در روایات و منابع اسلامی برای حضرت زهرا(س) چه لقب‌هایی بیان شده است؟
در روایات و منابع اسلامی لقب‌هایی برای حضرت زهرا(س) آن بانوی بزرگوار نقل شده است که هر کدام به منزلت و کمال ظاهری و باطنی آن بزرگوار اشاره دارد. القابی مانند: فاطمه، صدّیقه، مبارکه، طاهره، زکیّه، راضیه، مرضیه، محدّثه، زهرا و … .
در روایات نام‌ها، کنیه‌ها و لقب‌هایی برای حضرت زهرا(س) آن بانوی بزرگوار نقل شده است که هر کدام به منزلت و کمال ظاهری و باطنی آن بزرگوار اشاره دارد.
پاسخ به پرسش مطرح شده در دو بخش «القاب حضرت زهرا(س) در احادیث» و «القاب حضرت زهرا(س) در منابع اسلامی» تنظیم می‌شود.
الف. القاب حضرت زهرا(س) در احادیث
در این نوشته، لقب‌هایی که در روایات –در قالب حدیث و یا زیارت- آمده است، و برای آن حدیث و روایتی یافتیم، ذکر می‌شود.
۱ – حضرت امام صادق(ع) فرمود: «حضرت فاطمه(س) را نُه نام نزد حق تعالى است: فاطمه، صدّیقه، مبارکه، طاهره، زکیّه، راضیه، مرضیه، محدّثه و زهرا».[۱]
۲ – «طهر»، «مطهّره»، «تقیّه» و «نقیّه»؛ همان‌طور که در بخشی از زیارت امام رضا(ع) چنین آمده است: «اللَّهُمَّ صَلِّ عَلَى فَاطِمَهَ بِنْتِ نَبِیک وَ زَوْجَهِ وَلِیک وَ أُمِّ السِّبْطَینِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَینِ سَیدَی شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّهِ الطُّهْرِ الطَّاهِرَهِ الْمُطَهَّرَهِ التَّقِیَّهِ النَّقِیَّه»؛[۲] خدایا! رحمتت را بر فاطمه بفرست که دختر پیامبر و همسر ولىّ تو و مادر دو سبط پیامبرت یعنى حسن و حسین که دو سرور جوانان اهل بهشت هستند، مىباشد، خدایا! رحمتت را بر فاطمه بفرست که عین پاکى، پاک، پاکیزه و پرهیزکار است.
همچنین در زیارت حضرت زهرا(س) می‌خوانیم: «السَّلامُ عَلَیک أَیتُهَا الطَّاهِرَهُ الْمُطَهَّرَهُ»؛[۳] سلام بر تو ای پاک و پاکیزه.
وجه نام‌گذاری فاطمه زهرا(س) به لقب‌های شریف «طاهره، طُهر و مطهّره»؛ به جهت بودن یکی از مصادیق آیه تطهیر است.
