منظور پروردگار از آزمایش انسانها با نقص ثمرات(کمشدن محصولات) چیست؟
مراد از کم بودن میوه در سوره بقره آیه ۱۵۵ چیست؟ آن را تبیین فرمایید؟
پاسخ اجمالی
برخی از مفسران معتقدند؛ منظور از نقص ثمرات از بین رفتن میوه هاى درختان و کمبود زراعت و گیاهان است؛ مؤمنان به دلیل درگیر بودن در نبردها و جهاد با دشمن، از رسیدگی به باغ ها و مزارع بازمی ماندند و یا به آفات و بلایای طبیعی محصولات آنان از بین می رفت.
برخى نیز می گویند؛ منظور از نقص ثمرات فرزندان است؛ زیرا فرزند میوه دل انسان است؛ و نقص فرزندان و کم شدن مردان و جوانان با جنگ که در آیه قبل مطرح شده مناسب تر است، تا نقص میوه هاى درختان.
عده ای برآنند که نقص ثمرات شامل هر گونه بهره هاى زندگى، اعم از کشت و زرع، میوه ها و فرزندان می شود که از آثار بهم خوردن امنیت عادى و حالت بسیج عمومی، دفاع و جهاد است.
پاسخ تفصیلی
۱ – یکى از سنت هاى خدا در مورد بشر این است که او را همواره مورد آزمایش قرار می دهد. این حقیقت از آیات متعدد قرآن استفاده مىشود، از جمله آیه: «وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرینَ»؛[۱]بیقین همه شما را با چیزى از ترس، گرسنگى، و کاهش در مال ها، جان ها و میوه ها، آزمایش می کنیم و بشارت ده به استقامت کنندگان.
این آیه می فرماید خداوند به مقدارى از ترس نه ترس همیشگى، همچنین به مقدارى از گرسنگى و مقدارى از نقصان اموال و نفوس و ثمرات امتحان می کند. خداوند این نکته را از آن جهت یادآور شد که مؤمنان، خود را براى تحمّل مشکلات و مشقت هایى که در راه کمک به پیامبر اسلام(ص) پیش می آمد آماده کنند؛ علت ترس آن بود که دشمنانى از مشرکان همواره قصد اذیّت آنان را داشتند و علّت گرسنگى نیز آن بود که در نتیجه درگیر بودن با جهاد در راه خدا به معاش و اقتصاد آنها لطمه بزرگى وارد می آمد. گذشته از این حتی لازم بود براى تأمین بودجه جهاد، از مال خود انفاق کنند.[۲]
۲ – در وجه مصلحت و لطف این آزمایش ها دو دیدگاه وجود دارد:
۱ – ۲ – کسانى که بعد از آنها به وجود می آیند هنگامى که با این نوع پیش آمدها و مشکلات برخورد می کنند بدانند که اینها دلیل پستى مقام انسان نیست؛ زیرا این امور براى اصحاب پیامبر اسلام(ص) که از لحاظ مقام و منزلت از آنها بالاتر بوده اند نیز پیش آمده است.
۲- ۲ – هنگامى که کفّار مشاهده کنند، مؤمنان در راه یارى پیامبر(ص) در عین حال که با این نوع مشکلات و مشقت ها مواجه هستند، از یارى او صرف نظر نمی کنند، بلکه همچنان با جان و مال به پشتیبانى و یارى خود ادامه می دهند، از این جریان پى می برند که آنان یقین و معرفت کامل به حقانیّت دین اسلام پیدا کرده اند و همین موضوع موجب می گردد که خود کفّار نیز به دین اسلام توجّه کنند و بالأخره در ردیف مسلمانان درآیند.[۳]
۳ – گفتنی است که اولاً: امتحان الهى به دو صورت انجام می گیرد: گاهى با کمبودها و بلاها و گاهى با افزایش نعمت و خوبی ها، چنان که می فرماید: «وَ نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَ الْخَیْرِ فِتْنَهً»؛[۴]شما را به شر و خیر امتحان می کنیم.
منظور از شرّ، مصیبت ها و ناراحتی ها است که نمونه هایى از آن در آیه مورد بحث بیان شده است. و منظور از خیر نعمت هاى گوناگون؛ مانند علم، ثروت، قدرت و … است.
ثانیاً: چنین نیست که امتحان الهى در طول عمر فقط یک بار صورت گیرد، بلکه همواره در زندگى تکرار می شود: «أَ وَ لا یَرَوْنَ أَنَّهُمْ یُفْتَنُونَ فِی کُلِّ عامٍ مَرَّهً أَوْ مَرَّتَیْنِ»؛[۵] آیا نمی بینند که آنها سالى یک بار و یا دو بار امتحان می شوند؟
ثالثاً: امتحان الهى عمومى است و شامل همه افراد می شود و این یک قانون کلى است و استثنا ندارد؛ لذا همه افراد بشر به نحوى مورد آزمایش قرار می گیرند. خداوند حتى پیامبران خود را هم مکرر مورد امتحان قرار داد، آزمایش هایی به مراتب سخت تر از امتحان افراد معمولى است؛ مانند در آتش انداختن حضرت ابراهیم(ع)، دستور به ذبح فرزندش اسماعیل(ع). قرآن کریم می فرماید: «وَ لَقَدْ فَتَنَّا سُلَیْمانَ»؛[۶]همانا سلیمان را امتحان کردیم.
