْ مِنِّی. [۵]

برای این امت، دوازده امام از ذریۀ پیامبرشان است و آنان از من اند.

روایت ۹:   عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْأَنْصَارِیِّ، قَالَ: «دَخَلْتُ عَلَى فَاطِمَهَ علیها السلام  وَ بَیْنَ یَدَیْهَا لَوْحٌ فِیهِ أَسْمَاءُ الْأَوْصِیَاءِ مِنْ وُلْدِهَا، فَعَدَدْتُ اثْنَیْ عَشَرَ آخِرُهُمُ الْقَائِمُ علیه السلام ، ثَلَاثَهٌ مِنْهُمْ مُحَمَّدٌ وَ ثَلَاثَهٌ مِنْهُمْ عَلِیٌّ».[۶]

از جابر بن عبدالله انصاری روایت شده است که گفت: «بر حضرت فاطمه علیها السلام  وارد شدم. در مقابل او لوحی دیدم که نام های اوصیای پیغمبر که از فرزندان اویند در آن بود. پس دوازده نفر را برشمردم که قائم علیه السلام  آخرین ایشان بود. سه نامِ محمد و سه نامِ علی در آن یافتم».

روایت ۱۸: قَالَ رَسُولُ اللَّه صل الله علیه وآله : «مِنْ وُلْدِیَ اثْنَا عَشَرَ نَقِیباً نُجَبَاءُ مُحَدَّثُونَ مُفَهَّمُونَ آخِرُهُمُ الْقَائِمُ بِالْحَقِّ یَمْلَأُهَا عَدْلاً  کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً».[۷]

از فرزندان من دوازده نفر برگزیده و نقیب هستند… و قائم آخرین ایشان است…

بر اساس این دو روایت، چون حضرت علی علیه السلام  از نسل حضرت فاطمه علیها السلام  نیست، پس ائمه علیهم السلام  سیزده تن خواهند شد.

روایت ۱۷: در این روایت، از حضرت باقر علیه السلام  از رسول خدا صل الله علیه وآله  چنین نقل شده است:

إِنِّی وَ اثْنَیْ عَشَرَ مِنْ وُلْدِی وَ أَنْتَ یَا عَلِیُّ زِرُّ الْأَرْضِ.[۸]

من و دوازده نفر از فرزندانم و تو ای علی، پایه های استوار زمین هستیم.

اکنون پرسش آن است که آیا می توان این پنج روایت را پذیرفت؟ اجمالاً باید گفت این چند روایت با روایات دیگری که در همین باب کافی و نیز با صدها روایت دیگر که در این موضوع در دیگر جوامع حدیثی وجود دارد، در تعارض است. برای نمونه، در روایت ۱۱ همین باب از کافی، امیرالمؤمنین علیه السلام  می فرمایند: «أَنَا وَ أَحَدَ عَشَرَ مِنْ صُلْبِی أَئِمَّهٌ مُحَدَّثُونَ»[۹]؛ من و یازده تن از صلب من، ائمۀ محدث هستیم.

در روایت ۱۲ همین باب آمده است:

قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صل الله علیه وآله  لِأَصْحَابِهِ: «آمِنُوا بِلَیْلَهِ الْقَدْرِ. إِنَّهَا تَکُونُ لِعَلِیِّ بْنِ أَبِی طَالِبٍ وَ لِوُلْدِهِ الْأَحَدَ عَشَرَ مِنْ بَعْدِی».[۱۰]؛ حضرت رسول صل الله علیه وآله  به اصحابشان فرمودند: به شب قدر ایمان بیاورید که آن شب پس از من، برای علی بن ابی طالب و یازده تن از فرزندان اوست.

در روایت ۱۶ به نقل از زراره آمده است:

سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ علیه السلام  یَقُولُ: «نَحْنُ اثْنَا عَشَرَ إِمَاماً مِنْهُمْ حَسَنٌ وَ حُسَیْنٌ، ثُمَّ الْأَئِمَّهُ مِنْ وُلْدِ الْحُسَیْنِ علیه السلام »[۱۱]؛ حضرت باقر علیه السلام  فرمود: ما دوازده امامیم که امام حسن و امام حسین از ایشان اند، آنگاه ائمۀ از فرزندان حسین می آیند.

و روایت ۱۵ چنین است:

عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ علیه السلام  قَالَ: «یَکُونُ تِسْعَهُ أَئِمَّهٍ بَعْدَ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ، تَاسِعُهُمْ قَائِمُهُمْ.»[۱۲]؛ حضرت باقر علیه السلام  فرمود: از فرزندان حسین بن علی علیه السلام  نه تن امام اند که قائم، آخرین ایشان است.

افزون بر آن، عنوان این باب، «ما جاءَ فی الاثنی عشر و النص علیهم علیهم السلام » است؛ چگونه می توان از این باب، بر سیزده گانه بودن ائمه استدلال نمود؟!

آیت الله صافی گلپایگانی در منتخب الاثر، ۲۷۱ حدیث را که بر دوازده گانه بودن ائمه علیهم السلام  تصریح دارند، گردآورده است[۱۳]. اگر مجموع آنچه پیرامون نص بر دوازده امام بعد از پیامبر خدا صل الله علیه وآله  در کتاب های عامه و خاصه آمده استخراج شود، مجموعه ای چندین برابر احادیث کتاب یادشده خواهد بود.

پس باید دانست که صحت و اعتبار احادیث کافی تا زمانی است که با روایات قطعی دیگر، تعارض نداشته باشد؛ در غیر این صورت، باید وجوه دیگری را برای آن ها در نظر گرفت.

