چالش‌های اندیشه‌ای و اقتصادی شیعیان در عصر امام باقر علیه السلام
عصر امام باقر(ع) از جنبه فکری و اجتماعی یک مقطع مهم و نقطه عطف در زندگی شیعیان به شمار می‌رود. مطالعات و پژوهش‌های معطوف به تاریخ اجتماعی شیعیان، که در سالهای اخیر افزایشی چشم‌گیر داشته است، درباره این گونه مقاطع تاریخی اهمیتی مضاعف می‌یابد. مقاله حاضر با بهرهگیری از گزارش‌های مندرج در منابع مختلف تاریخی، در پی یافتن پاسخ پرسش‌هایی درباره مهمترین چالش‌های اجتماعی شیعیان در این دوره، در حوزه اندیشه‌ای و رفتاری است. بر اساس یافته‌های این پژوهش، میتوان مهمترین این چالش‌ها را چنین برشمرد: اختلاف و چنددستگی شیعیان با گسترش کیسانیه و ایجاد زمینه‌های پیدایش زیدیه، دوری شیعیان کوفه از امام باقر(ع) و تأثیر آن در انحرافات فکری و عملی آنها، مشکلات اقتصادی شیعیان و درگیری آنها با یک‌دیگر در این زمینه، و سرانجام پدیده غلات و تأثیر اندیشه‌ها و عملکرد نامناسب آنان بر انحراف برخی شیعیان و بدنامی شیعیان.
بررسی انتقادی دیدگاه‌ها درباره مذهب ناصر کبیر و خاندان او
نوشتار پیش‌رو، در پی بررسیِ انتقادی نظرگاه‌های نایکسان درباره مذهب ناصر کبیر و خاندان وی است. در این باره، دو دیدگاه وجود دارد؛ گروهی از نویسندگان در سده‌های متمادی، با گرایشهای اعتقادی مختلف و از طیف‌های گوناگون فکری و علمی، او را پیرو مذهب زیدیه شمرده اند و در مقابل، گروهی دیگر از نویسندگان امامی که بیشتر از قرن دهم هجری به بعد هستند، با استناد به پارهای از گزاره‌ها، او را عالمی امامی مذهب معرفی کردهاند. با بررسی تحلیلی گزاره‌ها و شواهد تاریخی و نیز آثار و آرای ناصر کبیر، درمی‌یابیم که دیدگاه گروه نخست، به صواب نزدیک تر است. در زمینه مذهب خاندان ناصر کبیر نیز میتوان گفت اگرچه برخی منابع به مذهب امامی ایشان تصریح کردهاند، ولی با بررسی قراین و شواهد تاریخی، به‌احتمال قوی، سایر افراد دودمان ناصر کبیر نیز به مذهب زیدیه باورمند بوده‌اند
ائتلاف زیدیان و عباسیان در عصر اول عباسی؛ زمینه‌ها، عوامل، پیامدها
گسترش آرای زیدبن‌علی(م. 122) و حمایت زیدیان از رهبران حسنی، زیدیه را به فرقه‌ای تأثیرگذار در عرصه‌های مختلف تبدیل کرد. از سویی دیگر نخستین خلفای عباسی، برای پایان‌دادن به قیام‌های شیعی و دست‌یابی به اقتدار پایدار، از هر راهی استفاده میکردند. یکی از روش‌های اصلی خلفای عباسی برای رسیدن به این هدف نفوذ در بین گروههای شیعی، بوده است. محور اصلی مقاله حاضر، پاسخ به این پرسش است که آیا در عصر اول عباسی بین عباسیان و زیدیان ائتلافی برقرار شده است؟ بررسی تعاملات این دو گروه، وجود جریانی موسوم به ضعفا را در بین زیدیه نشان میدهد که برخی باورهای آنها، هم‌چون جواز امامت مفضول، مرز فکری آنان را با خلفای عباسی کم‌رنگ می‌کرد. مقاله با این جمع‌بندی به پایان رسیده است که ظاهراً خلفای عباسی با بهره‌برداری از زمینه‌های موجود موفق به ائتلاف با زیدیان و اثرگذاری بر آنها شدهاند.
واکاوی چگونگی تعامل امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام با فرقه بُتریه
بُتریه یکی از فرقههای زیدیه شمرده میشود. براساس برخی منابع، این گروه پیش از قیام زید بن‌علی در کوفه حضور داشتند و با پذیرش امامت زید بن علی در شمار زیدیه قرار گرفتند. مقاله حاضر، بتریه را به عنوان بخشی از جریان حدیثی کوفه، یک گروه پیش‌زیدی می‌داند که نقش فعال و تأثیرگذاری در مناسبات فکری و فرهنگی داشتند و با این پیش‌فرض می‌کوشد به بررسی تعامل امام باقر علیه السلام و امام صادق علیه السلام با آنان بپردازد. مطالعات تاریخی نشان میدهد سبک این دو امام در تعامل با این گروه، مبتنی بر دو راهبرد مستقیم و غیرمستقیم بوده است. راهبرد مستقیم ایشان که در قالب مدارا، پرهیز و احتیاط در رویارویی با بتری‌مذهبان جلوه نمود، سبب شد وحدت اجتماعی شیعیان حفظ شود و علاوه بر هم‌گرایی در باورهای مشترک، بیشترین کوشش ممکن برای جذب آنان انجام شود. راهبرد غیر مستقیم که نمود آن در روشن‌گری، هدایت‌گری و نخبه‌پروری بود، علاوه بر حفظ جان و عقاید امامی مذهبان، انزوای بتریه را از یک سو و نظام‌مند شدن باورهای فقهی و کلامی امامیه، پرورش نخبگان، شکل‌گیری نظام آموزشی امامیه در کوفه و توسعه تشیع را از سویی دیگر در پی داشت.
