دانش «نسب شناسی» با تکیه بر نقش شیعیان امامی
دانش «نسبشناسی» از شاخههای علم تاریخ و شعبهای از تاریخنگاری عرب جاهلی است که پیوند ناگسستنی با آن دارد. این میراث جاهلی در دوره اسلامی به دلایلی چون، تدوین دیوان، گسترش فتوحات و استقرار قبایل بسیاری از عرب در مناطق مفتوحه و گسترش رقابتها و تعصبات و دامنزدن برخی خلفا بدانها، رشد سریع یافته و نسبدانان و منابع نسبی مهمی پدید آمد. سهم شیعیان امامی و سادات علویتبار در باروری این دانش، ازاینرو که آن با موضوع امامت و اهلبیت ارتباط تنگاتنگی دارد، نمود بیشتری داشته است. آنان تلاش بسیاری در دانش نسبشناسی داشته و از همان آغاز آثار ارزشمندی در این عرصه آفریده و سهم سترگی در رشد و بقای آن داشتهاند. در این مقاله ضمن مروری اجمالی بر کلیات دانش نسبشناسی، نقش و سهم شیعیان امامی در حوزه انساب نگاری مورد بررسی قرار گرفته است.
بررسی سیاست رسول خدا(ص) در قبال غیرمسلمانان
پس از تشکیل حکومت توسط رسولالله(ص) مسائل جدیدی مطرح شد که ازجمله آنها نحوه مواجهه و برخورد حکومت اسلامی با غیرمسلمانان بود. در این زمینه سه دیدگاه وجود دارد که اولی بر اصالت جنگ و دومی بر اصالت صلح و آخرین دیدگاه هم جنگ و هم صلح را در شرایطی میپذیرد. طبق این دیدگاه، هم جنگطلبی افراطی و هم صلح بهمعنای سازش و استسلام محکوم است و تنها صلحی پذیرفته شده است که با رعایت حقوق متقابل طرفین و شرافتمندانه باشد. این دیدگاه جنگ را برای رفع موانعی مانند فتنه و ظلم تجویز میکند. سیره نبوی هم بهخوبی نشانگر آن است که جنگهای آن حضرت جنبه دفاعی داشته و همچنین پیمانهای متعدد پیامبر با غیرمسلمانان (مانند یهودیان مدینه، یهود فدک، حدیبیه) و پیشنهاد صلح به مشرکان در غزوه بدر توسط آن حضرت مؤید این دیدگاه است.
بازخوانی ایمان مؤمن قریش، حضرت ابوطالب علیه السلام
از میان کسانی که دل در گرو هدایت الهی نهاده و تا سرحد بذل جان، در حفظ و بالندگی دین مقدس اسلام کوشیدهاند، چهره درخشان حضرت ابوطالب(ع)، عموی فداکار پیامبر و پدر شایسته امیرالمؤمنین(ع)، تلألویی ویژه دارد؛ او از آغازین سالهای عمر بابرکت نبی مکرم اسلام، سایه الطاف ویژهاش را بر آن پیامبر اعظم’ گسترانید و در مراحل مختلف زندگی یار و یاور وی بود. آیا میتوان باور کرد این فداکاریها برخاسته از حقجویی و توحیدمداری نباشد؟
گروهی متعصب، چشم خویش را بر حقیقت بستهاند و گناه عظیم شرک را به مؤمن قریش نسبت میدهند. آنها بر این ادعای سست خویش، دلایلی سستتر ذکر میکنند. در این نوشتار با روش گردآوری و تحلیل، درصدد بازخوانی ایمان راسخ ابوطالب(ع) و نقد شبهات مذکور میباشیم و در همین راستا، به ذکر دلایل معتبری در اثبات ایمان مؤمن قریش میپردازیم.
