تشبیه و تنزیه در متون کلام و فلسفه و عرفان اسلامی
بحث صفات خدا یکی ازشیرین ترین مباحث خداشناسی است . این مباحث درزمان اکثرپیامبران به صورت ابتدایی مطرح بوده است اما در آغاز طلیعه اسلام و در زمان پیامبر اکرم (ص) با این سئوالات توسعه پیدا کردکه : آیا خدا کیفیت و صفتی دارد؟ آیا فکر و اندیشه و حواس ما می تواند صفات او را ادراک کند ؟ آیا خداوند طبق ظاهرآیات دارای دست و گوش و چشم و صورت است ؟ یا این آیات باید با تیغ تأویل کالبدشکافی شود ؟ و … موضوع اصلی این رساله “ تشبیه و تنزیه ” است کـه یکی ازمسائل مهم در بحث صفات خداست . این رساله درسه فصل تنظیم شده است در فصل اول طرح تحقیق ارائه شده کـه شامل مقدمه ، اهمیت و ضرورت تحقیق و تعاریف اصطلاحات است . در فصل دوم به پیشینة نظری تحقیق در متون کلامی و فلسفی و عرفانی پرداخته ایم و ازاین رهگذر به آراء سلف مسلمین و أئمه معصومین در خصوص آیات تشبیه و تنزیه اشاره کرده واقدامات تأویلگرایانه پیشوایان دینی را در خصوص آیات تشبیه مطرح کردیم ، آیاتی کـه خداوند را به داشتن دست و چشم و گوش و صورت توصیف می کند . سپس به ترتیب زمانی به جستجوی پیشینة نظری مسئله تشبیه و تنزیه در آراء بیانیه ـ زیدیه – مرجئه ـ معتزله ـ اشاعره پرداخته و آنگاه بطور مشروح این مسئله را ازدیدگاه هشام بن حکم کـه در این مورد اتهامات ناروایی به او زده اند ، مورد بررسی قرار دادیم . و سپس تشبیه و تنزیه را ازدیدگاه موسی بن میمون و ابن تیمیه وعلامه حلی مطرح کرده وتا اینجا پیشینه نظری تشبیه و تنزیه را در متون کلامی مورد توجه قرار داده ایم . سپس به بررسی این مسئله در متون فلسفی پرداخته و قسمت اصلی این فصل را به دیدگاه صدرالمتألهین و تفسیرایشان ازتشبیه و تنزیه اختصاص داده و جلوه حکمت تشبیهی و تنزیهی را در آثار وی به تماشا نشسته ایم . دیدگاه حاجی سبزواری آخرین نظریه ای است کـه در این رساله پیرامون تشبیه و تنزیه ازمتون فلسفی انتخاب و ارائه شده است . سپس به بررسی این مسئله در متون عرفانی پرداخته ایم . به همین منظور ابتدا دیدگاه ابن عربی را ازمجموعه آثارش استخراج و بیان کردیم . او در کتاب “ فتوحات مکیه ” بشدت اهل تنزیه است اما در کتاب “ فصوص الحکم ” طرفدار تشبیه است . سپس“ تئوری جمع ”را براساس آراء ابن عربی توضیح داده ایم . آنگاه همین تئوری را در آثار شیخ عبدالکریم گیلانی و عبدالرحمن جامی به اختصار جستجو کردیم . فصل سوم این رساله به تجزیه و تحلیل یافته های تحقیق اختصاص دارد . ازآنجاکه تمام مباحث صفات خداوند در متون کلامی و فلسفی ازدو حیثیت “ هستی شناختی ” و “ معرفت شناختی ” برخوردار است به توضیح این دوحیثیت پرداخته و یافته های تحقیق را درفصل دوم ازهمین دوزاویه طبقه بندی کردیم . سپس تقسیمات معنا شناختی صفات خدا را مطرح کرده و در پایان به مفسرهای مختلف ثنائیه تشبیه و تنزیه اشاره کرده وقالبها و فرمولهایی را مطرح کردیم کـه متکلمین و فلاسفه درتفسیر و تأویل صفات خداوند مورد استفاده قرار داده اند.
تشبیه و تنزیه (3)
در قسمت اول این مقاله، تشبیه و تنزیه در لغت، تشبیه در اصطلاح کلام، تشبیه، در تورات، انجیل و قرآن، پیدایش تشبیه و مشبهه در اسلام، اشاعره و تشبیه، وهابیت و تشبیه سخن به میان آمد، در ادامه آن، در این مقاله علل و عوامل گرایش به تشبیه و تجسیم بررسی می شود.
