امام باقر علیه السّلام ضمن نامه‌ای به سعد الخیر از علمای سوء شکایت فراوان کرده و می‌فرماید:
فاعرف أشباه الأحبار و الرّهبان الذین ساروا بکتمان الکتاب و تحریفه فما ربحت تجارتهم و ما کانوا مهتدین. ثم اعرف أشباههم من هذه الأمّه الذین أقاموا حروف الکتاب وحرّفوا حدوده، فهم مع الساده و الکبره، فاذا تفرقت قاده الأهواء کانوا مع أکثرهم دنیّا و ذلک مبلغهم من العلم. [۱]
نظایر احبار و رهبان را ببین، احباری که کتاب خدا را از مردم کتمان و تحریف کرده و با تمام این احوال، سودی از کارشان نکرده و راه به جایی نبردند. اکنون مانند آنها در این امت‌اند، کسانی که الفاظ قرآن را حفظ کرده و حدود آن را تحریف می‌کنند.
آنها با اشراف و بزرگان هستند. زمانی که رهبران هواپرست متفرق شوند، آنها با کسانی هستند که دنیای بیشتری دارند. فهم آنها در همین حد است.
با نگاهی به فراوانی روایات نقل شده در این دوران و شهرت علم فقه در میان محدثان این زمان، می‌توان گفت که علم فقه نزد اهل سنت از این دوره به بعد وارد مرحله تدوین خود شده است. فروکش کردن تنشهای سیاسی پس از حادثه کربلا و شکست خوردن و از میان رفتن ابن زبیر و یکپارچه شدن حاکمیّت مروانیان، به ناچار بسیاری از علما را از صحنه سیاست دور کرد و به حوزه درس و حدیث سوق داد و آنها را واداشت تا به شکلی، اختلاف روایات را حل کنند و فتوای فقهی برای مردم ارائه دهند. اولین بار در سال ۱۰۰ هجری عمر بن عبد العزیز فرمان تدوین احادیث را خطاب به ابو بکر بن حزم صادر کرد. [۲]این خود بهترین شاهد است بر شروع تکاپوی فرهنگی اهل سنت در آغاز قرن دوم، مقارن با دوران امامت امام باقر علیه السّلام. از این رو امام احساس کرد که می‌بایست با ابراز و اشاعه نظرات فقهی اهل بیت در برابر انحرافاتی که به دلایل مختلفی در احادیث اهل سنت رسوخ کرده بود، موضعگیری نماید. نقطه نظرات فقه شیعه گرچه تا آن زمان به طور محدود و در حد اذان، تقیه، نماز میت و …روشن شده بود، اما با ظهور امام باقر علیه السّلام قدم مهمی در این راستا برداشته شد و یک جنبش فرهنگی تحسین برانگیزی در میان شیعه به وجود آمد. در این عصر بود که شیعه تدوین فرهنگ خود- شامل فقه و تفسیر و اخلاق- را آغاز کرد.
پیش از آن در جامعه اسلامی، فقه و احادیث فقهی در حد گسترده و به طور کامل مورد بی‌اعتنایی قرار گرفته بود. درگیریهای سیاسی و اندیشه‌های مادیگرانه شدیدی که دامنگیر دستگاه حکومت شده بود، باعث غفلت از اصل دین و به خصوص فقه در میان مردم گشته بود. جلوگیری از تدوین حدیث که به دستور خلیفه اوّل و دوم انجام گرفت، از عوامل عمده انزوای فقه بود، فقهی که حد اقل ۸۰ درصد آن متکی به احادیث روایت شده از پیامبر صلّی اللّه علیه و آله بود. ذهبی از ابو بکر نقل می‌کند که گفت:
فلا تحدّثوا عن رسول الله صلّی اللّه علیه و آله شیئا، فمن سألکم فقولوا: بیننا و بینکم کتاب الله فاستحلّوا حلاله و حرّموا حرامه.[۳]
از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله چیزی نقل نکنید و در جواب کسانی که از شما درباره حکم مسأله‌ای پرس‌وجو می‌کنند بگویید: کتاب خدا (قرآن) میان ما و شما است، حلالش را حلال و حرامش را حرام بشمارید.
