حضرت عبد العظیم حسنی، در ری سکنا گزید و به ترویج و اشاعه احادیث اهل بیت علیهم السّلام همت گماشت. در اثر فعالیتهای او بود که شیعیان ری رو به افزایش گذاشتند و تشیّع در این دیار رو به گسترش نهاد. [۱]
داود بن قاسم مشهور به ابو هاشم جعفری، یکی دیگر از اصحاب امام جواد علیه السّلام است. او احادیث زیادی از امام جواد علیه السّلام نقل کرده و یکی از برجسته‌ترین یاران آن حضرت می‌باشد. ابو هاشم از خاندان جعفر بن ابی طالب بود و در کتب رجال از وی به نیکی یاد شده است.
علی بن مهزیار یکی دیگر از اصحاب امام جواد علیه السّلام و شخصیتی است پرارج و شناخته شده در میان شیعیان؛ وی در اصل از هندیجان بود و پس از آن که به اهواز آمد، به اهوازی شهرت یافت. به نوشته نجاشی او از امام رضا  و امام جواد علیهما السّلام هر دو روایت نقل کرده و از نزدیکان امام جواد علیه السّلام بوده و آن حضرت در بزرگداشت وی عنایت ویژه‌ای داشته‌اند.[۲] روایات او از امام جواد علیه السّلام نسبتا زیاد است.[۳]
به نوشته نجاشی، ابن مهزیار با علی بن اسباط که فطحی مذهب بود، مناظراتی داشت و مسائلی در این باره میان آن دو رد و بدل گردید. سرانجام آن دو مسائل مورد بحث خود را پیش امام جواد علیه السّلام بردند که این امر، با بازگشت علی بن اسباط از عقیده باطل خود، خاتمه یافت.
خیران الخادم یکی از وکلای امام جواد علیه السّلام بود که کشی از او یاد کرده است.[۴]
ابراهیم بن محمد همدانی یکی از وکلای آن حضرت بوده و روایاتی از وی نقل کرده است.[۵]
احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی که از اصحاب اجماع به شمار می‌رود، یکی از یاران امام جواد علیه السّلام است. وی از خواص شیعیان امام رضا و امام جواد علیهما السّلام بود که همه علمای رجال از او ستایش کرده‌اند. او در سال ۲۲۱ بدرود حیات گفت. ابن ندیم از وی و کتابش که مشتمل بر روایات او از امام رضا علیه السّلام می‌باشد یاد کرده و دو کتاب «الجامع» و «المسائل» را از آثار وی دانسته است.[۶]

