{در تعالیم پیشوایان دین، دعا اسلحه پیامبران، سپر و سلاح مؤمن، مغز همه عبادات و حلقه ارتباط خالق و مخلوق معرّفی شده است.

اوّلین مظلوم عالم، حضرت امیرالمؤمنین(ع) می فرمایند:

دعا سپر مؤمن است و هر گاه بسیار دری را کوبیدی به روی تو باز می شود.[۱]

و حضرت امام محمّدباقر(ع) خطاب به یکی از اصحاب خویش فرمودند:

آیا تو را راهنمایی نکنم به چیزی که رسول خدا(ص) در آن استثنایی نزده؟

عرض کردم: چرا. فرمود:

دعا، که قضای پیچیده و سخت را برمی گرداند و انگشتانش را به هم فشرد.[۲]

و باز آن حضرت تأکید کردند:

به خدا سوگند هیچ بنده ای دعا، پافشاری و اصرار به درگاه خداوند عزّوجلّ نکند مگر اینکه حاجتش را برآورد.[۳]

حضرت امام صادق(ع) نیز می فرمایند:

دعا کن و مگو که کار گذشته است و آنچه مقدّر شده همان شود [و دعا اثری ندارد]… [۴]

مرحوم علّامه مجلسی در شرح روایت فوق می گوید:

… باید ایمان به بَداء داشت و به اینکه خداوند سبحان هر روز در کاری است و هر چه خواهد محو کند و هر چه بخواهد ثبت کند و قضا و قدر مانع دعا نیستند؛ چون تغییر در لوح محو و اثبات ممکن است. گذشته از اینکه خود دعا نیز از اسباب قضا و قدر، (است) و امر به دعا نیز از همان هاست.[۵]

و نیز از آن حضرت نقل شده که فرمودند:

«همانا دعا، قضا را برمی گرداند و آن را از هم وامی تابد؛ چنانچه رشته های نخ اگر چه به سختی تابیده شده باشد از هم باز شود.»[۶]

کمتر کسی است که در امور شخصی به ویژه در تنگنا و هنگام مواجه شدن با مشکلات و سختی های زندگی، دست به دعا بلند نکند و با راز و نیاز، نذر و توسّل به اولیای الهی از درگاه حضرت احدیّت، گشایش در امور خود را طلب نکند.

نکته مهم این است که ما معمولاً در حوائج فردی خویش بر دعا الحاح و اصرار می ورزیم و تا استجابت کامل آن، دست از طلب و درخواست برنمی داریم؛ ولی به مسئله و امر مهمّ دعا برای تعجیل ظهور امام عصر(عج) آن گونه که باید و شایسته است اهتمام نمی ورزیم. غافل از آنکه این دعا زیباترین آرزو و بهترین دعاهاست؛ زیرا خیر و سعادت دنیا و آخرت ما و همه انسان ها و نیز گشایش در امور مادّی و معنوی جهانیان، وابسته به امر ظهور امام عصر(عج) است. به همین جهت است که ائمه اطهار(ع) ما را به این امر حیاتی و با اهمیّت دعوت نموده اند و حضرت ولیّ عصر(عج) نیز در توقیعی که برای اسحاق بن یعقوب فرستاده اند، تأکید فرموده اند:

برای تعجیل در فرج و ظهور من بسار دعا کنید که همانا فرج من، فرج و گشایش خود شماست.[۷]

همچنین آن حضرت در توقیع شریف خطاب به شیخ مفید(ره) می فرمایند:

اگر شیعیان ما که خداوند متعال ایشان را به اطاعت خویش موفّق بدارد با دل های متّحد و یک پارچه بر وفای به عهد و پیمان خویش اجتماع می کردند، ملاقات ما از آنها به تأخیر نمی افتاد و سعادت دیدار و مشاهده با معرفت برای آنها به زودی حاصل می شد و زودتر از این به دیدار ما نایل می شدند.[۸]

امام صادق(ع) درباره نقش دعا در تعجیل فرج و برای تشویق شیعیان به این امر حیاتی و مهم فرمودند:

… وقتی عذاب و سختی بر بنی اسرائیل طولانی شد. چهل روز به درگاه خدا گریه و ناله کردند. خداوند متعال به موسی و هارون(ع) وحی فرمود: که آنها را از دست فرعون نجات دهند و این در حالی بود که از چهارصد سال (عذاب)، صد و هفتاد سال باقی مانده بود و خداوند متعال به واسطه دعای بنی اسرائیل از آن صد و هفتاد سال صرف نظر نمود.