بررسی و تحلیل روایات جمعیت غدیرخم
در نظام فکری و اعتقادی شیعه، مسئله جانشینی امام علی(ع) بهعنوان امام جامعه با هدف هدایت دینی و سیاسی مردم، امری الهی و وصایت پیامبر اکرم(ص) بر آن در روز غدیرخم امری قطعی و متواتر است. برخی مورخان در ثبت گزارشهای جزئی واقعه غدیر اهتمام داشته و برخی دیگر آن را بهصورت کلی نقل کردهاند. ازجمله امور جزئی این واقعه، جمعیت حاضر در روز غدیر و یا جمعیت همراه پیامبر در سفر از مدینه به مکه است که مورخان و محدثان در آن اختلافنظر دارند. ازاینروی، منابع روایی و تاریخی فریقین درباره تعداد جمعیت حاضر در این رویداد مهم و تاریخی اقوال و روایات متفاوتی را نقل کردهاند. این اختلافنظر قابل بررسی است تا روشن شود کدام گزارش صحیح بهنظر میرسد. اهمیت این موضوع بهعلت تبیین دقیقتر جزئیات مسئله، روشن شدن تواتر خبر و اعلان و ابلاغ آن است تا بعدها کسی منکر آن نشود. بنابراین در این نوشتار تلاش بر آن است تا با ملاحظه شواهد و قراین، با روش توصیفی و تحلیلی، جمعیت حاضر در غدیرخم از نگاه فریقین بررسی شود.
مؤلفههای فرهنگی ـ مذهبی مؤثر بر پیدایی و تداوم حیات سیاسی شاه اسماعیل اول و شاه طهماسب اول صفوی
اسماعیل صفوی که به مقام مرشد کامل در طریقت صوفیانه صفوی نائل آمده بود، با تکیه بر مریدان قزلباش خود توانست پس از جنگ و نبردهای بسیار، سلطنت مقتدر و درازآهنگی را در سرزمین ایران پایهگذاری کند و رسمیت مذهب تشیع را در سراسر کشور اعلام نماید. قزلباشان یا همان نیروهای نظامی شاه اسماعیل اول که عمدتاً خاستگاهی قبیلهای داشتند، بهشدت به سازمان و تشکیلات صوفیانه پایبند بودند. این نیروها، تشیع غالیانهای داشتند و بهنظر میرسد شاه اسماعیل اول را بهمثابه سایه خدا و فرزند پیامبر’ تقدیس میکردند. شاه طهماسب اول که بعکس پدرش اسماعیل شخصیتی صلحجو و شریعتمحور داشت، در گذار به دوران استقرار و تثبیت شاهنشاهی صفویان، فقهای شیعی را مورد توجه و استفاده خود قرار داد. حمایتهای مادی و معنوی شاه از فقها از سویی مشروعیت سلطنت طهماسب اول را فراهم کرد و از سوی دیگر موجبات بنیاد ساختار نوین نهاد دینی تشیع را آماده نمود. در این میان، محقق کرکی بهمثابه فقیه پرنفوذی از جبل عامل گفتمان اقتدار فقهای شیعه را مطرح کرده، حکومت صفویان را که موجب گسترش تشیع بود، مورد تأیید قرار داد.
مفهوم صنعت و فناوری از دیدگاه متفکران مسلمان
این مقاله تلاش دارد که سابقه مفهوم صنعت و فناوری را در ادبیات علمی تمدن اسلامی بکاود و اگر نظریهای پرداخته شده است، آن را با ادبیات جدید باز بنمایاند. پرسش اساسی این است که آیا در تمدن اسلامی، مفاهیم صنعت و فناوری توسط متفکران مسلمان مورد بحث و تحلیل واقع شده است یا خیر؟ به استناد آثاری که دانشمندانی مانند فارابی، اخوانالصفا، ناصرخسرو، ابنخلدون، خواجه نصیرالدین طوسی و میرفندرسکی بر جای نهادهاند، میتوان نشان داد که آنها مبانی نظری و اصول برهانی مستحکمی برای صنعت و فناوری پدید آوردهاند. این مقاله به مصادیق و شاخههای مختلف صنعت نمیپردازد، بلکه به ماهیت، اهداف، کارکردها، انواع، و تأثیرات آن توجه میکند. از اینرو، مباحث مقاله را باید کمابیش در حوزه فلسفه فناوری گنجاند و آن را از مباحث فلسفه مضاف محسوب کرد. مهمترین نتیجهگیری مقاله آن است که نظریههای پرداخته شده توسط دانشمندان مسلمان درباره صنعت، میتواند بخشی از فلسفه صنعت و فناوری را در دوره اسلامی تشکیل دهد.