ارتباط شیعیان ایران با امام جواد علیه السّلام‌

شیعیان امامی در سر تا سر بلاد اسلامی زندگی می‌کردند. بسیاری از آنان در بغداد، مدائن و سواد عراق[۷]و عده‌ای نیز در ایران و یا سایر نقاط کشورهای آن روز بسر می‌بردند. اینها علاوه بر ارتباط از طریق وکلای آن حضرت، در ایام حجّ نیز در مدینه با امام دیدار می‌کردند. از روایتی استفاده می‌شود که شماری از شیعیان امام جواد علیه السّلام در مصر سکنا گزیده بودند. در این روایت علی بن اسباط می‌گوید: قامت امام را به دقت می‌نگریستم تا آن حضرت را برای اصحابمان در مصر بتوانم وصف کنم.[۸] در روایت دیگری آمده است که یک نفر از شیعیان خراسان خدمت امام جواد علیه السّلام مشرّف شده است.[۹]
روایت دیگری از حرّ بن عثمان همدانی حاکی از آن است که گروهی از شیعیان ری به محضر آن حضرت شرفیاب شدند.[۱۰] تا آنجا که می‌دانیم همواره شیعیانی در ری زندگی می‌کردند که به طور مرتب و به مرور زمان بر تعدادشان افزوده شده است.[۱۱]
قم نیز یکی از مراکز مهم شیعه بوده و در دوران امام جواد علیه السّلام، شیعیان آن دیار با حضرت در ارتباط نزدیک بودند. احمد بن محمد بن عیسی که از وی با عنوان «شیخ القمیین» یاد شده، از اصحاب امام رضا علیه السّلام و پس از ایشان از یاران امام جواد علیه السّلام و فرزند گرامی آن حضرت بوده و حتی محضر امام حسن عسکری علیه السّلام را نیز درک کرده است. وی تألیفات فراوانی در حدیث از خود بر جای گذاشت.[۱۲] صالح بن محمد بن سهل یکی دیگر از اصحاب امام جواد علیه السّلام در قم بود که رسیدگی به امور موقوفات آن حضرت در آن شهر را عهده‌دار بود.[۱۳]
در روایت دیگر آمده: شخصی از اهالی بست و سجستان در ایام حجّ به حضور آن حضرت رسید و گفت: والی ما از دوستداران اهل بیت و به شما علاقه‌مند است؛ من هم خراجی به دیوان بدهکارم. نامه‌ای به او بنویسید تا در این باره با من سختگیری نکند. امام فرمود: او را نمی‌شناسم. من گفتم: او از دوستداران شما اهل بیت است.
حضرت کاغذی گرفت و بر آن چنین نوشت: آورنده این نامه عقیده مبارکی را از تو نقل کرد. هر عمل نیکویی که انجام دهی از آن تو خواهد بود. پس بر برادرانت نیکی کن و بدان که خدا از تک تک و ذره ذره اعمالت خواهد پرسید. نامه را از حضرت گرفتم و قبل از این که به سجستان برسم این خبر به گوش حسین بن عبد الله نیشابوری (والی) رسید و او در دو فرسخی شهر به استقبالم شتافت. نوشته حضرت را به او دادم؛ آن را بوسید و بر دیده نهاد و گفت: حاجتت چیست؟ گفتم: خراجی به حکومت بدهکارم. حسین بن عبد الله دستور داد که آن خراج را بر من بخشودند. افزون بر آن، گفت که تا والی است خراج از من نگیرند. سپس از زندگیم سؤال کرد و بعد به کارگزارانش گفت که مستمری در حق من قرار دهند[۱۴]علی بن مهزیار نیز از جمله اصحاب امام جواد علیه السّلام است که در اصل نصرانی بود و پس از آن که اسلام آورد از خواص اصحاب امام رضا علیه السّلام و پس از ایشان، از یاران امام جواد علیه السّلام شد. او اهل قریه‌ای در جنوب بنام هندوان- هندیجان فعلی- بود که بعدها در اهواز اقامت گزید.[۱۵]
بررسیهای دقیق درباره روابط موجود میان امامان شیعه علیهم السّلام و شیعیان آنها نشان می‌دهد که این روابط از زمان امام رضا علیه السّلام به بعد رو به گسترش بوده است. این می‌تواند به معنای افزایش شیعیان در این مناطق در عهد این امامان باشد. این گستردگی ارتباط بیش از هر چیز ناشی از سفر امام رضا علیه السّلام به خراسان و همچنین مدیون شبکه وکلای آن بزرگواران در مناطق مختلف ایران می‌باشد.
یکی از وکلای آن حضرت، ابراهیم بن محمّد همدانی است که بنا به روایت کشی چهل بار به زیارت حج مشرّف شده است.[۱۶] امام جواد علیه السّلام طی نامه‌ای به وی نوشت:
قد وصل الحساب، تقبّل اللّه منک و رضی عنهم و جعلهم معنا فی الدّنیا و الآخره. [۱۷]
وجوه ارسالی به من رسید، خدا از تو قبول فرموده و از شیعیان ما راضی باشد و آنان را در دنیا و آخرت در جوار ما قرار دهد.
از این روایت به طور صریح، مسئولیت مالی این وکیل، که اموالی را از شیعیان دریافت می‌کرد و برای امام ارسال می‌داشت، استفاده می‌شود. امام در ادامه این نامه خطاب به وکیل مذکور می‌نویسد: سفارش شما را به نضر (بن محمد الهمدانی)[۱۸] کرده و موقعیت تو در نزد خودم را به اطلاع وی رساندم و به او نوشتم که متعرّض شما نباشد. به ایوب (بن نوح بن دراج)[۱۹] نیز مانند همین دستور را داده‌ام؛ همچنین به دوستان خود در همدان نامه‌ای نوشته و به آنان تأکید کردم که از شما پیروی نمایند؛ زیرا من جز تو وکیلی در آن ناحیه ندارم. [۲۰]
کتابهایی که مشتمل بر احادیث امامان علیهم السّلام بوده و اصحاب آنان از زمان امام باقر علیه السّلام به بعد تنظیم کرده بودند و در واقع نشانگر توجه روزافزون امامان علیهم السّلام و شیعیان آنان به کار فرهنگی و فکری بود، نقش بسیار سازنده‌ای در ترویج عقاید و فقه شیعه در این مناطق بر عهده داشت. وقتی از امام جواد علیه السّلام درباره روایت از کتب اصحاب که به دلیل تقیه مخفی بوده سؤال شد، فرمودند: حدّثوا بها فإنّها حقّ؛ [۲۱]از آنها روایت کنید که حق و صحیح است. بدین گونه بود که شیعیان در نشر و احیای آثار سلف خود کوشیدند و بنیه فقهی شیعه را که در واقع اساس کار بود تقویت کردند. آنها همچنین وظیفه داشتند به آن قسمت از مسلّمات فقه که توسط منحرفان کنار گذاشته شده بود، عمل کنند تا رواج یابد. از آن جمله حجّ تمتّع بود که پرفضیلت‌ترین عمل برای یک حاجی شمرده می‌شد.[۲۲] چنین تأکیدی درباره متعه نساء نیز شده است.