۳ – «حوراء»، «علیمه»، «معصومه»، «فاضله»، «رشیده»، «صادقه» و «غرّاء»: همان‌طور که در بخش‌هایی از زیارت حضرت زهرا(س) چنین آمده است: السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ رَسُولِ اللَّهِ، السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ نَبِیِّ اللَّهِ، السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ حَبِیبِ اللَّهِ، السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ خَلِیلِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ صَفِیِّ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ أَمِینِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ خَیْرِ خَلْقِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ أَفْضَلِ أَنْبِیَاءِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ خَیْرِ الْبَرِیَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا سَیِّدَهَ نِسَاءِ الْعَالَمِینَ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا زَوْجَهَ وَلِیِّ اللَّهِ وَ خَیْرِ خَلْقِهِ بَعْدَ رَسُولِ اللَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا أُمَّ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ سَیِّدَیْ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّهِ السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا أُمَّ الْمُؤْمِنِینَ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الصِّدِّیقَهُ الشَّهِیدَهُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الرَّضِیَّهُ الْمَرْضِیَّهُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الصَّادِقَهُ الرَّشِیدَهُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْفَاضِلَهُ الزَّکِیَّهُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْحَوْرَاءُ الْإِنْسِیَّهُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا التَّقِیَّهُ النَّقِیَّهُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْمُحَدَّثَهُ الْعَلِیمَهُ السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْمَعْصُومَهُ الْمَظْلُومَهُ، السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الطَّاهِرَهُ الْمُطَهَّرَهُ، السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْمُضْطَهَدَهُ الْمَغْصُوبَهُ، السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْغَرَّاءُ الزَّهْرَاءُ، السَّلَامُ عَلَیْکِ یَا فَاطِمَهُ بِنْتَ مُحَمَّد رَسُولِ اللَّهِ وَ رَحْمَهُ اللَّهِ وَ بَرَکاتُه.[۴]
معانی لقب‌های گفته شده چنین است:
حوراء: یعنی فرشته‌ای که هرگز حیض نمىبیند و استحاضه نمی‌شود.[۵] یعنی حضرت زهرا(س) صفات فرشتگان را دارد.[۶]
علیمه: دارای علم و دانش برتر و آگاه به علوم پیامبران.[۷]
معصومه: دارای ملکه عصمت.
فاضله: برتری در فضایل اخلاقی و بزرگی نسبت به بانوان عالم.[۸]
رشیده: رشد یافته و رستگار.[۹]
صادقه: راستگو.
غرّاء: نورانی و درخشان.[۱۰]
۴ – «منصوره»: در روایتی از پیامبر اکرم(ص) نقل شده است که؛ نام حضرت زهرا(س) در آسمان «منصوره» و در زمین «فاطمه» است.[۱۱] در ادامه روایت آمده: «در زمین فاطمه نامیده شد؛ براى این‌که شیعیان وى از آتش جهنّم حفظ می‌شوند و دشمنانش از دوستى و محبت وى که نجات‌بخش است، محروم می‌مانند و این است معناى کلام خداوند که میفرماید: «و در این روز (قیامت)، مؤمنان به سبب نصرت و یارى خداوند شادمان می‌گردند»،[۱۲] و منظور از نصرت و یارى خداوند همین نصرت خداوند براى شیعیان و دوست‌داران فاطمه است که به شفاعت و یارى فاطمه از آتش دوزخ نجات می‌یابند.[۱۳]
۵ – «مضطهده»: در زیارت حضرت زهرا(س) می‌خوانیم: «السَّلَامُ عَلَیْکِ أَیَّتُهَا الْمُضْطَهَدَهُ الْمَغْصُوبَهُ»،[۱۴] و «مضطهده»؛ یعنی مضطرّ و مظلوم[۱۵](کسی که به او ظلم شده است). به همین جهت، به آن‌حضرت «مظلومه» هم لقب داده شده است، همان‌طور که در زیارت‌نامه امام حسین(ع) در نیمه ماه شعبان، می‌خوانیم: «وَ أُمِّکَ الْمَظْلُومَهِ الطَّاهِرَهِ الْمُطَهَّرَه».[۱۶]
