پژوهشی درباره تفسیر عرفانی امام صادق علیه السلام
در قرن سوم هجری در محافل عرفانی(صوفیان) کوفه و بغداد، احادیث و روایتهای اخلاقی، با گرایش های عرفانی درباره نکات گوناگون مبهم قرآن، شهرت یافته که به امام جعفر صادق علیه السلام نسبت داده شده است. شمار این روایت ها در کتاب چاپ شده فعلی به ضمیمیه حقایق التّفسیر، به 350 حدیث می رسد، که در محور تفسیر معنوی و باطنی 310 آیه از قرآن کریم وارد شده است.
مشرق آفتاب عقل، بحثي تطبيقي در «نورمحمدي» و تفسير آيه «نون و القلم» در تفسير عرفاني منسوب به امام جعفر صادق علیه السلام
در احاديث رايج در متن‌های عرفاني، نور محمدي و عقل، نخستين آفریده‌ها به شمار می‌روند. انطباق نور و عقل و قلم با چهره اسطوره‌ای پيامبر اسلام (ص) در متن‌های عرفاني، نشان‌دهنده نفوذ بعضي عقايد پيش از اسلامي در اين زمينه نيز هست و رد پاي عقايد زرتشتي و مانوي و عهد عتيق را منعكس می‌سازد. مقاله حاضر به بررسي مشتركات عرفان اسلامي و عرفان پيش از اسلام در زمینه عقايد مربوط به نور اختصاص دارد.
روش‌های امام صادق (ع) در تفسیر قرآن با نگاهی به روایات تفسیری اهل سنت
آگاهی از روش تفسیر معصومان – به‌ویژه امام صادق (ع) بنیانگذار مکتب جعفری – نه‌تنها ما را به سوی استفاده صحیح و روشمند از قرآن رهنمود ساخته، بلکه به ما می‌نمایاند که امام چه موقع از این روش‌ها بهره برده‌اند. ضرورت پرداختن به این موضوع وقتی دوچندان می‌نماید که بدانیم روایات فراوانی از این امام در مصادر تفسیری اهل سنت انعکاس یافته و مفسران عامی‌مذهب به نقل آنها همت گماشته‌اند. در این مقاله ابتدا روایات تفسیری امام صادق (ع) در منابع تفسیری اهل سنت را پی‌جویی و استخراج نموده، آنگاه با تتبع در آنها روش‌های به کار رفته از سوی امام را در تفسیر قرآن – نه تأویل آن – مشخص نموده و چنین نتیجه گرفته‌ایم که: صادق آل محمد (ص) در سخنان گوهربار خود، بسته به ظرفیت شنونده و فضای حاکم، با روش‌های گوناگونی قرآن را تفسیر و تبیین نموده‌اند. آن حضرت گاه معنای لغوی واژگان را بیان نموده و گاه با بیان مصداق یا جری و تطبیق، پرده از ابهام آن برداشته‌اند. ایشان در پاره‌ای از موارد با تمثیلی زیبا مشکل‌ترین مطالب را با زبانی ساده بیان می‌کنند. و این‌همه غیر از مصداق‌های باطنی است که امام در برخی موارد ارائه کرده، به تأویل آیه می‌پردازند.
روش‌های امام صادق علیه السلام در تفسیر قرآن
امام صادق (ع) بنیانگذار مکتب جعفری از سلسله تبار محمدی مهبط وحی قرآنی، روایات تفسیری قابل توجهی را از خود به یادگار گذاشته اند – که در صورت صحیح بودن اسناد – تأثیر شایسته و بایسته‌ای در فهم مراد خداوند باری‌تعالی دارد. صادق آل محمد (ع) در سخنان گوهربار خود بسته به ظرفیت شنونده و فضای حاکم، با روش‌های گوناگونی قرآن را تفسیر و تبیین نموده‌اند، این امام همام گاه معنای لغوی واژگان را بیان نموده و گاه با بیان مصداق یا جری و تطبیق، پرده از ابهام آن برداشته‌اند. ایشان آن جا که لازم است، استدلال عقلی را به کار می‌گیرند و در پاره‌ای موارد با تمثیلی زیبا مشکل‌ترین مطالب را با زبانی ساده بیان می‌کنند. مقاله حاضر بر آن است تا با نگاهی گذرا به روایات تفسیری امام صادق (ع) گوشه‌ای از این روش‌ها را به تصویر بکشد.