منبع:کتاب حیات فکری وسیاسی ائمه از صفحه  ۴۹۱  تا ۴۹۵/  رسول جعفریان 

[۱] کتابی با عنوان «عبد العظیم الحسنی، حیاته و مسنده» توسط استاد عطاردی به رشته تحریر کشیده شده و مختصری از آن ذیل نامه آن بزرگوار در مسند امام جواد علیه السّلام صص ۲۹۸- ۳۰۸ آمده است.

[۲] رجال النجاشی، ص ۱۷۷

[۳] مسند الامام الجواد علیه السّلام، ص ۳۱۶

[۴] رجال کشی، ص ۵۰۸

[۵] مسند الامام الجواد علیه السّلام، ص ۲۵۲ به نقل از جامع الرواه

[۶] الفهرست، ابن ندیم، ص ۲۷۶

[۷] الغیبه، طوسی، ص ۲۱۲

[۸] الکافی، ج ۱، ص ۳۸۴

[۹] الثاقب فی المناقب، ص ۲۰۸

[۱۰] همان

[۱۱] تاریخ تشیّع در ایران از آغاز تا قرن دهم هجری، ج ۱، صص ۲۴۵- ۲۵۴

[۱۲] مسند الامام الجواد علیه السّلام، ص ۲۶۵

[۱۳] التهذیب، ج ۴، ص ۱۴۰؛ الاستبصار، ج ۲، ص ۶۰

[۱۴] الکافی، ج ۵، ص ۱۱۱؛ التهذیب، ج ۶، ص ۳۳۶

[۱۵] مسند الامام الرضا علیه السّلام، ص ۳۱۵

[۱۶] همان، ص ۶۰۸

[۱۷] همان، ص ۶۱۱

[۱۸] تنقیح المقال، ج ۳، ص ۲۷۱

[۱۹] همان، ج ۱، ص ۱۵۹

[۲۰] رجال کشی، صص ۶۱۲- ۶۱۱؛ بحار الانوار، ج ۵۰، ص ۱۰۹

[۲۱] الکافی، ج ۱، ص ۵۳

[۲۲] الکافی، ج ۴، ص ۲۹۱؛ التهذیب، ج ۵، ص ۳۰