۶ – «بتول»(پارسا و پاکدامن)[۱۷]: حضرت امام على(ع) فرمود: «از پیغمبر اکرم پرسیدند معناى کلمه «بتول» چیست؟ زیرا ما از شما شنیدیم که می‌فرمودید مریم و فاطمه، بتول هستند، آن‌حضرت فرمود: بتول آن زنى است که هرگز خون حیض نبیند؛ زیرا حیض براى دختران پیامبران ناپسند است».[۱۸]
۷ – «حُرّه»(بانوی آزاده)[۱۹]: ابن عباس گوید در سفر صفین خدمت امیر المؤمنین(ع) بودم چون به نینوا در کنار فرات رسید، … فرمود: «عیسى با حواریون خود نشستند و گریستند و ندانستند براى چه گریه می‌کنند و چرا نشستند، حواریون گفتند: اى روح خدا و کلمه او! چرا گریه می‌کنید؟ عیسی بن مریم(ع) فرمود: شما می‌دانید این چه زمینى است؟ گفتند نه، گفت این زمینى است که در آن جگر گوشه رسول احمد و جگر گوشه حُرّه طاهره بتول همانند مادرم را، می‌کشند…».[۲۰]
۸ – «مریم کبری»؛ در روایتی از امام کاظم(ع) نقل شده است که، پیامبر اکرم(ص) به امام علی(ع) فرمود: «… هَذِهِ وَ اللَّهِ سَیِّدَهُ نِسَاءِ أَهْلِ الْجَنَّهِ مِنَ الْأَوَّلِینَ وَ الْآخِرِینَ هَذِهِ وَ اللَّهِ مَرْیَمُ الْکُبْرَى».[۲۱]
۹ – «مشکات»؛ بر اساس روایات، یکی از مصادیق و تطبیقات «مشکات»[۲۲] در آیه شریفه «اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ مَثَلُ نُورِهِ کَمِشْکاهٍ فیها مِصْباحٌ»[۲۳] حضرت فاطمه زهرا(س) دانسته شده است؛ همان‌طورکه امام صادق(ع) فرمود: «مشکات، فاطمه(س) است».[۲۴]
به همین جهت، «مشکات» در نظر علمای شیعه[۲۵] به عنوان یکی از القاب حضرت فاطمه زهرا(س) نام برده شده است، چنانچه علامه مجلسی(ره) در بخش زندگی‌نامه حضرت زهرا(س) در «بحارالانوار» چنین می‌نویسد: «أبواب تاریخ سیده نساء العالمین و بضعه سید المرسلین و مشکاه أنوار أئمه الدین…».[۲۶]
القاب حضرت زهرا(س) در منابع اسلامی
در منابع اسلامی، لقب‌های دیگری را نیز برای حضرت فاطمه زهرا(س) برشمرده‌اند که از جهت بار معنایی مثبت و معنوی که دارند، در حق آن‌حضرت صادق است؛ چرا که این القاب اشاره به صفات و فضایل اخلاقی دارند.
ابن شهر آشوب لقب‌هایی غیر از موارد بالا را نیز برای حضرت فاطمه زهرا(س) برشمرده است که به روایتی استناد نکرده است و آن القاب عبارتند از: «حَصان، عَذراء، نوریّه و حانیه».[۲۷]
همچنین لقب‌هایی مانند: جاهده، جمیله، حاضره، حبیبه، حفیفه، حکیمه، حلیمه، داعیه، راقیه، رئوفه، زاهده، زاهره، زهره، سلیمه، شافعه، شاهده، شریفه، شهیده، صائمه، صالحه، صبیحه، صفیه، علیه، فاتحه، قائمه، کاظمه، مجیبه، محمده، مشفقه، مصلیه، مصلحه، منعمه، نبویه، نصیبه، وافیه، ولیه.[۲۸]
گفتنی است؛ لقب‌های دیگری نیز در میان عُرف اسلامی به عنوان نامی برای دختران، مشهور شده است که روایتی به ویژه درباره این لقب‌ها نداریم تا به عنوان یکی از القاب حضرت زهرا(س) برشمرده باشد، اما برخی از آنها دارای معانی مثبت و معنوی هستند که از این جهت جزو نام‌های اسلامی محسوب می‌شوند. از جمله این نام‌ها عبارتند از:
یک. «طهورا»؛ که با همین عنوان در روایات نیامده است، هر چند لقب «طهور»(صیغه مبالغه) به جهت معنایی که دارد، نیز در حق حضرت فاطمه زهرا(س) صادق است؛ زیرا در لغت «طاهر مطهر» را طهور گویند؛ یعنی چیزی که هم خود پاک است و هم پاک کننده و به بیان دیگر؛ نهایت پاکی.[۲۹]
دو. «نگار»؛ که یک واژۀ فارسی و به معنای نقش، نقاشی، نقشی که از حنا بردست و پای محبوب کنند، تحریر، بت و صنم، معشوق، محبوب و … است.[۳۰] در حالی که تمام القاب حضرت زهرا(س) عربی است. لذا چنین لقبی در منابع تاریخی برای آن حضرت ثبت نشده است. البته در طول اعصار و قرون، در اشعار شاعران مدیحه سرا، القابی مانند گل یاس، نیلوفر و… برای حضرت زهرا از باب تشبیه ذکر کرده‌اند، که این غیر از القابی است که در زمان خود حضرت او را خطاب می‌کردند.