تشبیه و تنزیه (2)
تشبیه و تجسیم از جمله اعتقاداتی است که توسط یهود وارد جوامع اسلامی شده و عوامل دیگری مانند ظاهر گرایی و نقل گرایی به آن دامن زده است. در این مقاله به بررسی نظر یهود و نصاری و همچنین نظر مذاهب اسلامی در رابطه با مسأله تشبیه و تجسیم پرداخته شده است.
تشبیه و تنزیه (1)
میل به تشبیه ــ که گاه از آن به «تمثیل » تعبیر شده است ــ یکی از فراگیرترین و کهن ترین تمایلات بشری است. صورت مادّی و انسانی دادن به خدا، در طول تاریخ، همواره وجود داشته و در نقاط گوناگون جهان سابقه ای دیرینه دارد .همانند کردن خداوند در ذات یا صفات به مخلوقات و اِسناد صفات خلق به خالق را تشبیه، و اعتقاد به تعالی خداوند از مخلوقات و سلب صفات خلق از خالق را تنزیه می گویند. قائلان به تشبیه را مشبهه و قائلان به تنزیه را منزهه گفته اند. در ادامه بحث به بررسی و تبیین مفهوم تشبیه و تنزیه پرداخته خواهد شد.
تشبیه: مانند کردن خدا به مخلوقات
تشبیه مصدر باب تفعیل از ریشه «ش ـ ب ـ ه» در لغت مانند کردن چیزی به چیزی و در اصطلاحِ متکلمان مانند کردن خداوند به خلق و بیشتر به انسان است. تجسیم گرچه معمولا در کنار تشبیه به کار رفته، و با آن قرابت معنایی دارد؛ ولی اخص از آن است. گفتنی است بحث از تشبیه و نقطه مقابل آن (تنزیه) در دوره ای چنان اهمیت داشته است که برخی آن را نقطه آغاز تاریخ علم کلام دانسته اند. به گفته برخی عقیده تشبیه ابتدا در فرقه ای از قوم یهود پدید آمده و سپس به طوایفی از مسلمانان چون مشبّهه حشویه، کرّامیه و غلات شیعه سرایت کرده است. در این مقاله دانشنامه ای به بررسی مفهوم و معنای تشبیه پرداخته خواهد شد.
تجسیم
اکثریت متکلمان اهل سنت و نیز همه علمای شیعه منکر جسم بودن خداوند هستند و بر این نفی، به ادله عقلی و نقلی استناد می کنند. در این میان تنها عده ای از اهل حدیث، حشویه و در رأس آنها وهابیان معتقد به جسم بودن خداوند متعال بلاکیف هستند. ابن تیمیه که از رهبران سلفی گری است، از جمله معتقدان به تجسیم است و حتی بنا به گفته ابوالفداء، او به سبب قول به تجسیم زندانی شد. بعد از ابن تیمیه محمد بن عبدالوهاب، پایه گذار تفکر وهابیت، عقاید ابن تیمیه و از جمله عقیده تجسیم را دنبال کرد. قول به تجسیم و ادله مورد استدلال وهابیان به تجسیم در این مقاله مورد نقد و بررسی قرار می گیرد.
تجسیم و تشبیه در عقاید ابن تیمیه، پیشوای وهابیت
آیین الهی که به وسیله ی قهرمان توحید ابراهیم خلیل الرحمان ابلاغ شده، اصرار بر تنزیه خدا از جسمانیت و مشابهت با مخلوقات دارد، ولی به مرور زمان در میان شرایع پیشین، به خاطر ارتباط و اختلاط با اقوام مشرک، مسأله ی تجسیم و تشبیه، به آیین یهود و سپس به نصرانیت، رخنه کرد. در بین مسلمین نیز به خاطر برخی از روایات اسرائیلی و ظاهر گرایی و نقل گرایی برخی از علما چنین عقیده ای وارد شد. از کسانیکه افکار آنها باعث رواج تجسیم و تشبیه شده است ابن تیمیه می باشد.
تجسیم و تشبیه در عقاید ابن تیمیه، پیشواری وهابیان
مسألهء تجسیم و تشبیه، به مرور زمان به آیین یهود و سپس به نصرانیت،رخنه کرد و این تفکر نیز امروز در میان وهابیان رواج دارد آنها به تاسی از ابن تیمیه به ظاهر آیات و روایات استناد می کنند که این باعث تجسیم گرائی و یا تشبیه خداوند به مخلوقاتش شده است که در این مقاله با استناد به حدیث نزول خداوند این امر اثبات شده است.