آنگاه امام صادق(ع) فرمودند:

همچنین شما (شیعیان) اگر این عمل (یعنی گریه و دعا کردن برای تعجیل فرج) را انجام دهید، خداوند قطعاً فرج و گشایش ما را می رساند و اگر انجام ندهید (و دست روی دست بگذارید و بی تفاوت بمانید) این امر به نهایت خود می رسد.[۹]

مؤلّف کتاب شریف مکیال المکارم با استناد به این روایت می گوید:

آنچه از روایات به دست می آید ظاهراً این است که وقت ظهور امام عصر(عج) از امور بَدائیّه است که امکان پس و پیش افتادنش هست.[۱۰]

یعنی می توان با دعا نمودن، فرج و ظهور امام عصر(عج) را جلو انداخت و تشویق ائمّه اطهار(ع) به دعا نمودن برای تعجیل ظهور، بیانگر آن است که حصول فرج و فرارسیدن دوران ظهور، دارای یک زمان صددرصد تعیین شده و تغییر ناپذیر نیست و اگر مردم به مسئله غیبت امام زمانشان و طولانی شدن این امر بی توجّهی نموده و با دل های متّحد و یک پارچه، فرج آن حضرت را از خداوند متعال نخواهند، خداوند ظهور آن بزرگوار را تا انتهایی که برای دوران غیبت در نظر گرفته است و ما از آن اطّلاعی نداریم به تعویق خواهد انداخت و البتّه این نهایت نیز ممکن است هر لحظه فرا برسد.

مؤلّف مکیال المکارم می نویسد:

در زمان حضرت ادریسِ پیامبر(ع) نیز وقتی آن حضرت مورد حمله حکومت طغیان گر زمان خویش قرار گرفت، از میان مردم غایب گردید. در دوران غیبت او، پیروانش که در نهایت سختی و شدّت قرار داشتند، تصمیم گرفتند در برابر خداوند توبه نمایند. این بازگشت و پشیمانی واقعی باعث شد که خداوند، دوران غیبت او را پایان بخشد. حضرت ادریس(ع) ظاهر شد و حاکم ستمگر در برابر او به ذلّت و خواری افتاد.

همچنین است اگر مردم در زمان غیبت، به صورت دسته جمعی توبه نموده و قصد یاری امام عصر(عج) را نمایند، امید است که خداوند طومار غیبت را در هم پیچیده و آن بزرگوار را ظاهر نماید.[۱۱]

حضرت امام حسن مجتبی(ع) در عالم خواب یا مکاشفه به مرحوم آیت الله میرزا محمّدباقر فقیه ایمانی فرمودند:

در منبرها به مردم بگویید و به آنان دستور دهید توبه کنند و برای تعجیل ظهور حضرت حجّت(ع) دعا نمایند. دعا برای آمدن آن حضرت، مانند نماز میّت نیست که واجب کفایی باشد و با انجام دادن عدّه ای از دیگران ساقط شود؛ بلکه مانند نمازهای پنج گانه است که بر هر فرد بالغ واجب است برای ظهور آن حضرت دعا کند.[۱۲]

مرحوم فقیه ایمانی در کتاب خود می نویسد:

… و نیز از بسیاری از اخبار و فقرات ادعیه و زیارات استفاده می شود که امر ظهور آن حضرت، اصل وقوعش یک وعده تخلّف ناپذیر الهی است؛ ولی زمان وقوع آن از امور بَدائیّه است که قابل تعجیل و تأخیر است و نیز از بعضی از اخبار به دست می آید که دعای مؤمنان هنگامی که با شرایط و آدابش انجام شود، تأثیر به سزایی در تعجیل فرج خواهد داشت.[۱۳]

سیّد حلّاوی شاعر اهل بیت(ع) قصیده ای سرود و در ضمن آن از گرفتاری های شیعیان و درد، رنج، شکنجه و مصایب آنها به پیشگاه امام عصر(ع) شکایت کرده و این قصیده را در چندین مجلس خوانده بود. یکی دو نفر از اوتاد نجف اشرف در عالم رؤیا خدمت حضرت ولیّ عصر(ع) مشرّف شدند. حضرت به آنها فرمودند:

بروید به سیّد (حلّاوی) بگویید: سیّد! این قدر دل مرا مسوزان، این قدر سینه مرا کباب مکن. این قدر ناراحتی شیعیان را به گوشم مرسان. من از شنیدن آن متأثّر می شوم… «لیس الأمر بیدی»؛ کار در دست من نیست، به دست خداست. دعا کنید خداوند فرج مرا برساند.[۱۴]

یکی از تشرّف یافتگان به آستان مقدّس حضرتش می گوید:

در مسجد مقدّس جمکران اعمال را به جا آورده و با همسرم می آمدم. دیدم آقایی نورانی داخل صحن شده و قصد دارند به طرف مسجد بروند. گفتم: این سیّد نورانی در این هوای گرم تابستان از راه رسیده، تشنه است. ظرف آبی به دست او دادم. ظرف آب را پس داد گفتم: آقا شما دعا کنید و فرج امام زمان(عج) را از خدا بخواهید تا امر فرجش نزدیک شود. فرمودند:

«شیعیان ما به اندازه آب خوردنی ما را نمی خواهند. اگر بخواهند دعا می کنند فرج ما می رسد».[۱۵]

به این دو پیام از مولایمان حضرت مهدی(عج) نیز گوش جان می سپاریم:

هر مؤمنی که در مجالس سوگواری پس از ذکر مصایب حضرت سیّدالشّهداء(ع) برای من دعا کند، من برای او دعا می نمایم.[۱۶]

به شیعیان و دوستان ما بگویید که خدا را به حقّ عمّه ام حضرت زینب(س) قسم دهند که فرج را نزدیک گرداند.[۱۷]

در برخی روایات، دعا برای فرج از حقوق اهل بیت(ع) بر شیعیان شمرده شده است؛ چنان که امام صادق(ع) فرموده اند:

همانا از حقوق ما بر شیعیان این است که بعد از هر نماز واجب، دست هایشان را بر چانه گذاشته و سه مرتبه بگویند:

یا رَبَّ مُحَمَّدٍ عَجِّل فَرَجَ آلِ مُحَمَّدٍ.

یا رَبَّ مُحَمَّدٍ إِحفَظ غَیبَهَ مُحَمَّدٍ.

یا رَبَّ مُحَمَّدٍ إِنتَقِم لِابنَهِ مُحَمَّدٍ.

ای پروردگار محمّد(ص)، فرج و گشایش امور آل محمّد را تعجیل فرما.

ای پروردگار محمّد(ص)، محافظت کن (دین را در) غیبت محمّد(ص).

ای پروردگار محمّد(ص)، انتقام دختر محمّد(ص) را بگیر.[۱۸]

دعا برای ظهور امام عصر(ع) از راه های نجات در دوران ظلمانی غیبت نیز هست؛ زیرا امام حسن عسکری(ع) فرمودند:

سوگند به خدا فرزندم دارای غیبتی خواهد بود که هیچ کس در آن دوران از هلاکت و نابودی رهایی نمی یابد، مگر کسی که خداوند او را بر اعتقاد به امامت وی استوار ساخته و بر دعا برای تعجیل ظهور آن حضرت توفیقش ببخشد.[۱۹]

آن حضرت در روایت دیگری چنین فرمودند:

… هر گاه صبحگاهان روزی دیدید که امامی از آل محمّد(ص) غایب گشته او را مشاهده نمی کنید، پس به درگاه خداوند عزّوجلّ استغاثه نمایید (و فرج و ظهور او را از پروردگار بخواهید)… پس چه زود باشد که فرج و گشایش بر شما رخ نماید… [۲۰]

و امّا در رابطه با نقش دعا در تعجیل فرج نکاتی مطرح است که به آن اشاره می کنیم:

۱ -تنها یکی از آثار «دعا برای تعجیل فرج» تسریع امر ظهور امام عصر(ع) است. این دعا آثار و برکات فراوانی هم چون آمرزش گناهان، نزول نعمت، دفع بلاها، طول عمر، وسعت رزق، ورود به بهشت، نایل شدن به شفاعت اهل بیت(ع)، امان از تشنگی روز قیامت و… دارد که مؤلّف مکیال المکارم به ۱۱۰ فایده از فواید آن اشاره نموده است.

۲ – بار دیگر تأکید می کنیم که دعا در فرا رسیدن زمان ظهور، اثر قطعی دارد و ترک آن موجب تأخیر در امر فرج خواهد شد و از دقّت در حدیث بنی اسرائیل و سایر روایات استفاده می شود که امر ظهور بداء پذیر است.