روش امام صادق علیه السلام در تفسیر عقلانی قرآن کریم
روش تفسير عقلی، ازجمله روش‌‌هايی است که در کنار ساير روش‌ها ـ همچون روش تفسير قرآن به قرآن و روش تفسير قرآن به سنت ـ براي تبيين و تفسير آيات قرآن به‌کار مي‌رود. قرآن کريم، در بردارنده برهان‌های عقلی است و در بسياری از آيات، انسان‌ها را به تفکر، تعقل و تدبر دعوت نموده است. بهره‌گيری از عقل قطعی و قراين قطعی براي تفسير آيات قرآن، ريشه در سنت رسول خدا (ص) و اهل‌بيت (ع) دارد. امام صادق (ع) نيز ـ به‌عنوان جزئی از خاندان وحی ـ از استدلال‌های عقلی، براي تبيين و تفسير قرآن کريم استفاده نموده که نمونه‌های بسياري از آن در ميان روايات تفسيری آن حضرت يافت می‌شود.
دفاع امام صادق علیه السلام از قرآن در برابر شبهات زنادقه
قرآن کریم به‌عنوان بزرگ‌ترین معجزه‌ی جاوید پیامبر اسلام (ص) از همان ابتدای نزول آن، هدف اصلی هجوم تمام نویسندگان مخالف آن در شرق و غرب قرار گرفت. البته قرآن خود مخالفین خویش را به مبارزه دعوت نموده است و این دعوت تا قیامت صادق و پابرجاست. در قرن دوم هجری و عصر صادقین (ع) نیز گروهی از مخالفان همان شکستی را که مشرکین در عصر نزول تجربه کرده بودند، دوباره تجربه کردند. در این مقاله تلاش بر این است تا شبهات قرآنی این گروه به همراه پاسخ‌های امام صادق (ع) بیان شود. این امر علاوه بر اینکه می‌تواند بیانگر تفکرات گروه شبهه‌سازان باشد، نقش شیعیان و شاگردان امام صادق (ع) را نیز در دفاع از حریم قرآن نمایان می‌کند. بر این اساس، این مقاله بر سه محور اصلی تنظیم شده است؛ ابتدا به معرفی اجمالی شبهه‌سازان پرداخته است، آنگاه مدافعان حریم قرآن معرفی می‌شود و در نهایت با بررسی شبهات قرآنی و نقد آن در مکتب امام صادق (ع) این بحث در حد یک مقاله به پایان می‌رسد.
جایگاه امام صادق (ع) در تفسیر قرآن با توجه به روایات تفسیری ایشان
یکی از مهم‌ترین راه‌های نشان دادن جایگاه انحصاری اهل‌بیت (ع)، بررسی و تبیین دانش‌هایی است که از آنان به ما رسیده و در ابعاد مختلفی در تفاسیر منقول از ایشان نمایان است. اهمیت این بررسی آنگاه روشن می‌گردد که به‌صورت تطبیقی انجام گیرد و با معاصران آن حضرات مقایسه شود. در میان ائمه (ع)، روایات منقول از امام صادق (ع) از کمّیت و تنوع بیشتری برخوردار است. با تأمل دربیان متنوع امام صادق (ع) در ذکر معارف قرآنی با توجه به عصر طفولیت تفسیر، این نکته آشکار می‌گردد که ایشان با ذکر معانی ویژه از واژگان قرآنی، نقل سبب نزول آیات، اخبار اقوام و وقایع گذشته، بیان مصداق خاص، تأویل وبیان معنای باطنی و یا اخبار از آینده، روشی جامع برای تفسیر را به پیروان خود تعلیم داده‌اند. در مقابل روایات تابعان بیشتر در بیان معانی واژگان، تفسیر ظاهر، سبب نزول و اخبار از گذشتگان است که دارای ماهیت نقلی و گزارشی است بدین‌جهت، پژوهش در گونه‌های تفسیری روایات امام برای نشان دادن جایگاه انحصاری و علم ویژه امام است.
امام صادق علیه السلام و تأویل و تفسیر عرفانی قرآن
گفتارِ زير پژوهشی است درباره‌ی تفسير و تأویل‌های بازخوانده به امام صادق (ع) از پاره‌ای آيات قرآن. اين تفسيرها بخشی از گفتارهای تفسيری امام است که عبدالرحمن سلمی به‌گونه‌ای پراکنده همراه با گفتارهای تفسيری ديگران در حقايق التفسير خويش آورده و پل نويا آنها را بيرون آورده و جداگانه چاپ کرده است. در اين پژوهش، نخست درباره‌ی پيوند امام با تصوف و عرفان به کوتاهی سخن گفته‌ایم، و سپس، گفتارهای تفسيری آن بزرگ را هم از ديدگاه سندی و هم از ديدگاه معنايی بررسيده‌ايم و به اينجا رسیده‌ایم که هرچند اين گفتارها از نگاه سندی استوار نيستند، و هرچند پاره‌ای از آنها از نگاه معنايی نيز نمی‌توانند پذيرفته آيند، با اين همه بسياری از آنها پذيرفتنی می‌نمایند.