پرستش در قرآن و حدیث از منظر فریقین (با تاکید بر پاسخ‌گویی به شبهات)
پژوهش حاضر، با روش کتابخانه ای به بررسی جایگاه و ماهیت پرستش در قرآن و روایات پرداخته و برخی از شبهات وهابیت دربارة تشیع را پاسخ گفته است. عبادت یا پرستش به معنای فروتنی کامل همراه با کرنش و تسلیم در برابر ذاتی است که تنها او زیبندة پرستش می باشد. عبادت می تواند دارای انگیزة اخروی مانند کسب رضای خدا، محبت الهی، خوف از خدا و عشق به بهشت باشد. همچنین می تواند از روی دنیاطلبی یا جهل و عدم معرفت حقیقی انجام شود که البته این نوع عبادت در روایات نکوهش شده است. عبادت به-عنوان نوعی رابطه بین خدا و بنده، آثاری همچون توکل، حریت، شجاعت، تقوا، استقامت و انقطاع را در پی دارد. همچنین عبادت می تواند موجب آرامش روح و روان، محبت متقابل خدا نسبت به بنده، دوری از شیطان و هواپرستی، حسن ظن به خدا، فوز و فلاح گردد. عبادت می تواند به آفاتی هم مبتلا گردد؛ قساوت قلب و تکبر از آفات پیش از عبادت هستند. ریا، عجب، سوءظن و کسالت از آفات حین عبادت، و نفاق و منت گذاری از آفات پس از عمل هستند. علمای وهابی همچون ابن تیمیه، معنای عبادت را بسیار گسترده گرفته اند و چون میان عبادت و تقرب فرقی نمی گذارند، هر عملی که موجب تقرب به خدا باشد از نظر آن ها عبادت تلقی می شود؛ در حالی که بسیاری از مصادیق مورد نظر آن ها اگر با اعتقاد به ربوبیت آفریده های الهی همراه نباشد مصداق عبادت نخواهد بود. از دیدگاه وهابیت، توسل به اولیای الهی، کمک خواستن از ایشان، سجده بر مهر، سوگند به غیر خدا، شفاعت، تبرک جستن به آثار اولیای الهی، زیارت قبور، نمازگزاردن نزد قبور اولیا، و نذر برای آنان از مصادیق عبادت غیرخدا است. اما شیعه با رد مبنای وهابیت، و با استناد به آیات قرآن، سیرة پیامبر و روایات اهل بیتع مبنای خود را اثبات می کند.
تبیین عقلانی و دینی توحید در عبادت بر نقد کتاب تقویه الایمان
رفتار و کردار ما زاییده اعتقاد و باورها است، اگر توحید اعتقادی ما در ست باشد در نتیجه آن در عمل نیز باید موحد باشیم، یعنی فقط خدا را حامی و ناصر بدانیم، از او یاری بطلبیم، و فقط او را عبادت کنیم. در اینجا مهم این است، که توحید را خوب درک کنیم و بدانیم کدام عمل عین توحید است و کلام خلاف آن. کتاب «تقویه الایمان» نوشته شاه اسماعیل دهلوی بسیاری از اعمالی که مسلمانان شیعه و سنی آن را عین توحید می‌دانستند را خلاف توحید در عبادت می‌داند و شرک قلمداد می‌کند، و با استفاده از قرآن و حدیث سعی کرده مردم را به این باور برساند. نویسنده این پژوهش برای پی بردن حقائق توحیدی و همچنین بررسی نظریات شاه اسماعیل در این زمینه لازم دانستم پایان نامه را به این موضوع تخصص دهم. بدین ترتیب نوشتار حاضر به همراه کلیات و تبیین معنای دقیق توحید و شرک و همچنین معنای عبادت در لغت و اصطلاح، بلحاظ موضوع به چهار بخش اصلی تقسیم شده است. که در آن با ارائه بحث کاملی از توحید و شرک و بالاخص توحید در عبادت و ذکر معنای دقیق عبادت و بررسی مصادیق آن و مصنف کتاب در تبیین توحید عبادی مرتکب اشتباه شده، و چیزهایی را شرک دانست که اساساً ربطی به شرک ندارد، استدلال‌های او نیز بی‌اساس و خلاف واقع بوده است و این نشانگر عدم درک صحیح او از توحید است. در آخر به این نتیجه رسیده است که زیارت قبور انبیاء و اولیاء، نذر و قربانی رایج بین مسلمانان، احترام به بزرگان دین نه فقط شرک نیست بلکه جزء قرب‌ها و شعائر الهی هستند. همچنین سجده برای غیر خدا نیز نمی‌تواند مصداق شرک باشد بلکه ممکن است بنا بر محذور فقهی حرام باشد، چون سجده، نذر و قربانی، طواف، دست بسته احترام بجا آوردن و امثال آن هیچ کدام شرک ذاتی قلمداد نمی‌شوند.