در این زمینه از عمر نیز چنین نقل شده: أقلّوا الرّوایه عن رسول الله و أنا شریککم؛ [۴]از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله کمتر حدیث نقل کنید که در این کار من هم شما را همراهی می‌کنم.
و از معاویه نقل می‌کنند که گفت: علیکم من الحدیث بما کان فی عهد عمر، فإنّه کان قد أخاف الناس فی الحدیث عن رسول الله صلّی اللّه علیه و آله.[۵]
به روایاتی که در عهد عمر از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله روایت شده است اکتفا کنید؛ زیرا عمر مردم را در مورد نقل حدیث از پیامبر بر حذر می‌داشت.
بی‌خبری مردم زمانی به اوج خود رسید که فتوحات اسلام آغاز گردید.
زمامداران و مردم به طوری مشغول کشورگشایی و امور نظامی و مسائل مالی و …
شدند که فعالیت علمی و تربیت دینی به هیچ‌وجه جلب توجه نمی‌کرد. وقتی ابن عباس در آخر ماه رمضان در بصره که یکی از مراکز اصلی فتوحات بود بر بالای منبر گفت: أخرجوا صدقه صومکم، مردم معنای حرف او را نمی‌فهمیدند، لذا ابن عباس گفت: کسانی که از مردم مدینه در آنجا حاضرند برخیزند و برای آنها مفهوم صدقه صوم را توضیح دهند؛ فانهم لا یعلمون من زکاه الفطره الواجبه شیئا؛[۶] (آنان درباره زکات فطره واجب چیزی نمی‌دانند). پس از آن، در دوران بنی امیه این ناآگاهی دینی بر شدت خود افزود، چنانکه دکتر علی حسن می‌نویسد:
… انه فی اثناء عصر بنی أمیّه الذین کانوا لا یهتمون کثیرا بامور الدین، کان الشعب فی الواقع قلیل الفهم و المعرفه للفقه و مسائل الدین و لم یکن یعرف من هذه الشئون الا اهل المدینه وحدهم. [۷]
در دوران بنی امیه که به امور دینی توجه چندانی نمی‌شد، مردم نسبت به فقه و مسائل دینی آگاهی نداشتند و چیزی از آن نمی‌فهمیدند و تنها اهل مدینه بودند که از اینگونه مسائل آگاهی داشتند.
در منابع دیگر نیز آمده که در طول نیمه دوم قرن اول هجری، مردم حتی کیفیت اقامه نماز و گزاردن حج را نیز نمی‌دانستند. [۸]
انس بن مالک با نگاهی به روزگار خویش می‌گفت: ما أعرف شیئا ممّا کان علی عهد رسول الله. قیل: الصلاه! قال: أ لیس صنعتم ما صنعتم فیها. [۹]
از آنچه که در زمان رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله معمول بود، چیزی نمی‌بینم.! گفتند: نماز! گفت: چه تحریفهایی که در این نماز انجام ندادید!
همه اینها دلیل است بر فراموش شدن فقه در میان عامه که به درستی یکی از مهمترین دلائل پرداختن امام باقر و امام صادق علیهما السّلام به فقه، احیای آن در میان مردم و جلوگیری از تحریفی است که به یقین در تدوین و بازنویسی فقه روی می‌داد.
امام باقر علیه السّلام نماینده مکتب اهل بیت و از اولین بانیان فقه و تفسیر از دیدگاه مکتب شیعه. از نظر این مکتب دسترسی به علوم اصیل اسلامی تنها از طریق اهل بیت، که باب علم رسول خدا هستند،ممکن است و به همین جهت در کلمات امام باقر علیه السّلام نمونه‌های فراوانی وجود دارد که ایشان مردم را دعوت به بهره‌گیری علمی از اهل بیت کرده و حدیث درست را تنها نزد آنان می‌داند. در روایتی آمده است که امام به سلمه بن کهیل و حکم بن عیینه می‌فرمود:
شرّقا أو غرّبا فلا تجدان علما صحیحا إلّا شیئا خرج من عندنا؛[۱۰] به شرق و غرب عالم بروید جز علم ما علم صحیحی نمی‌یابید.
همچنین در کلام دیگری با اشاره به حسن بصری که از علمای معروف این زمان بود، فرمودند: فلیذهب الحسن- یعنی البصری- یمینا و شمالا فو اللّه ما یوجد العلم إلّا هاهنا؛[۱۱]حسن بصری هرکجا می‌خواهد برود، به خدا قسم جز در نزد ما علمی پیدا نمی‌شود.