۳ – برخی می گویند: «هر وقت خدا بخواهد، آقا می آید» و تلویحاً نقش دعا در تعجیل فرج را کم رنگ می شمرند. این مطلب صحیح است که خداوند متعال باید اذن قیام و فرج را صادر کند و در روایات ما نیز آمده است:

و امّا ظهور الفرجِ فإنّه إلی الله.[۲۱]

و امّا، امر فرج به دست خداست.

ولی باید توجّه داشت که امام عصر(ع) و اجداد طاهرینش، خود، شیعیان را به دعا برای تعجیل توصیه کرده اند که نشان می دهد اگر اشتیاق ما به اوج برسد خداوند نیز وعده خود را محقّق خواهد ساخت.

۴ – برخی نیز می گویند ما گنهکاریم، لیاقت نداریم برای امام زمان دعا کنیم. لقمه ها اشکال دارد!

این گونه مطالب از ترفند های شیطان برای بازداشتن ما از دعا برای فرج به حساب می آید. دعا برای امام، ما را به امام نزدیک تر می کند.

به علاوه امام زمان(ع) تنها امام نیکوکاران نیست، بر گنهکاران نیز حجّت است. امام همچون خورشید بر همگان می تابد و به صنف خاصّی تعلّق ندارد. در انحصار ملّت و نژاد خاصّی نیز نیست. امام متعلّق به تمام بشریّت است. نه تنها امام انسان ها که امام جنّ و ملائک نیز هست. نه تنها امام اهل زمین که امام اهل آسمان ها نیز هست.

اگر بَنا بود دعای گناهکاران مستجاب نشود و آنها از درگاه رحمت الهی مأیوس شوند، خداوند باب توبه را پیش روی بندگان خویش نمی گشود. این گونه افراد ابتدا می توانند توبه کنند و بعد برای فرج دعا کنند. مگر قرآن نمی فرماید که حسنات، سیّئات را از بین می برد؟[۲۲] آیا حسنه ای بالاتر از دعا برای فرج سراغ دارید؟

۵ – وقتی بحث از ظهور به میان می آید برخی می گویند: «امام زمان به این زودی ها نمی آید!»

این گونه اظهار نظرها، خلاف روایات متعدّدی است که به ما امر می کند هر صبح و شام منتظر فرج باشیم و تأکید می کند که ظهور به طور ناگهانی و زمانی که مردم گمان نمی برند صورت خواهد پذیرفت. محبّت و علاقه به امام نیز اقتضا دارد که ما ظهور را دیر نپنداریم؛ زیرا غیبت، دوران تنهایی، دل شکستگی و غصب حقّ امام است. آیا اگر فردی از عزیزان ما به زندان افتاده باشد یا به سفر رفته و بازنگشته باشد، تحمّل آن را داریم که کسی بگوید: «بی خود منتظر نباشید؛ به این زودی ها نخواهد آمد!» در برابر چنین سخنانی، چه واکنشی نشان خواهیم داد؟

۶ – برخی برای واجب دانستن امری به دنبال فتوا می گردند. در صورتی که در اصول دین، تقلید جایز نیست و هر کس باید به وظیفه خویش عمل نماید. دعا برای فرج، واجب است از آن جهت که حضرت امام جواد(ع) به حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) فرمودند:

ای ابوالقاسم (کنیه حضرت عبدالعظیم) مهدی ما آن امام هدایت گری است که واجب است در دوران غیبت انتظار او را کشید و در زمان ظهور از او اطاعت کرد.[۲۳]

و فرمایش امام حسن مجتبی(ع) به مرحوم فقیه ایمانی که دعا برای فرج را مثل نمازهای پنج گانه واجب دانسته اند[۲۴] نیز مؤیّد این معناست.