مؤلفههای تأثیر گذاری و تأثیر پذیری مقتل نگاری عراقیان از تاریخ نگاری ایرانی
تاریخنگاری مقتل، یکی از شعب مهم و اصلی مکتب کوفه است که بهتبع شناخت مؤلفههای آن، از یکسو امکان راهیابی به اجزای این شیوه فراهم و از سوی دیگر، به بخشی از علل و عوامل نگارش مقتل پی میبریم. مؤلفههایی چون داستانهای ایامالعرب، ادبیات رایج در مکتب ایران با مشابهتهای آن با شیوه نگارش مکتب عراق با توسعه ترجمه آثار ایرانی به عربی و حضور پررنگ عنصر احساس و حماسه را میتوان از موارد اصلی، و تأثیر شیوه اخباریگری در جزم به ظاهر برخی روایات مقتلی را میتوان از مؤلفههای فرعی که تأثیر اندکی در این مقوله دارد بهشمار آورد. مقاله حاضر درپی پاسخ به مسئله چگونگی این تأثیرات است.
روش قرآن در تبیین مسائل تاریخی
قرآن کریم که کتاب «مبین» و «تبیان کل شی» است، مکرر و به شیوهای خاص به روایت تاریخ پیشینیان پرداخته و بر تاریخنگاری مسلمین مؤثر بوده است. این کتاب آسمانی به روایت چرایی و چگونگی بعضی از وقایع پرداخته، رخ دادن شکستها و پیروزیها را بیان داشته و به مسائلی مثل تحریف، غلو و کتمان حقایق تاریخی اشاره دارد.
تاریخ همواره مورد انتقاد، بهویژه از سوی خواص فیلسوفان تاریخ بوده است. اندیشمندان با طرح روشهای پژوهش در تاریخ، به اندیشه و دیدگاه «تبیین» در مسائل تاریخی رسیدند و روشهایی برای تشخیص و فهم حقایق و واقعیات تاریخی ابداع نمودند. یکی از مهمترین این روشها، روش تفسیری است.
تفسیر همواره لازمه آیات قرآن بوده و با آن قرین است. همچنین رویکرد قرآن کریم به تاریخ نیز رویکردی انتقادی است و سؤالی که با آن مواجهیم، روش قرآنی «تبیین» در روایت تاریخ است. در این مقاله تلاش بر آن است که آموزهها و اندیشههای قرآنی که حاکی از این موضوع است، بهصورت موضوعی و تطبیقی بررسی شود و روش قرآن در تبیین مسائل تاریخی مشخص گردد.
بررسی تطبیقی خطبه عمر
عمر بن خطاب که در یک روز جمعه در جمع نمازگزاران سخن میگفت وقایعی از رخداد سقیفه به زبان آورد که از دیدگاه مورخان، با اهمیت ارزیابی شده است. عمر تنها شاهد باقیمانده از یاران سقیفهای خود است که اکنون در حضور مردم و در اثنای خطبه نماز جمعه از آن روز واقعه گزارش میکند و پرده از حقایقی بر میدارد که سالیان دراز بهگونهای دیگر بازگو و تبلیغ میشده است.