و در روایتی دیگر آمده: فلیذهب الناس حیث شاءوا، فو اللّه لیس الأمر إلّا من هاهنا- و أشار إلی بیته-[۱۲] مردم هرکجا که می‌خواهند بروند، به خدا قسم این امر جز در اینجا یافت نمی‌شود- و اشاره به خانه خود کرد.
این سخنان به صراحت مردم را دعوت می‌کند تا برای دریافت معارف دینی اصیل، عترت را معیار قرار دهند. پذیرش چنین دعوتی به معنای پذیرفتن تشیع بود.
در گفتاری دیگر از امام باقر علیه السّلام آمده است: آل محمّد أبواب الله و الدعاه إلی الجنّه و القاده إلیها،[۱۳] فرزندان رسول خدا درهای علوم الهی و راه رسیدن به رضای او و دعوت کنندگان به بهشت و سوق‌دهندگان مردم به آنجا هستند.
اصرار ما بر نقل این جملات با این تفصیل، روشن کردن این نکته است که این گفتارها از نظر تاریخی تأثیر خاص خویش را در شکل دادن تشیع ایفا کرده است.
چنانکه در نقل دیگری از امام باقر علیه السّلام آمده: أیها الناس! أین تذهبون و أین یراد بکم؟ بنا هدی الله أوّلکم و بنا ختم أخرکم،[۱۴]مردم کجا می‌روید، به کجا برده می‌شوید؟
شما در آغاز به وسیله ما اهل بیت هدایت شدید و سر انجام کار شما نیز با ما پایان می‌پذیرد.
زمانی که هشام به مدینه آمد، امام در ضمن سخنانی فرمود: الحمد للّه الذی بعث محمد بالحقّ نبیا و أکرمنا به، فنحن صفوه الله علی خلقه و خیرته علی عباده و خلفاءه، فالسعید من اتّبعنا و الشّقی من عادانا و خالفنا، [۱۵]سپاس خدایی را که حضرت محمد صلّی اللّه علیه و آله را به پیامبری برگزید و ما را بوسیله او مورد احترام و تکریم قرار داد. پس ما برگزیدگان خدا از میان مخلوقات او و خلفای منصوب از جانب او هستیم، خوشبخت کسی است که از ما پیروی کند و بدبخت کسی است که ما را دشمن داشته و با ما مخالفت کند.
امام به عنوان نماینده این مکتب در مناظرات خود با دیگران می‌کوشیدند تا نظرهای فقهی اهل بیت را اشاعه داده و در عین حال موارد انحراف اهل سنت را مشخص کرده و به مردم بنمایانند. امام حتی از نظر بزرگترین علمای عصر خویش به عنوان میزان تشخیص صحیح از سقیم شناخته شده بود و فراوان پیش می‌آمد که آنان عقاید خود را پیش آن حضرت عرضه می‌کردند تا به صحّت و سقم آن واقف شوند.
ابو زهره پس از نقل یکی از جلسات مناظره ابو حنیفه با امام، چنین می‌نویسد:
و من هذا الخبر تبین امامه الباقر للعلماء یحضرون الیه و یحاسبهم علی ما یبلغه عنهم او یبدر منهم و کأنّه الرئیس یحاکم مرءوسیه لیحملهم علی الجاده و هم یقبلون طائعین تلک الرئاسه. [۱۶]
از این خبر، امامت باقر علیه السّلام برای علما روشن می‌شود. آنها پیش آن حضرت حاضر می‌شدند، حضرت عقاید و نظرات ایشان را نقد می‌کرد. گویا آن حضرت رئیسی بود که به زیر دستانش حاکم بود، تا آنان را به شاهراه هدایت رهنمود شود و علمای آن عصر به ریاست او گردن نهاده و از او اطاعت می‌کردند.
یک بار عبد الله بن معمر (عمیر) لیثی نزد امام باقر علیه السّلام آمد و پرسید: آیا این که شایع شده شما فتوا به حلیت متعه داده‌اید درست است؟ امام فرمود: أحلّها اللّه فی کتابه و سنّها رسول الله و عمل بها أصحابه. خدا آن را در کتابش حلال فرموده و سنت پیامبر بر آن قرار گرفته و یاران آن حضرت بدان عمل کرده‌اند.