پرستش در قرآن و حدیث از منظر شیعه و وهابی (با تأکید بر شبهات)
این پایان نامه با موضوع «پرستشدرقرآن و حدیث از منظر شیعه و وهابی» از پنج فصل تشکیل شده است: فصل اوّل، تعریف عبادت، واژگان مترادف آن درقرآن، مصادیق عبادت درقرآن، ضرورت عبودیت و پرستش، پیشینه تاریخی عبودیت و ماهیت عبادت بین شیعه و وهابی مورد بررسی قرار گرفته است. فصل دوّم به انگیزه های اخروی و انحرافی پرستش اختصاص دارد. در فصل سوم، آثار عبادت از جمله: توکل، حریت، شجاعت، تقوا، استقامت، انقطاع، آرامش روح و روان، محبت متقابل خدا نسبت به بنده، دوری از شیطان و هواپرستی، حسن ظن به خدا، فوز، فلاح و یقین از نظر قرآن و سنت مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل چهارم به آفات عبادت و درمان هریک پرداخته شده است. در فصل پنجم به تمام شبهاتی که در مورد پرستش وجود دارد پاسخ داده شده است.
پدیده شرک از دیدگاه قرآن و سنت
اگر در کنار هشدارهای طنین افکن خداوند که با صریح عبارت در قرآن و بر زبان پیامبر اسلام (ص) و امامان صادق اهل بیت(ع) نسبت به شرک؛ این آفت دین زدا ،آمده است بحث های گسترده و عمیق و روشنگرانه ای در این زمینه در کلیه رسانه های گروهی و فردی اعم از کتاب و مجله و نشریه و صدا و سیما مطرح می گردید،یقینا ،هرگز شاهد رواج مظاهر شرک آلودی بنام دین در هیچ یک از جوامع متدین مسلمان و غیر مسلمان ،نمی بودیم.بحث شرک آنچنان که اکثر نوشته های مذهبی موجود گذشته و حال،نشان می دهد اغلب بطور حاشیه ای مطرح گردیده است.این پایان نامه بر خلاف روال معمول شرک را تقریبا در کلیه جنبه ها از نظر تاریخ و قرآن و سنت بعنوان یک موضوع اصلی نسبتا مستقل با روشی موشکافانه به بحث و بررسی و تجزیه و تحلیل گذاشته است.
بررسی و نقد آرای سلفیه در معناشناسی صفات الهی
سلفیه در شناخت اسما و صفات الهی،روش عقلی را بی اعتبار می داند و فقط روش نقلی را بمنای معرفت خویش قرار داده است. در روش نقلی نیز به ظاهرگرایی در قرآن و سنت روی آورده است (بنگرید به:اله بداشتی،1386:71-41)از این رو در معناشناسی صفات الهی نتوانسته تصویر روشنی از صفات الهی به ویژه در صفات خبری مانند استوای خدا بر عرش،وجه داشتن،دست داشتن و… ارائه نماید.در نتیجه،صفاتی زائد بر ذات را برای خدا اثبات کرده است،که این امر با توحید صفاتی و به تبع آن با توحید ذاتی به معنای بساطت ذات از هرگونه ترکیب،تعارض دارد.در این مختصر،ابتدا مسئله معناشناسی و سپس از این زاویه،مبانی و اصول سلفیه در صفات بررسی و نقد می شود.
بررسی و نقد آراء وهابیّت در انتساب عنوان شرک به شیعه از منظر قرآن کریم
وهابیت، مذهب جدیدی است که هدف ظاهری آن عبارت است از اخلاص در توحید و جنگ با شرک و بت پرستی، ولی واقعیت این هدف را تأیید نمی کند. وهابیان قائل به جنگ با دیگر فِرق و مذاهب اسلامی هستند و با استناد به آیه «قَاتِلُوا الَّذِینَ لاَ یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ لاَ بِالْیَوْمِ الْآخِرِ…»(توبه، 29) مدعی اند که این فرق و مذاهب یا باید به آئین وهابیت درآیند و یا جزیه دهند. آنان مخالفان خود را متهم به کفر و شرک می کنند جان، مال و ناموس بقیه را حلال می دانند. از دیدگاه وهابیان، مرتکب کبیره کافر است و هر کس از آنان در جنگ کشته شود، به بهشت می رود. وهابیان، آیات قرآنی وارده پیرامون شرک و کفر را بر مسلمانان مخالف خود منطبق می کنند. در این مقاله پس از مفهوم شناسی«شرک»، «توحید»و «کفر»ضمن بیان ادعای وهابیت و استدلال های آنان، با استناد به قرآن کریم و کتاب های معتبر اهل سنت و مورد قبول وهابیت، به نقد و بررسی مبانی آن ها پرداخته و به این نتیجه رسیده که بسیاری از عقاید و فعالیت های این گروه بر پایه مغالطه واقع شده است.