پژوهش پیش رو سعی کرده ضمن ترجمه و شرح این خطبه به درنگ و تأمل در آن پرداخته و موارد ادعایی خطیب را با وقایع تاریخی مقایسه و بررسی نماید. محتوای خطبه عبارت است از اتهام زدن به انصار، شتابزده و عجولانه خواندن بیعت با ابوبکر، مخالفان بیعت، اعتراضات جدی، ترس از اختلاف و پراکندگی که موارد ایجابی در این خطابه است.
کتابشناسی ائمه اطهار علیهم السلام
شناخت و تحقیق درباره زندگانی ائمه معصومین(ع)، متوقف بر شناخت منابع و آثاری است که به شرححال و بیان تاریخ آن بزرگواران پرداختهاند. این منابع به دستههای مختلفی قابل تقسیم است و هر کدام ویژگیهای خود را داراست. مقاله حاضر به بیان این دستهها و خصوصیات هر یک پرداخته و کتابهایی را که به طور خاص و یا به مناسبتی از تاریخ ائمه سخن گفتهاند، معرفی میکند. این کتابها اعم از آثار شیعه و سنی و نیز اعم از منابع دست اول و مطالعات و تحقیقات جدید میباشد.
سنت علمی در تمدن اسلامی
تمدن اسلامی به اذعان مورخان علم منشأ بسیاری از تحولات علمی و فناورانۀ کنونی و قرنها هدایتگرِ مبدعِ فعالیتهای علمی بوده است. پرسش اساسی آن است که نظام علمی حاکم بر تمدن اسلامی از چه ویژگیهایی برخوردار بوده که توانسته خود را بهعنوان کانون پیشرو و درونزای دانش به جهانیان معرفی کند. پاسخ در سنت مترقی دانشمندان مسلمان در کسب معرفت علمی نهفته است. روشها و قواعدی که براساس آن به کسب معرفت میپرداختند و سنتهایی که در نظام تعلیم و تحقیق تمدن اسلامی ریشه دوانده بود و همچنان بروز، معتبر و قابل استفاده در نحوۀ دستیابی به دانش اصیل، شیوۀ گسترش مرزهای علوم و پدیدآوری حوزههای جدید علمی است. این مقاله، اصولی را معرفی میکند که شاکلۀ اصلی سنت علمی در تمدن اسلامی را تشکیل داده است. بخشی از مباحث «سنت علمی» در مقولۀ «روش علمی» در تمدن اسلامی قرار میگیرد که زمینه را برای گسترش و تعمیق بحث فراهم میآورد.
مبانی متافیزیکی علوم طبیعی در تمدن اسلامی؛ بررسی موردی تأثیر آموزههای قرآنی بر دانش جغرافیا
تأثیرپذیری علم از مبانی متافیزیکی از مسائل بنیادین فلسفه علم است که ارتباط نزدیکی با مسئله اسلامیسازی علوم دارد. مقاله حاضر با تکیه بر دیدگاههای فیلسوفان جدید علم مانند پوپر، لاکاتوش، کوهن و برت و با الهام از آرای سید حسین نصر درباره ابتنای علوم اسلامی بر اصول دین اسلام، در بررسی موردی دانش جغرافیا کوشیده است بخشی از این اصول را که ملهم از قرآن است، شناسایی کند. با توجه به فراوانی چشمگیر منابع جغرافیایی در گستره تمدن اسلامی، در این مقاله سه کتاب صوره الأرض، معجم البلدان و تقویم البلدان واکاوی شدهاند. افزون بر نگاه خاص قرآن به سودمندی علم که بر کارکردهای دینی و اجتماعی دانش جغرافیا اثر گذاشت، به نظر میرسد این آموزهها نیز بر دانش جغرافیا تأثیرگذار بودهاند: سلسله مراتب هفتگانه هستی، پیوند جغرافیا با تاریخ و وجه عبرتآموزی آن، اماکن مقدس مذکور در قرآن و مؤلفههای جغرافیایی این جهانی قرآن مانند آب، گیاهان، حیوانات، کوهها و راهها.
