اما روشن بود که شکاف عمیقی میان مسلمانان به وجود آمده و در همین دوره، معاویه نیز در شام مدعی خلافت بود، گرچه به قول خود وی، از میان انصار تنها یک نفر با او همراه بود.[۱]
آشکار بود که اصل تجزیه خلافت نه تنها آن زمان پذیرفته شده نبود بلکه تا آخرین عهد تاریخ خلافت، این مطلب که در آن واحد دو خلیفه در جهان اسلام وجود داشته باشد، پذیرفته نشد. در زمانی که امام مجتبی علیه السّلام بر سر کار آمد، عراق بدترین شرایط را در قیاس با شام داشت. علاوه بر شکستی که در حکمیت برای مردم عراق به دست آمده بود، شورش خوارج نیز نیروهای عراق را شدیدا تضعیف کرده و پس از سه جنگ، مردم خسته و درمانده شده بودند. روزهای پایانی زندگی امام علی علیه السّلام هر چه قدر از مردم خواسته شد تا بسیج شوند، کمتر کسی تن به این کار داد.[۲]
اینک پس از شهادت علی علیه السّلام و نگرانی شدید مردم عراق از تسلط شام، امید آن می‌رفت که آنان دست به یک مقاومت جدی بزنند. آنان برای این کار می‌بایست امامی را بر می‌گزیدند و همان طور که اشاره شد چاره‌ای جز پذیرش امام نداشتند. بیعت قیس بن سعد و عبد الله بن عباس نیز تأثیر بسزایی در فراهم شدن زمینه برای بیعت مردم عراق با امام فراهم کرد. به دنبال بیعت عراق، مردم حجاز نیز با قدری تأمل بیعت کردند.
در کنار توده مردم، شیعیانی نیز بودند که در اصل اعتقاد به امامت امام مجتبی علیه السّلام داشته و به این دلیل با او بیعت کردند. در اصل گرایش مذهبی کوفه به طور غالب تشیع به معنای عدم پذیرش عثمان و تأیید دولت امام علی علیه السّلام بود. آنان در طی پنج سال که از حکومت امام گذشته بود، تحت تأثیر امام و یاران او، علوی الرأی شده و از گرایش عثمانی متنفر بودند. مخالفت با عثمان و بدنامی وی در این شهر از همان عصر امام علی علیه السّلام تا به اندازه‌ای بود که جریر بن عبد الله بجلی گفته بود: در شهری که رسما به عثمان دشنام می‌دهند نخواهد ماند. [۳]
با شهادت علی علیه السّلام مردم چه کسی جز امام مجتبی علیه السّلام را می‌توانستند برگزینند؟
البته در میان مهاجران و انصار و یا حتی قریشیان، کسانی از صحابه در کوفه بودند و حتی شخصی چون عبد اللّه بن عباس نیز در این زمان در کوفه حاضر بود، اما کوچکترین تردیدی درباره انتخاب امام مجتبی علیه السّلام پیش نیامد و از فرد دیگر نام برده نشد. البته این از آن روی نبود که مردم عراق «حسن بن علی را بیش از پدرش دوست می‌داشتند»، [۴] بلکه بدان دلیل بود که چاره‌ای جز این کار نداشتند. این تذکر برای این عنوان شد که کسانی قصد آن دارند که بگویند شرایط برای امام حسن آماده بوده و اوخود نخواسته است به مبارزه ادامه دهد.
تا آنجا که به نظریه امامت شیعی مربوط می‌شود شواهدی وجود دارد که امام علی علیه السّلام فرزند خود را به عنوان جانشین خویش معرفی کرده است، گرچه سنیان از آن شواهد به عنوان ولایتعهدی یاد نکرده‌اند.[۵] در این زمینه روایتی از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله نقل شده که در مآخذ فراوانی آمده است. و آن این است که: «الحسن و الحسین امامان، قاما او قعدا»[۶]، حدیث مزبور دلیل روشنی است بر این که امامت این دو برادر منصوص بوده است. در این باره، از نظر تاریخی نیز گزارشاتی وجود دارد که شاهدی بر نظریه امامت شیعی درباره امامت امام مجتبی علیه السّلام است.