سه. «عطیه»؛ یعنی بخشش، چیزی که به کسی بخشیده شود.[۳۱] آنچه که در منابع و تاریخ زندگی حضرت زهرا به عنوان اسامی و القاب آن حضرت آمده، چیزی به اسم عطیه در آنها به چشم نمی‌خورد.
چهار. «عارفه»؛ مؤنّث «عارف» به معنای دانا و شناسنده است.[۳۲] اگر چه مفهوم این لقب در حق آن حضرت صادق است، اما با جست و جویی که در منابع حدیثی انجام شد، چنین لقبی برای حضرتش یافت نشد.
پنج. «بشری» و «هدی»؛ این عناوین نیز به عنوان لقبی برای حضرت زهرا(س) در روایات اعلام نشده است. البته هدی و بشری عباراتی در توصیف قرآن هستند، و همان‌گونه که قرآن هدایت و بشارت را برای ما به ارمغان آورد، اهل بیت پیامبر اکرم(ص) که مبیّن و مفسّر قرآن هستند می‌توانند به وصف عام از این صفت برخوردار باشند.
منبع: اسلام کوئست
[۱]. طبرسی، فضل بن حسن، إعلام الورى بأعلام الهدى، ج ۱، ص ۲۹۰، مؤسسه آل البیت(ع)، قم، چاپ اول، ۱۴۱۷ق.
[۲]. شیخ صدوق، عیون أخبار الرضا (علیه السلام)، محقق و مصحح: لاجوردى، مهدى، ج ۲، ص ۲۶۸، نشر جهان، تهران، چاپ اول، ۱۳۷۸ق.
[۳]. سید ابن طاووس، على بن موسى، الإقبال بالأعمال الحسنه فیما یعمل مره فى السنه، محقق و مصحح: قیومى اصفهانى، جواد، ج ۳، ص ۱۶۵، دفتر تبلیغات اسلامى، قم، چاپ اول، ۱۳۷۶ش.
[۴]. همان، ص ۱۶۴ – ۱۶۵٫
[۵]. شامی، یوسف بن حاتم، الدر النظیم فى مناقب الأئمه اللهامیم، ص ۴۵۶، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۴۲۰ق.
[۶]. مجلسی، محمد باقر، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، محقق و مصحح: رجائی، مهدی، ج ۹، ص ۲۷، کتابخانه آیه الله مرعشی نجفی، قم، چاپ اول، ۱۴۰۶ق.
[۷]. مجلسی اول، محمد تقی، روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: موسوی کرمانی، سید حسین، اشتهاردی، علی‌پناه، طباطبائی، سید فضل الله، ج ۵، ص ۳۴۵، مؤسسه فرهنگی اسلامی کوشانپور، قم، چاپ دوم، ۱۴۰۶ق.
[۸]. روضه المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه، ج ۵، ص ۳۴۵٫
[۹]. «رشیده»، مؤنث «رشید» که به این معانی آمده است: رشد یافته، رستگار، دلیر، نیک‌اندام، راست قامت. (فرهنگ فارسی معین، واژه رشید).
[۱۰]. ر.ک: لغت نامه دهخدا، واژه «غراء».
[۱۱]. شیخ صدوق، معانی الاخبار، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر، ص ۳۹۶، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ اول، ۱۴۰۳ق؛ فرات کوفی، ابوالقاسم، تفسیر فرات، تحقیق: محمودی، محمد کاظم، ص ۳۲۱ – ۳۲۲، سازمان چاپ و انتشارات وزارت ارشاد اسلامی، تهران، چاپ اول، ۱۴۱۰ق.