عبد الله گفت: اما عمر از آن نهی کرده است. امام پاسخ داد: فأنت علی قول صاحبک و أنا علی قول رسول الله صلّی اللّه علیه و آله؛[۱۷]تو بر فتوای رفیقت باش و من بر حکم رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله.
همانگونه که دیدیم امام بر پایه کتاب و سنّت استدلال کرده و با کسانی که به غیر آنها استناد و استدلال می‌کردند به مقابله برمی‌خاست. روایت زیر، همین مشی امام را نشان می‌دهد:
مکحول بن ابراهیم از قیس بن ربیع روایت می‌کند: از ابو اسحاق درباره مسح بر خفین (چکمه) پرسیدم. در جواب گفت: مردم را می‌دیدم که مسح بر خفین می‌کردند تا شخصی از بنی هاشم را که محمد بن علی بن الحسین بود دیده و درباره مسح بر خفین از او سؤال کردم، فرمود: لم یکن امیر المؤمنین علیه السّلام یمسح علیها (و کان یقول): سبق الکتاب المسح علی الخفین.[۱۸]
امیر مؤمنان علی علیه السّلام بر خفین مسح نمی‌کرد و (و آن حضرت می‌فرمود:) کتاب خدا نیز آن را تجویز نکرده است. سپس ابو اسحاق سخن خود را چنین ادامه می‌دهد:
از وقتی که امام مرا نهی کرد من دیگر مسح بر خفین نکردم. قیس بن ربیع می‌گوید: من نیز از وقتی که این مسأله را از ابو اسحاق شنیدم، دیگر مسح بر خفین ننمودم.
متانت استدلال امام بر اساس کتاب و سنت، نه تنها ابو اسحاق بلکه قیس بن ربیع را نیز واداشت تا به قول او گردن نهد.
در مورد دیگر، وقتی نافع مولی عمر به منظور استدلال بر حکمی، حدیثی را نقل کرد و آن را به شکل نادرستی روایت کرد، امام این تحریف را آشکار و حدیث را به شکل صحیح آن روایت فرمود.[۱۹] امام وی را که در جمعی نشسته و فتوا می‌داد مورد انکار قرار داد.
اصحاب امام باقر علیه السّلام نیز در برابر استدلالهای سست ابو حنیفه، در موضوعات فقهی ایستادگی کرده و او را از نظر فقهی محکوم می‌کردند.[۲۰]
امام باقر علیه السّلام استدلالهای اصحاب قیاس را به تندی رد کرد[۲۱] و پس از آن حضرت، فرزندش امام صادق علیه السّلام هم با آنان مخالفت نمود. امام باقر علیه السّلام در برابر سایر فرق اسلامی منحرف نیز موضع تندی اتخاذ کرده و با این برخورد کوشیدند محدوده اعتقادی صحیح اهل بیت را در زمینه‌های مختلف از سایر فرق، مشخص و جدا کنند.
موضعگیری امام در مقابل مرجئه بسیار قاطعانه و حساس بود. برخی از مرجئه صرفنظر از این سخن درست که ایمان لفظی یک فرد را از جمیع حقوق یک مسلمان در جامعه اسلامی برخوردار می‌کند، ایمان حقیقی را نیز تنها یک اعتقاد درونی دانستند و نقشی برای عمل صالح در آن قائل نبودند. افزون بر آن مرجئه با عقاید شیعه درباره دشمنان امیر مؤمنان علیه السّلام مخالف بودند. در موردی امام با اشاره به این فرقه چنین فرمود: اللّهم العن المرجئه فإنّهم أعداءنا فی الدنیا و الآخره.[۲۲] خداوندا مرجئه را از رحمت خود دور کن که آنها دشمنان ما در دنیا و آخرت می‌باشند.
امام در مقابل خوارج نیز که در آن زمان کرّ و فری داشتند موضع‌گیری می‌کرد.
از نظر آن حضرت، آنان متنسّکین جاهل و گروهی خشکه مقدس قشری هستند که در عقاید خود متعصّب و تنگ‌نظر بودند و درباره آنان فرمود:
انّ الخوارج ضیّقوا علی أنفسهم بجهالتهم انّ الدین أوسع من ذلک.[۲۳]
خوارج از روی جهالت عرصه را بر خود تنگ گرفته‌اند، دین ملایمتر و قابل انعطافتر از آن است که آنان می‌شناسند.