به گزارش نصر بن مزاحم، در همان زمان امام علی علیه السّلام، اعور شنّی خطاب به امام گفت: خداوند بر رهیابی و شادکامیت بیفزاید، تو به پرتو نور الهی در نگریستی … تو پیشوایی و اگر کشته شوی، رهبری پس از تو از آن این دو تن- یعنی حسن و حسین- است. من نیز چیزی سروده‌ام بدان گوش بدار: ای ابا حسن! تو خورشید فروزان نیمروزی و این دو [پسرانت] در میان پدیده‌ها، ماه تابانند. تو و این دو نوباوه، تا دم واپسین، همچون گوش و دیده همراه، و از پی یکدیگرند، شما نیکمردانی هستید با پایگاهی بس والا که دست نوع آدمی از دامان عزّت آن کوتاه است.[۷] منذر بن جارود نیز در صفین به امام گفت: «فان تهلک فهذان الحسن و الحسین أئمتنا من بعدک». او در شعری گفت:
ابا حسن أنت شمس النهار                                                                                             و هذان فی الداجیات القمر
و أنت و هذان حتی الممات‌                                                                                              بمنزله السمع بعد البصر[۸] بدین ترتیب روشن می‌شود که از همان زمان علی علیه السّلام یاران آن حضرت، رهبری پس از وی را از آن حسنین علیه السّلام می‌دانسته‌اند و می‌دانیم که بعد از شهادت امام مجتبی علیه السّلام،شیعیان کوفه در پی امام حسین علیه السّلام فرستاده‌اند. عبد الله بن عباس نیز مردم را به سوی امام مجتبی علیه السّلام فرا خوانده و گفت: او فرزند پیامبر شما و وصیّ امام شماست؛ با او بیعت کنید. [۹]امام مجتبی علیه السّلام نیز در نامه خود به معاویه نوشت: وقتی که پدرم در آستانه مرگ قرار گرفت، این «امر» را بعد از خود به من سپرد. [۱۰]هیثم بن عدی از قول بسیاری از مشایخ خود نقل کرده که آنان گفتند حسن بن علی «وصی» پدرش بوده است.[۱۱]
ابو الاسود دئلی نیز که در بصره بود در وقت گرفتن بیعت برای امام گفت: او از سوی پدر به «وصایت و امامت» رسیده است. [۱۲]از سوی مردم نیز به امام گفته شد که تو خلیفه و وصی پدرت هستی و ما مطیع هستیم.[۱۳]
به هر روی، در مجموع، می‌توان این نکته را پذیرفت که امام علی علیه السّلام فرزندش را به عنوان کسی که او وی را به جانشینی خود می‌پذیرد مطرح کرده است.[۱۴] در روز جمعه‌ای نیز که امام کسالتی داشت دستور داد تا حسن علیه السّلام نماز را بخواند.[۱۵] صرفنظر از این امر که مردم شیعی کوفه بر اساس گرایش مذهبی خود به سوی امام مجتبی علیه السّلام آمدند، باید به مفاهیم شیعی خاص اهل بیت و مقام امامت، در این مرحله توجه داشت. نخستین خطبه امام مجتبی علیه السّلام به نقل تمامی مآخذ مربوطه چنین است: هر کسی که مرا می‌شناسد که می‌شناسد، هر کسی نمی‌شناسد من حسن فرزند محمد رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله هستم، من فرزند بشیر و نذیرم؛ من فرزند دعوت گر به سوی خدا، به اذن او، و با چراغ روشن، هستم، من از اهل بیتی هستم که خداوند رجس و پلیدی را از آنان دور و آنان را تطهیر کرده است؛ کسانی که خداوند دوستی آنان را در کتاب خود واجب کرده [که خداوند فرمود: بگو: بر این رسالت، جز دوست داشتن خویشاوندان نمی‌خواهم][۱۶] «و هر که کار نیکی کند به نیکویی‌اش می‌افزاییم» پس کار نیک همان دوست داشتن ما اهل بیت است. [۱۷]مسعودی قسمتی از یکی از خطبه‌های امام حسن علیه السّلام را آورده که گفت:
ما حزب اللّه رستگاریم، ما عترت نزدیک رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله هستیم، ما اهل بیت طیّب و طاهر و یکی از دو «ثقلین» هستیم که رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله در میان شما باقی گذاشت. و دیگری آن کتاب خداست که از هیچ سوی باطل در آن راه ندارد … پس از ما اطاعت کنید که اطاعت ما واجب است؛ زیرا ملحق به طاعت از خدا و رسول، اولی الامر است، که: اگر در چیزی نزاع کردید آن را نزد خدا و رسول برید … و اگر نزد رسول و اولی الامر برده شود هرآینه آنان که اهل استنباط علم هستند، آن را خواهند دانست.[۱۸]
هلال بن یساف می‌گوید: پای خطبه حسن بن علی علیه السّلام بودم که می‌گفت: ای مردم کوفه! درباره ما از خدا بترسید. ما امیران شما و مهمانان شما هستیم. ما اهل بیتی هستیم که خداوند درباره ما فرمود: «إنما یرید الله لیذهب عنکم الرجس أهل البیت و یطهرکم تطهیرا».[۱۹]گویا این خطبه بعد از آنی بوده که امام حسن علیه السّلام در ساباط مجروح شد.
امام مجتبی علیه السّلام همچون پدر، علی رغم آنچه درباره بیعت مهاجرین و انصار با خلفای پیشین آمده، خلافت را حق خویش می‌دانست. نامه امام مجتبی علیه السّلام به معاویه، نظیر برخی از اظهارات امام علی علیه السّلام حاوی انتقاد از انتخاب خلفای پیشین است. امام در این نامه، با اشاره با استدلال قریش در سقیفه، به خویشی با رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و پذیرفتن آن استدلال توسط عرب، اظهار می‌دارد: ما نیز همین استدلال را بر قریش کردیم اما انصافی که عرب در برخورد با قریش نشان داد، اینان برای ما نشان ندادند؛ آنان به اتفاق بر ما ظلم روا داشتند و با ما به دشمنی برخاستند. سپس امام می‌فرماید: ما به سبب ترسی که از منافقان و احزاب داشتیم تحمل کردیم و چیزی ابراز نکردیم تا این که امروز گرفتار تو شده‌ایم کسی که هیچ سابقه‌ای در دین ندارد و پدرش بدترین دشمن رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و کتاب او بوده است. آنگاه امام از او خواست تا همراه با دیگر مردم، که با او بیعت کرده‌اند، بیعت کند. معاویه در پاسخ نسبت به برخورد امام با جریان سقیفه نوشت: بدین ترتیب تو به صراحت، ابو بکر، عمر و ابو عبیده را مورد اتهام قرار داری، نه تنها آنان، که صلحای از مهاجرین و انصار را؛ اکنون ما فضل و سابقه شما را انکار نمی‌کنیم. آن روز آنان چنین تشخیص دادند که آنان را برای حفظ اسلام برگزینند نه شما را؛ امروز نیز اختلاف میان من و تو، همان اختلاف میان أبو بکر و شما پس از وفات رسول خداست. اگر می‌دانستم که رعیت داری تو، هواداریت از امت، سیاست خوب، قوت فراهم آوردن مال و برخوردت با دشمن از من قوی‌تر است با تو بیعت می‌کردم؛ اما من حکومتی طولانی داشته‌ام، تجربه بیشتری دارم، از نظر سنّی نیز از تو بزرگترم، سزاوار است که تو حاکمیت مرا بپذیری، اگر چنین کنی پس از خودم، حکومت را به تو واگذار خواهم کرد و از بیت المال عراق مال فراوانی به تو خواهم بخشید و خراج هرکجای عراق راکه طلب کنی دراختیارات خواهم گذاشت[۲۰].
اشاره معاویه به شباهت درگیری او با علی علیه السّلام و فرزندش، با دعوای أبو بکر و علی علیه السّلام، در نامه متبادله میان محمد بن ابی بکر و معاویه نیز آمده است.[۲۱] معاویه خود را خلف أبو بکر و عمر می‌دانست و از آنان به شدت دفاع می‌کرد؛ او در این کار قصد بهره‌گیری سیاسی نیز داشت. زمانی در برابر امام علی علیه السّلام نیز نوشت: تو «بغی» بر خلفا کردی؛ و امام پاسخ داد: اگر چنین کرده از معاویه نباید عذر خواهی کند؛ به علاوه، او بغی نکرده اما از برخی از اعمال آنان انتقاد کرده و در این باره از هیچ کس عذر خواهی،نخواهد کرد.[۲۲]