[۱۲]. روم، ۴ – ۵٫
[۱۳]. معانی الاخبار، ص ۳۹۶ – ۳۹۷٫
[۱۴]. الإقبال بالأعمال الحسنه فیما یعمل مره فى السنه، ج ۳، ص ۱۶۵٫
[۱۵]. لغت نامه دهخدا، واژه «مضطهد».
[۱۶]. الإقبال بالأعمال الحسنه فیما یعمل مره فى السنه، ج ۳، ص ۳۴۳٫
[۱۷]. فرهنگ فارسی معین، واژه «بتول».
[۱۸]. معانی الاخبار، ص ۶۴٫
[۱۹]. فرهنگ فارسی معین، واژه «حرّه».
[۲۰]. شیخ صدوق، الامالی، ص ۵۹۷ – ۵۹۸، اعلمی، بیروت، چاپ پنجم، ۱۴۰۰ق.
[۲۱]. ابن طاووس، علی بن موسی، طرف من الأنباء و المناقب، محقق و مصحح: عطار، قیس، ص ۱۶۹، انتشارات تاسوعا، مشهد، چاپ اول، ۱۴۲۰ق؛ مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۲۲، ص ۴۸۴، دار إحیاء التراث العربی، بیروت، چاپ دوم، ۱۴۰۳ق.
[۲۲]. ر.ک: سید محمد حسین، طباطبایى، المیزان فى تفسیر القرآن، ج ۱۵، ص ۱۴۱ و ۱۴۲، دفتر انتشارات اسلامى، قم، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
[۲۳]. نور، ۳۵: «خداوند نور آسمان‌ها و زمین است مثل نور خداوند همانند چراغ‌دانى است که در آن چراغى (پر فروغ) باشد».
[۲۴]. کلینى، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ۱، ص ۴۸۰، دار الحدیث، قم، چاپ اول، ۱۴۲۹ق.
[۲۵]. ر.ک: مولى صالح مازندرانى، شرح أصول الکافی، با تعلیقات محقق شعرانى، تصحیح: غفارى، على اکبر، ج ۵، ص ۲۱۳، دار الکتب الإسلامیه، تهران، ۱۳۸۸ق؛ میر جهانى طباطبائى، سید حسن، جنه العاصمه، ص ۱۳۴، بیت الزهراء، مشهد، چاپ اول، ۱۴۲۶ق؛ موسوی، سید محمدباقر، الکوثر فی أحوال فاطمه بنت النبی الأعظم علیهما السلام، ج ۲، ص ۳۰، دلیل ما، قم، چاپ اول، ۱۳۸۶ش؛ حسن زاده آملى، حسن، هزار و یک کلمه، ج ۴، ص ۵۰۵، بوستان کتاب، قم، چاپ سوم، ۱۳۸۱ش.
[۲۶]. علامه مجلسی، بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۲، دارالکتب الاسلامیه، تهران، چاپ دوم، ۱۳۶۳ش.
[۲۷]. ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل أبی طالب علیهم السلام، ج ۳، ص ۳۵۷، انتشارات علامه، قم، چاپ اول، ۱۳۷۹ق؛ البته ابن شهر آشوب این القاب را از شیخ صدوق نقل می‌کند، در حالی که این القاب در هیچ‌کدام از کتاب‌های حدیثی شیخ صدوق ذکر نشده است، بلکه شیخ صدوق همان روایت اول را که از امام صادق(ع) بود، نقل می‌کند.
[۲۸]. انصارى زنجانى خوئینى، اسماعیل، الموسوعه الکبرى عن فاطمه الزهراء سلام الله علیها، ج ۱۸، ص ۳۴۶، دلیل ما، قم، چاپ اول، ۱۴۲۸ق.
[۲۹]. ر.ک: ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج ۴، ص ۵۰۵، دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع، بیروت، چاپ سوم، ۱۴۱۴ق؛ فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر، ج ۲، ص ۳۷۹، منشورات دار الرضی، قم، چاپ اول، بی‌تا.
[۳۰]. فرهنگ فارسی معین.
[۳۱]. همان، واژه «عطیه».
[۳۲]. لغت‌نامه دهخدا، واژه «عارف».
پاسخ دهید