امام صادق علیه السلام و تأویل و تفسیر عرفانی قرآن
گفتارِ زير پژوهشی است درباره‌ی تفسير و تأویل‌های بازخوانده به امام صادق (ع) از پاره‌ای آيات قرآن. اين تفسيرها بخشی از گفتارهای تفسيری امام است که عبدالرحمن سلمی به‌گونه‌ای پراکنده همراه با گفتارهای تفسيری ديگران در حقايق التفسير خويش آورده و پل نويا آنها را بيرون آورده و جداگانه چاپ کرده است. در اين پژوهش، نخست درباره‌ی پيوند امام با تصوف و عرفان به کوتاهی سخن گفته‌ایم، و سپس، گفتارهای تفسيری آن بزرگ را هم از ديدگاه سندی و هم از ديدگاه معنايی بررسيده‌ايم و به اينجا رسیده‌ایم که هرچند اين گفتارها از نگاه سندی استوار نيستند، و هرچند پاره‌ای از آنها از نگاه معنايی نيز نمی‌توانند پذيرفته آيند، با اين همه بسياری از آنها پذيرفتنی می‌نمایند.
نگاهی به فرمان منسوب به امام جعفر صادق (ع)
میان ائمه‌ی دوازده‌گانه‌ی تشیع اثنی عشری، بدون شک امام صادق (ع) دارای جایگاه خاصی هستند و مرتبه‌ی روحانی و علمی ایشان موردقبول علمای شیعه و سنی و مشایخ صوفیه است. در بین علویان و بکتاشیان آناتولی، گذشته از جایگاه روحانی و علمی آن امام همام، شهرت امام صادق (ع) بیشتر به خاطر متنی است که در میان علویان و بکتاشیان، بدیشان منسوب می‌شود. این متن که فرمان (در ترکی Buyruk) نامیده می‌شود، یکی از اصلی‌ترین متونی است که به شرح باورها و آیین‌های علویان و بکتاشیان می‌پردازد. انتساب این متن به امام جعفر صادق (ع) و جایگاه محوری آن در باورهای علویان می‌تواند دلیلی اساسی بر پیوستگی اعتقادی جامعه‌ی علویان آناتولی با تشیع اثنی عشری باشد. هدف از این مقاله بیان این جایگاه و معرفی کلیاتی از این «فرمان» است.
بررسی سخن پیشوای حنفیان: لولا السنتان لهلک النعمان
ابوحنيفه، نعمان بن ثابت، نزد کساني از دانشمندان سال‌های زندگي خود، زانوي شاگردي بر زمين زده بود. از او – در اين مسير – سخني گزارش کرده‌اند که دربردارنده کارگشايي ويژه براي دو سال از سال‌های دانش‌اندوزی و نيز ستايش بلند و کارآمدي برجسته يکي از آموزگارانش است: «لو لا السنتان لهلک النعمان». گروهي از نويسندگان امامي مذهب، پس از رخ‌نمایی از اين گفته در نوشته‌ای سده سيزدهمي، اشاره‌ی آن را به سوي امام صادق علیه السلام و شاگردي دو ساله ابوحنيفه نزد آن بزرگوار دانسته‌اند. در اين نوشتار، با يادآوري بهانه‌های گريز ابوحنيفه از امام صادق علیه السلام و زمینه‌های گرايش او به زید بن علي علیه السلام نشان داده می‌شود که اين سخن به زيد اشاره دارد و هموست که در اين جمله بحث برانگيز مورد ستايش قرار گرفته است، زيرا – در يک کلام – ابوحنيفه خويشتن را در جهان دانشورزي، حبيبِ زيد و وامدارش و رقيب امام صادق علیه السلام و هم قطارش می‌دیده است.
امام صادق (ع) از نظر اهل سنت (2)
از امام صادق علیه السلام مناظرات و پرسش و پاسخ هایی نقل شده که بیشتر آنها میان آن حضرت و ابو حنیفه اتفاق افتاده است.
امام صادق (ع) از نظر اهل سنت
همه مسلمانان (شیعه و سنی) برای خاندان پیامبر و اهل بیت علیهم السلام احترام و جایگاه خاصی قائل اند که نظیر آن را برای دیگران قائل نیستند. این علاقه و دلبستگی به خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم نقطه اشتراک تمامی مسلمانان است و می تواند عاملی برای پیوند و نزدیکی آحاد جامعه اسلامی به یکدیگر باشد. امام صادق علیه السلام به عنوان یکی از مصادیق و افراد این خاندان ، علاوه بر جایگاه مذهبی ویژه اش در میان شیعیان ، مورد توجه اهل سنت بوده و می باشد.
امام صادق علیه السلام و انديشه هاى انحرافى
واژه زنادقه جمع زنديق است. اين كلمه ريشه فارسى دارد و در اصل (زند دين) زن دين بود. مزدكيان(1) خود را زند دين مى ناميدند. طريحى در مجمع البحرين مى نويسد: زنادقه گروهى از مجوسيان بودند. سپس اين كلمه برهر ملحدى در دين استعمال گرديد.(2)