به هر روی، عوامل مختلفی سبب شد تا مردم عراق و حجاز با امام حسن علیه السّلام بیعت کنند. گفته شده قیس بن سعد در وقت بیعت گفت: بر کتاب خدا، سنت رسول و جهاد با ستمکاران با او بیعت می‌کند؛ امام تنها کتاب و سنت را پذیرفته و فرمود: اینها برتر از هر شرطی هستند.[۲۳] مداینی می‌گوید: ابن عباس پس از شهادت علی علیه السّلام از خانه بیرون آمد و گفت که از علی علیه السّلام کسی باقی مانده [و قد ترک خلفا] اگر دوست دارید [برای بیعت با او] بیرون آید و اگر کراهت دارید هیچ کس بر دیگری [تعهدی] ندارد.
مردم برای حضرت علی علیه السّلام گریه کرده و اعلام رضایت کردند. امام از خانه بیرون آمد و ضمن خطبه‌ای آیه تطهیر را درباره اهل بیت خواند و مردم با او بیعت کردند.[۲۴] بعدها امام خطاب به مردم فرمودند: شما نه از روی اکراه بلکه به اختیار با من بیعت کردید. [۲۵]
در نقل اصفهانی آمده که ابن عباس مردم را به بیعت با او دعوت کرد و آنان گفتند، کسی را دوست‌داشتنی‌تر و محق‌تر از او نسبت به خلافت نمی‌شناسند، سپس با او بیعت کردند. [۲۶]
در اینجا باید به یک مسأله دیگر توجه داشت و آن این که اصل سیاسی پذیرفته شده در امر خلافت، بیعت اهل حرمین بود. در این زمان که حدود سی سال از رحلت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله گذشته بود، نسل عظیمی از صحابه در فتوحات و نیز در جمل و صفین در گذشته بودند. به علاوه، مدینه نیز از مرکزیت خلافت در آمده بود. در این صورت اصل مذکور که بیعت مهاجرین و انصار ساکن مدینه بود، مواجه با دو اشکال مزبور شد؛ بدین ترتیب مشکلی در این امر به وجود آمده و این خود نشانگر آن بود که اوضاع رو به دگرگونی است. خواهیم دید که همراه با از بین رفتن این اصل، اصل ولایتعهدی توسط معاویه به عنوان جانشین اصل پیشین مطرح گردید. بدین مطلب باید افزود که از سران قریش نیز کمتر کسی که بتواند مدعی خلافت باشد باقی مانده بود. معاویه در نامه‌ای به ابن عباس نوشت: اکنون درباره قریش از خدا بترس! از آنان تنها شش تن باقی مانده: دو نفر در شام که من و عمرو بن عاص هستیم، دو نفر در حجاز که سعد بن ابی وقاص و عبد اللّه بن عمر هستند و دو نفر در عراق که تو و حسن بن علی هستید. [۲۷]
در چنین شرایطی، عراق تنها می‌توانست به فرزند امام علی علیه السّلام اعتماد کند و چنین کرد جز آن که مردم عراق مشکلاتی داشتند که نمی‌توانستند در راهی که انتخاب کرده بودند ثابت و پایدار باشند. در جریان بیعت با امام، کسانی که اصرار بر جنگ با معاویه داشتند بر آن بودند تا در شرایط بیعت، جنگ با معاویه را نیز بگنجانند. به این معنا که ما بر سر جنگ با معاویه بیعت می‌کنیم. امام مجتبی علیه السّلام حاضر به پذیرش این شرط نشده و فرمود: با آنها بیعت می‌کند به این شرط که با هر کس جنگید بجنگند و با هر کس به مسالمت برخورد کرد، با مسالمت برخورد کنند.»[۲۸] طبیعی است که امام جامعه نمی‌تواند بر پایه چنین شرطی با کسی بیعت کند. بلکه باید در امر مهمی همچون جنگ و صلح مختار باشد. این سخن امام چنان که برخی برداشت کرده‌اند به این معنا نبود که امام از آغاز قصد جنگ نداشته است،[۲۹] چه از اقدامات بعدی امام چنین برمی‌آید که امام خود از کسانی بوده که بر جنگ اصرار داشته است. هدف اصلی از عدم پذیرش این شرط، حفظ حوزه اقتدار خود به عنوان امام جامعه بوده است.
پذیرش شرط آنها به این معنا بود که آنان فرمانده نظامی برگزیده‌اند نه امام برای جامعه. به نوشته شیخ مفید، بیعت با امام در روز جمعه، بیست و یکم ماه رمضان سال چهلم هجرت بوده است. [۳۰]