رابعاً: آمدن پیامبران براى همه افراد چه آنهایى که ایمان آورده اند و چه آنهایى که ایمان نیاورده اند، مایه امتحان است، ولى افراد با ایمان امتحان دیگرى هم دارند. چنان که می فرماید: «أَ حَسِبَ النَّاسُ أَنْ یُتْرَکُوا أَنْ یَقُولُوا آمَنَّا وَ هُمْ لا یُفْتَنُونَ»؛[۷] آیا مردم گمان می کنند با گفتن این که ایمان آورده ایم رها می شوند و مورد امتحان قرار نمی گیرند؟
۴ – با توجه به آنچه که بیان شد، در آیه مورد بحث طبق صریح قرآن، خداوند بندگان خود را با پنج چیز امتحان می کند:[۸] ترس، گرسنگى، کاستى در اموال، کاستى در جان ها و کاستى در میوه ها.
خداوند در این آیه مؤمنان را مورد خطاب قرار می دهد و اظهار می دارد که شما را با چیزى از این پنج مورد امتحان خواهیم کرد و با ذکر این مطلب آنها را براى مقابله با مشکلاتی که در پیش دارند آماده می کند تا بدانند که در جهت یارى پیامبر و دین حق گرفتاری هایی خواهند داشت که همه آنها امتحان هاى خداوند است. آن گاه در پایان آیه به کسانى که در راه این مشکلات صبر کنند مژده خیر می دهد. سپس به آنها یاد می دهد که به هنگام رسیدن بلا، از نظر روحى چه واکنشى نشان دهند.[۹]
۵ – شاید سرّ این که اولین مورد از چیزهایی که انسان به سبب آن امتحان می شود ترس اعلام شده، نظر به همان ترس از فقدان یکى از این امور سه گانه(جان، مال و فرزند) است که قبل از وقوع آنها انسان همیشه می ترسد که مبادا آسیبى به آنها برسد.
در مرتبه دوم گرسنگى است که در اثر فقر پدید می آید.
مرتبه سوم نقص مال است که البته، فقدان مال بسیار ناگوار است، بویژه برای ثروت مندان هنگامی که دچار فقر گردند.
و در مرتبه چهارم آفات نفسانى است که از زخم خوردن در میدان نبرد و جهاد فى سبیل اللَّه است تا دچار شدن به بیماری ها.[۱۰]
اما در مورد پنجمین ابزار امتحان که نقص ثمرات باشد، و منظور از آن چیست، مفسران در مجموع چند احتمال مطرح کرده اند.
۱ – بعضى گفته اند مراد از نقص ثمرات، از بین رفتن میوه هاى درختان و کمبود زراعت و گیاهان است.[۱۱] و علّت نقصان میوه ها این بود که مؤمنان به دلیل اشتغال به جهاد و نبرد با دشمنان، از تعمیر باغ ها و مزارع باز می ماندند.[۱۲] و یا آنکه مراد، تلف شدن محصولات به آفات و بلایای طبیعی و آسمانی است.[۱۳]
۲ – برخى می گویند: منظور از کاهش ثمرات، ازدست دادن فرزندان است؛ زیرا فرزند میوه دل انسان است.[۱۴] و چون نقص فرزندان و کم شدن مردان و جوانان با جنگ که در آیه قبل مطرح شده، مناسب تر است تا نقص میوه هاى درختان.[۱۵]
۳ – برخی هم معتقدند؛ نقص ثمرات، شامل هر گونه بهره هاى زندگى؛ مانند کشت و زرع، میوه ها، فرزندان و … می شود که از آثار بهم خوردن امنیت عادى و حالت بسیج عمومی و دفاع و جهاد است. کسانی که باید نظامات جهل و ستم را واژگون کنند و زنجیرهاى اسارت را از ملل بردارند، باید از چنین آزمایش هاى سخت مانند پولاد آب دیده بیرون آیند و از دیگران خالص و متمایز گردند.[۱۶]
منبع:اسلام کوئست
پی نوشت:
[۱]. بقره، ۱۵۵٫
[۲]. ر. ک: طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، مقدمه، بلاغی، محمد جواد، ج ۱، ص ۴۳۵- ۴۳۶، تهران، ناصر خسرو، چاپ سوم، ۱۳۷۲ش.
[۳]. همان، ص ۴۳۶ .
[۴]. انبیاء، ۳۵٫
[۵]. توبه، ۱۲۶٫
[۶]. ص، ۳۴٫
[۷]. عنکبوت، ۲٫
[۸]. البته این عدد براى حصر نیست، بلکه فقط از باب بیان نمونه است. ر. ک: پاسخ ۴۱۵۷٫
[۹]. جعفری، یعقوب، کوثر، ج ۱، ص ۴۰۷- ۴۰۸، بی جا، بی تا.
[۱۰]. بانو امین، سیده نصرت، مخزن العرفان در تفسیر قرآن، ج ۲، ص ۱۴۲، تهران، نهضت زنان مسلمان، ۱۳۶۱ش.
[۱۱]. ر. ک: مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ۱، ص ۴۳۶٫
[۱۲]. همان.
[۱۳]. کاشانی، ملا فتح الله، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین، ج ۱، ص ۳۴۳، تهران، کتابفروشی محمد حسن علمی، ۱۳۳۶ش.
[۱۴]. ر. ک: مجمع مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ۱، ص ۴۳۶؛ فخرالدین رازی، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج ۴، ص ۱۳۰، بیروت، دار احیاء التراث العربی، چاپ سوم، ۱۴۲۰ق؛ رشیدالدین میبدی، احمد بن ابی سعد، کشف الأسرار و عده الأبرار، تحقیق، حکمت، علی اصغر، ج ۱، ص ۴۱۸، تهران، امیر کبیر، چاپ پنجم، ۱۳۷۱ش.
[۱۵]. طباطبائی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱، ص ۳۵۳، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم، ۱۴۱۷ق.
[۱۶]. طالقانی، سید محمود، پرتوی از قرآن، ج ۲، ص ۲۳، تهران، شرکت سهامی انتشار، چاپ چهارم، ۱۳۶۲ش.
پاسخ دهید