منبع:کتاب حیات فکری وسیاسی ائمه  ازصفحه ۲۹۲ تا ۲۹۹/ رسول جعفریان

[۱] روضه الکافی، ص ۷۷

[۲] المصنف، ج ۹، ص ۳۳۷؛ سنن الدارمی، ج ۱، ص ۱۲۶؛ تقیید العلم، ص ۱۰۶ و ۱۰۵

[۳] تذکره الحفاظ، ج ۱، ص ۲

[۴] تذکره الحفاظ، ج ۱، ص ۷

[۵] تذکره الحفاظ، ج ۱، ص ۷

[۶] الإحکام فی الاصول الأحکام، ج ۲، ص ۱۳۱

[۷] نظره عامه فی تاریخ الفقه الاسلامی، ص ۱۱۰

[۸] کشف القناع فی حجیه الاجماع، ص ۵۶

[۹] ضحی الاسلام، ج ۱، ص ۳۸۶؛ به نقل از بخاری و ترمذی، نک: جامع البیان العلم، ج ۲، ص ۲۴۴؛ دراسات و بحوث فی التاریخ و الاسلام، ج ۱، ص ۵۷- ۵۶

[۱۰] اختیار معرفه الرجال، صص ۲۱۰- ۲۰۹؛ الکافی، ج ۱، ص ۳۹۹؛ بصائر الدرجات، ص۹

[۱۱] الکافی، ج ۱، ص ۵۱؛ وسائل الشیعه، ج ۱۸، ص ۴۲

[۱۲] الکافی، ج ۱، ص ۳۹۹؛ بصائر الدرجات، ص ۱۲

[۱۳] تفسیر العیاشی، ج ۱، ص ۸۶؛ وسائل الشیعه، ج ۱۸، ص ۹

[14] الکافی، ج ۱، ص ۴۷۸

[۱۵] دلائل الامامه، ص ۱۰۴؛ بحار الانوار، ج ۴۶، ص ۳۰۶

[۱۶] الامام الصادق علیه السّلام، ص ۲۴

[۱۷] نثر الدر، ج ۱، ص ۳۴۴؛ کشف الغمه، ج ۲، ص ۳۶۲؛ بحار الانوار، ج ۴۶، ص ۳۵۶؛ و نک: المیزان، ج ۳، ص ۳۸۹

[۱۸] الامام الصادق و المذاهب الاربعه، ج ۲، ص ۴۵۲

[۱۹] دعائم الاسلام، ج ۲، ص ۲۶۰؛ مستدرک الوسائل، ج ۱۵، صص ۲۸۵- ۲۸۶- ۳۰۰

[۲۰] دعائم الاسلام، ج ۱، ص ۹۵؛ مستدرک الوسائل، ج ۱۵، ص ۲۸۷- ۲۸۶

[۲۱] وسائل الشیعه، ج ۱۸، ص ۳۹

[۲۲] الکافی، ج ۸، ص ۲۷۶؛ بحار الانوار، ج ۴۶، ص ۲۹۱

[۲۳] التهذیب، ج ۱، ص ۲۴۱؛ من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص ۸۳