۷ – نباید دعا برای فرج را هم ردیف بقیّه دعاها دانست و این مسئله مهم نباید به امری کلیشه ای و تشریفاتی تبدیل شود. نباید دعا برای فرج را به انتهای مجلس دعا و ذکر، آن هم پس از دعا برای بانی مجلس، مریض مدّ نظر، ملتمسان دعا و اموات حاضران! موکول نمود. در صدر همه حاجت ها، دعا برای ظهور امام عصر(ع) است. به یک یا دو دعا نیز نباید بسنده کرد. در همین یک دعا، فرج عالَم و آدم نهفته است. ماهیّت این دعا با بقیّه دعاها تفاوت دارد. «همه مشکلات» و «مشکلات همه» را در برمی گیرد. علاوه بر اینکه این دعا، دعا برای امام زمان و حجّت دهر و خلیفه خدا و بهترین انسان روی زمین است همه گرفتاران، بیماران، گرسنگان، بی پناهان، مظلومان و محرومان جهان و حتّی مردگان را نیز شامل می شود. حتّی حیوانات نیز پس از ظهور، از عدالت امام بهره مند خواهند شد. در احوال مرحوم میرزا ابوالفضل قهوه چی گفته اند: وی زمانی در بیابان در یک شب برفی، گروهی گرگ را می بیند که به گرد یکدیگر حلقه زده و زوزه می کشند. با حالت تعجّب به خداوند عرض می کند که خدایا اینها دیگر چه می گویند؟ در این هوا چه می خواهند؟ به او فهمانده بودند که این زبان بسته ها به درگاه خدا شکایت می کنند که خدایا تا کی ما حرام بخوریم؟! پس کِی امام زمان(ع) می آید تا ما هم از این حرام خوری نجات پیدا کنیم؟

۸ – برخی نیز می گویند: «تا ما درست نشویم آقا نمی آید» اگر معنای این حرف این باشد که ما باید خود و جامعه خویش را اصلاح و به ظهور کمک کنیم مطلب درستی است؛ ولی اگر ناامید شویم و بگوییم تا زمانی که اوضاع به همین منوال است آقا نمی آید، حرف درستی نیست؛ زیرا اوّلاً امام در زمان ناامیدی مردمان می آید. دوم آنکه ایشان نیز برای اصلاح می آید و زمین را پر از عدل و داد می کند. سوم آنکه ما تحت هیچ شرایطی نباید از ظهور ناامید باشیم. هر لحظه ممکن است فرج فرا برسد.

۹ – برخی اشخاص نیز با استناد به توان تسلیحاتی ابرقدرت ها که قادر به تخریب تمام کره زمین است با لحنی آمیخته به نگرانی و دلسوزی راجع به ظهور امام سخن گفته و اظهار می دارند امام چگونه خواهد توانست بر شرایط امروز جهان فائق آید؟ توجه به چند نکته در این قسمت ضروری است:

امام معصوم «قدره الله» است. مظهر قدرت الهی است. با یک اشاره حضرتش، همه سلاح ها و ابزارآلات جنگی از کار خواهد افتاد. امدادهای غیبی نیز به کمک آن حضرت خواهند آمد. رعب و ترسی که هیبت ایشان در دل کفّار و منافقان خواهد انداخت، مانع از بسیاری از تحرّکات و مخالفت ها علیه ایشان خواهد شد. از همین روست که در روایات از ایشان به عنوان «المنصور بالرّعب» یاد شده است. یعنی «ترس»، خود از ابزارهای یاری امام به شمار می آید. اگر چه بنا به مصلحت الهی، آن حضرت، از اسباب ظاهری نیز برای فتح جهان استفاده می کند و برخی از یاران ایشان به شهادت خواهند رسید.

وعده قطعی الهی به پیروزی امام عصر(ع) تعلّق گرفته است. همه انبیا و اولیا به ظهور آن حضرت بشارت و به پیروزی ایشان نوید داده اند. آن ولیّ خدا برای شکستن پشت ظالمان، ویران نمودن کاخ های ستمگران، ریشه کن نمودن اهل عصیان و طغیان و قطع ریسمان های دروغ و بهتان و… خواهد آمد.

این بار بر خلاف دفعات گذشته که اکثریّت انبیا تکذیب شدند و همه ائمه(ع) به شهادت رسیدند شکستی در کار نیست. حضرت صاحب الزّمان(ع) برای پیروزی خواهد آمد. محدّث عالی مقام شیعه مرحوم شیخ حرّ عاملی(ره) می گوید:

در عالَم خواب دیدم که حضرت مهدی(ع) وارد مشهد شده اند. از منزل ایشان سؤال کردم. گفتند در طرف غربی مشهد در باغی که عمارتی دارد وارد شده اند. به خدمت آن حضرت شرفیاب شدم. دیدم در وسط مجلسی که نشسته اند حوضی است و حدود بیست نفر در مجلس حضور دارند.