منبع: کتاب حیات فکری و سیاسی ائمه / رسول جعفریان

[۱] طبقات الشعراء، ص ۱۰۹؛ و نک: الامتاع و المؤانسه، ج ۳، ص ۱۷۰

[۲] نک: شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج ۱۰، ص ۶۷

[۳] مختصر تاریخ دمشق ج ۶ ص ۳۰، ج ۷ ص ۲۸۲.

[۴] ترجمه الامام الحسن علیه السّلام ابن عساکر، ص ۱۷۱

[۵] ابن ابی الدنیا خبری نقل کرده که علی علیه السّلام جانشین برای خود معرفی نکرد؛ نک: مقتل امیر المؤمنین علیه السّلام، ص ۶۱

[۶] مجمع البیان، ج ۲، ص ۴۰۳؛ کشف الغمه، ج ۲، ص ۱۵۹؛ الارشاد، ص ۲۲۰

[۷] وقعه صفین، صص ۴۲۵- ۴۲۴ (پیکار صفین، ص ۵۸۰)؛ طبقات الکبری، ج ۳، ص ۳۴

[۸] الفتوح، ج ۳، ص ۱۴۷

[۹] الارشاد، ج ۲، ص ۸ (در متنی که در ابن ابی الحدید، ج ۱۶، صص ۳۱- ۳۰؛ مقاتل الطالبیین، ص ۳۳ آمده کلمه وصی نیامده).

[۱۰] الفتوح، ج ۴، ص ۱۵۱ (در متن اصفهانی [مقاتل الطالبیین، ص ۳۶] و ابن ابی الحدید، ج ۱۶، ص ۲۴ آمده:
و لانّی المسلمون الامر من بعده؛ تفاوت دو نص آشکار است).

[۱۱] العقد الفرید، ج ۴، ص ۴۷۴

[۱۲] الاغانی، ج ۱۱، ص ۱۱۶

[۱۳] بحار الانوار، ج ۴۴، ص ۴۳

[۱۴] نک: الحیاه السیاسیه للامام الحسن علیه السّلام، صص ۴۹- ۴۸

[۱۵] مروج الذهب، ج ۲، ص ۴۳۱

[۱۶] آنچه در کروشه آمده قسمت اول آیه مورد استناد است که در اصل خبر نیامده و ادامه آیه با اتکای به قسمت اول ذکر شده است.

[۱۷] مقاتل الطالبین، ص ۳۳؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج ۱۶، صص ۳۰- ۳۱؛ ترجمه الامام الحسن علیه السّلام، ابن سعد ص ۱۶۷؛ انساب الاشراف، ج ۳، ص ۲۸؛ حیاه الصحابه، ج ۳، صص ۵۲۶- ۵۲۷

[۱۸] مروج الذهب، ج ۲، ص ۴۳۲ (نساء/ ۸۳)

[۱۹] ترجمه الامام الحسن علیه السّلام، ابن سعد، ص ۱۶۷

[۲۰] شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج ۱۶، صص ۳۳- ۳۶ (با تلخیص)؛ الفتوح، ج ۴، صص ۱۵۱- ۱۵۳؛ مقاتل الطالبیین، صص ۶۸- ۶۴

[۲۱] انساب الاشراف، ج ۲، ص ۳۱؛ معاویه به محمد بن ابی بکر نوشت: من و پدرت برتری علی را می‌شناختیم، اما وقتی رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله درگذشت «فکان ابوک و فاروقه اول من ابتزّ حقّه و خالفه علی امره»، پدر تو و فاروقش اولین کسانی بودند که حق او گرفته و با کار او مخالفت کردند. مروج الذهب، ج ۳، صص ۱۱- ۱۳

[۲۲] نهج البلاغه، نامه ۲۸

[۲۳] تاریخ الطبری، ج ۵، ص ۱۵۸

[۲۴] شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج ۱۶، ص ۲۲؛ و نک: ص ۲۸

[۲۵] الفتوح، ج ۴، ص ۱۵۶

[۲۶] شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج ۱۶، ص ۳۱

[۲۷] الامامه و السیاسه ج ۱ ص ۱۳۳؛ انساب الاشراف ج ۴ ص ۱۰۵ ش ۳۱۵.

[۲۸] ترجمه الامام الحسن علیه السّلام، ابن سعد، صص ۱۵۵- ۱۵۴؛ تاریخ الطبری، ج ۵، ص ۱۵۸؛ انساب الاشراف، ج ۳، ص ۲۹

[۲۹] انساب الاشراف، ج ۳، ص ۲۹

[۳۰] الارشاد، ج ۲، ص ۹ر