تعامل امام رضا (علیه السّلام) با فرقه زیدیه
زیدیه یکی از فرقههای مهم شیعی، از قیام زیدبن علی سرچشمه میگیرد. زیدیان درباره امام و امامت آراء و عقاید خاصی داشتند و یکی از مهمترین شرایط امام از نظر آنان، دعوت مردم به امامت خویش و قیام با شمشیر بود. در طول تاریخ حضور ائمه: شاهد برخوردهایی میان زیدیه و امامیه شیعه هستیم. شناخت چگونگی تعامل هر کدام از ائمه: از جمله امام هشتم با آنان، علاوه بر افزودن بر آگاهیهای تاریخی در این زمینه و آشنا شدن با پارهای از مشکلات ائمه: به چگونگی برخورد با گروههای مختلف در جوامع کنونی کمک میکند. در تعامل امام رضا با زیدیان، مشاهده میشود که آن حضرت در مواردی قیام کنندگان را از قیام نهی میکردند ولی در رفتار کلی ایشان، نوعی بیاعتنایی همراه با مدارا دیده میشود و امام فقط در برخورد با برادر خود، زید النار به شدت از او انتقاد کردند. دقت در انتقادات امام نشان میدهد که افکار و رفتار نامناسب زید مورد نکوهش آن حضرت قرار گرفته است.
پیدایش و تطور دولت زیدیه در یمن
جنوب جزیره العرب که در کتیبههای باستانی به نام یمنت خوانده میشود از سال 1200 پیش از میلاد دارای نظامهای حکومتی بوده است. مورخان به این سرزمین به سبب پیشینه تاریخی آن در دورانهای پیش و پس از ظهور اسلام توجه کردهاند. هم چنین در قرآن، توجه ویژهایی به این منطقه شده است. این پژوهش تاریخی به حوادث پس از ظهور اسلام در این سرزمین میپردازد و پیدایش و تطور دولت زیدی در یمن و تحولات آن را در میانه سالهای 280 – 298ه.ق / 893 – 911 م بررسی میکند. پیدایش این دولت در یمن و فعالیت امامان زیدی و شیعیانشان در این بخش از جهان اسلام سبب شد این دولت، تنها حکومت زیدی باشد که بیش از هزار سال پایدار بماند
جریان شناسی سیاسی بنی هاشم پس از قیام عاشورا
در مقالۀ حاضر، با بهرهگیری از دو مفهوم «پارادایم» و «استراتژی سیاسی»، در بعد نظری به کاوش در اندیشه و رفتار جریانهای هاشمی پس از قیام عاشورا پرداختهایم. هم چنین با نگاهی به تاثیرات عاشورا بر هاشمیان، پارادایم اعتقادی ـ سیاسی که متعلق به امامیه است و نیز پارادایم سیاسی که مربوط به سایر رهیافتهاست بررسی شده است.
ذیل دو پارادایم اصلی، رهیافتهای «علوی ـ فاطمی» با گرایشهای امامیان، حسنیان و زیدیان؛ «علوی ـ غیرفاطمی» (حنفیان)؛ و رهیافت «عباسی» مورد کاوش قرار گرفته است. در ادامه این سه رهیافت با شاخصهایی، چون: اندیشه سیاسی؛ مبارزه با رژیم/ مبارزه بر رژیم؛ مبارزه باز/ پوشیده؛ اصلاح / انقلاب؛ و نحوۀ ارتباط با سایر رهیافتها، سنجیده شدهاند.
چالش بنی الحسن با انگارۀ علم ائمه علیهم‌السلام در نيمۀ اول قرن دوم
جریان بنی الحسن یکی از شاخه‌های مهم زیدیه در میانۀ قرن دوم هجری است که تأثیرات زیادی در جامعۀ شیعه داشته و عمدتاً جریان تقابل با نظام اموی و سپس عباسی را رهبری میکردند. از آنجاکه بنی الحسن هیچ‌گاه نتوانستند حمایت ائمه علیهم‌السلام را دربارۀ اقدامات خود جلب کنند، نوعی تقابل و انکار را نسبت به ایشان در پیش گرفتند. علم ائمه علیهم‌السلام به امور آینده که از طریق پیامبر اکرم صلی‌الله علیه وآله به ایشان رسیده بود و دانش اختصاصی ایشان در امر دین که از طریق امیرالمؤمنین علیه‌السلام و امامان پس از او در اختیار داشتند، مشروعیت بنی الحسن را با چالش جدی روبرو می‌کرد؛ ازاین‌رو سیاست انکار آموزۀ علم الهی ائمه علیهم‌السلام به روشی پایدار و انحرافی عمیق در زیدیه و در قرن دوم تبدیل شد. این مقاله گزارشی از این جریان را در بازۀ زمانی پرالتهاب نیمۀ اول قرن دوم، عرضه میکند
بحثی درباره فاطمه دختر امام عسکری علیهم السلام
عده ای از مردم شهر اران و بید گل معتقد هستند که خواهر امام زمان علیه السلام «فاطمه بنت العسکری علیه السلام» در این شهر مدفون هستند اکنون در این باره به بحث می نشینیم.
آیا حسن فرحان مالکی از زیدیه است؟
در نوشته زیر حسن فرحان مالکی تلاش می کند اتهاماتی از قبیل انتساب او به فرقه زیدیه را ردّ کند؛ و صریحاً اعلام می نماید: «من سنی هستم؛ چرا که از حیث واقع، محیط رشد، منابع و انجام اعمال عبادی، بر اساس مذهب اهل سنت عمل می‌کنم. بنابراین نماز، روزه و حجم همه براساس مذهب اهل سنت است». متن ذیل توسط علی فاطمی اقتباس شده است.