پس از ساعتی گفت وگو، غذا آوردند. اندک بود؛ امّا بسیار لذیذ به طوری که همگان خوردیم و سیر شدیم؛ امّا غذا همچنان به حال خود باقی بود. از غذا که فارغ شدیم، دقّت کردم دیدم شمار اصحاب آن جناب از چهل نفر تجاوز نمی کنند. با خود گفتم: این بزرگوار ظهور فرموده و لشکریانش بسیار اندک اند. ای کاش می دانستم آیا پادشاهان زمین از او اطاعت می کنند یا با آنها به جنگ برمی خیزد؟ چگونه بدون لشکر بر آنها پیروز خواهد شد؟ پیش از آنکه حرفی بزنم به من نگاهی نموده و با تبسّم فرمودند:

شیعیان مرا از کمی یاور مترسان که مردانی همراه من اند که اگر دستور دهم که همه دشمنان را از پادشاه و… حاضر می کنند و گردن می زنند.

«وَ ما یَعلَمُ جُنُودُ رَبِّکَ اِلّا هُوَ؛

لشکریان پروردگارت را جز او نمی داند.»[۲۵]

از این بشارت خرسند شدم… .[۲۶]

۱۰ – نکند خدای ناکرده کسی تصوّر کند امام عصر(ع) به دعای ما نیازمند است. برعکس این ما هستیم که سراپای وجودمان نیاز به ایشان است. در روایات آمده است:

هر کس پندارد که امام به آنچه در دست مردم است احتیاج دارد کافر است.[۲۷] -}[۲۸]

از آنچه مطرح شد معلوم می شود نه تنها دعا برای ظهور امام زمان درست است بلکه واجب است که هر انسانی به این امر مداومت بخشد.

موفق باشید.

منبع:پرسمان

[۱] . اصول کافی: با ترجمه و شرح سید هاشم رسولی محلاتی، ج ۴، کتاب دعا باب اینکه دعا سلاح مؤمن، ص ۲۱۴، ح ۴.

[۲] . همان، باب اینکه دعا بلا و قضا را دفع می کند، ص ۲۱۶، ح ۶.

[۳] . همان، باب پافشاری و اصرار بر دعا، ص ۲۲۴، ح ۵.

[۴] . همان، باب فضیلت دعا، ص ۲۱۱، ح ۳.

[۵] . همان.

[۶] . همان، باب اینکه دعا بلا و قضا را دفع می کند، ص ۲۱۵، ح ۱.

[۷] . کمال الدّین، ج ۲، ص ۴۸۵.

[۸] . بحارالانوار، ج ۵۳، ص ۱۷۶.

[۹] . تفسیر عیّاشی، ج ۲، ص ۱۵۵.

[۱۰] . مکیال المکارم، ج ۱، ص ۳۴۷.

[۱۱] . مکیال المکارم، باب چهارم، بحث غیبت انبیاء.

[۱۲] . مکیال المکارم، ج ۱، ص ۴۳۸؛ صحیفه مهدیّه، ص ۵۱.

[۱۳] . شیوه های یاری قائم آل محمّد(ص)، ص ۵۷.

[۱۴] . مجالس حضرت مهدی(ع)، ص۱۰۹.

[۱۵] . شیفتگان حضرت مهدی(ع)، ج ۱، ص ۱۵۵.

[۱۶] . مکیال المکارم، ج ۱، ص ۳۳۳.

[۱۷] . شیفتگان حضرت مهدی(ع)، ج ۱، ص ۲۵۱.

[۱۸] . صحیفه مهدیّه، ص ۱۹۵.

[۱۹] . کمال الدّین، ج ۲، ص ۳۶۸.

[۲۰] . کمال الدّین، باب ۳۲، ح ۸.

[۲۱] . غیبت شیخ طوسی، ص ۱۷۷.

[۲۲] . سوره هود (۱۱)، آیه ۱۱۴.

[۲۳] . کمال الدّین صدوق، ج ۲، ص ۳۷۷.

[۲۴] . ر.ک: مکیال المکارم، ج ۱، ص ۳۳۳.

[۲۵] . سوره مدّثر (۷۴)، آیه ۳۱.

[۲۶] . اثباه الهداه، باب ۲۳، معجزات صاحب الزّمان(ع)، شماره ۱۶۶.

[۲۷] . ترجمه مکیال المکارم، ج ۲، ص ۳۵۳.

[۲۸] . موعود :: آبان ۱۳۸۶، شماره ۸۱