 آیت الله شیخ محمدتقی تستری، فصل اول کتاب الاخبار الدخلیه را با این عنوان آغاز می کنند: «فی اَخبارٍ تَشهَدُ ضَرورَهُ المَذهَبِ بِتَحریفِها کَخَمسَهِ اَخبارٍ فی الکافی فی بابِ ماجاءَ فی الاِثنَی عَشَرَ و النَصِّ عَلَیهِم مُوهِمَهً اَنَّ لائِمَّه ثَلاثَهَ عَشَرَ»[۱۴].

اما راهکار چیست؟ به نظر می آید برای چاره گری این تناقض، راه های زیر را می توان پیمود:

الف- حدیث شمارۀ ۷ دارای تصحیف لفظی است؛ زیرا همین روایت را شیخ صدوق در عیون اخبار الرضا علیه السلام  از کلینی[۱۵] نقل نموده، اما ترجمه اش این است:

ما دوازده امام از آل محمد هستیم که همگی بعد از رسول خدا محدّث می باشند و علی بن ابی طالب از ایشان است.

بدین گونه عبارتِ «مِن وُلْد» باید به «مِن بَعد» تبدیل گردد.

شیخ مفید نیز در ارشاد[۱۶] همین روایت را از مرحوم کلینی، این چنین نقل کرده است:

 دوازده امام از آل محمد هستند که همگی محدّث می باشند؛ علی بن ابی طالب و یازده فرزندش. پیغمبر و علی، دو پدر آنان هستند.

ب – در حدیث شمارۀ ۸، عبارت «من ذرّیّه نبیّها وهم منّی» و عبارت «من ذرّیّته» که دو سطر بعد آمده، اضافی هستند؛ زیرا مضمون همین روایت از طریقی دیگر، در  کافی[۱۷] و کمال الدین[۱۸] به پنج طریق دیگر، آمده است و در هیچ یک از آن ها عبارات یاد شده وجود ندارد.

ج – حدیث شمارۀ ۱۷ هیچ ایرادی ندارد؛ زیرا در این روایت، سخنی از امامت نیست، بلکه بحث از حجیت بر خلق و عصمت الهیه است که به چهارده معصوم تعلق دارد و آنان، پیامبر  و  امیرالمؤمنین و حضرت فاطمه و یازده امام دیگر علیهم السلام  هستند.

د – حدیث شمارۀ ۱۸ نیز دچار تصحیف لفظی از جانب کاتب یا مؤلف گردیده است؛ زیرا اصل آن در نسخۀ کتاب ابوسعید عُصفُری که مأخذ کلینی در نقل این روایت است، به این شکل آمده است:

از فرزندان من دوازده نفر برگزیده و نقیب هستند… و قائم آخرین ایشان است… .[۱۹]

یعنی کلمۀ «احدی عشر» اشتباهاً «اثنا عشر» نگاشته شده است.

هـ : در حدیث شمارۀ ۹، کلمۀ «مِن ولدها» اضافی است؛ و نیز به جای «ثلاثه منهم علی» باید «اربعه منهم علی» باشد. همان گونه که در کمال الدین[۲۰] آمده است.

با توجه به این توضیحات، باید گفت که طرق این روایات، ایرادی نداشته و از جانب مؤلف یا نسّاخ، سهوی رخ داده است.

فهرست منابع :

ابن بابویه، محمد بن علی، عیون أخبار الرضا علیه السلام ، نشر جهان، تهران، ۱۳۷۸

————–، کمال الدین و تمام النعمه، دار الکتب الإسلامیه، تهران، ۱۳۹۵ ق.

تستری، محمدتقی، الاخبار الدخلیه، مکتبه الصدوق، تهران،

صافی، لطف الله، منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر، مرکز نشر آثار حضرت آیت الله العظمی صافی، قم،

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ۱۴۰۷ ق.

مفید، محمد بن نعمان، الإرشاد فی معرفه حجج الله علی العباد، المؤتمر العالمی لألفیه الشیخ المفید، قم، ۱۴۱۳ ق.

پی نوشت ها :
[۱].بر گرفته از کتاب نویسنده با عنوان «پژوهش در زمینه کتاب کافی و مؤلف آن».

[۲]. استاد علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران.

[۳]۲٫ کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ۱/۵۲۵٫

[۴]. همان، ۵۳۱ و ۵۳۳٫

[۵]. همان، ۵۳۲٫

[۶]. همان.

[۷]. همان، ۵۳۴٫

[۸]. همان.

[۹]. همان، ۵۳۲٫

[۱۰]. همان.

[۱۱]. همان.

[۱۲]. همان.

[۱۳]. صافی، لطف‌الله، منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر، ۱۰٫

[۱۴]. تستری، محمدتقی، الاخبار الدخلیه، ۱/ ۲۸۲٫

[۱۵]. صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا علیه‌السلام ، ۵۶٫

[۱۶]. مفید، محمد بن محمد بن نعمان، ارشاد، ۳۲۸٫

[۱۷]. کلینی، محمد بن یعقوب، همان، ۱/۵۲۹٫

[۱۸]. ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین، ۲۹۴ – ۳۰۱، احادیث ۳، ۵، ۷ و ۸٫

[۱۹]. همان، ۳۱۱ و ۳۱۳٫

[۲۰]. ابن‌بابویه، کمال‌الدین، ۱/۲۶۹ و ۳۱۲ و همو، عیون اخبار الرضا علیه‌السلام ، ۴۶ و ۴۷٫