اقتضاها و امتناع هاي عقل گرايي در فقه سياسي شيعه
فقه سياسي شيعه، بخشي از فقه عمومي است که از مباني معرفتي مشتري برخوردار است. توجه به تفاوت هاي دونوع عقل گرايي متصلب و تحول پذير در مباني معرفتي فقه شيعه و الزامات و نتايج هر يک، اهتمام محوري مقاله حاضر است. در اين راستا با تفکيک ساختاري دونوع از عقل گرايي در سنت فقهي شيعه، استدلال کرديم که تنها چنان عقل فقهي اي مي تواند مقتضي متحول سازي فقه سياسي از درون گردد که از ظرفيت هاي تکامل پذيري تاريخي برخوردار باشد. در مقابل، هر گونه عقل گرايي در فقه که در مقابل تکامل پذيري قرار گيرد، ابزار مناسبي براي پوياسازي فقه سياسي نخواهد بود. عدم توجه به عقل فقهي تحول پذير و منحصر کردن عقل گرايي در فقه شيعه به عقل متصلب، مهم ترين امتناع در عقل گرايي در حوزه فقه سياسي است و در مقابل، توجه به عقل تحول پذير در وضعيت ماقبل شرع، از اقتضاهاي عقل گرايي در فقه سياسي شيعه است.
گونه هاي مقابله با فرقه هاي کج انديش در سيره امام رضا (ع)
مسلمانان پس از رحلت رسول اعظم (ص) و با توسعه سرزمين هاي اسلامي، به فرقه هاي گوناگون تقسيم شدند و به تدريج انحرافاتي در عقايد آنها پديدار شد. ائمه (ع) که جانشينان رسول خدا (ص) در ميان امت اسلامي هستند، به مقابله با اين انحرافات پرداختند و در زمان هاي مناسب، عقايد نادرست ايشان را بيان فرموده، مطلب حق را ادا مي کردند. امام رضا (ع) که در دوران خلافت مامون (از طرفداران مکتب اعتزال) در پايتخت زندگي مي کردند، با فرقه هاي مختلف مواجه بودند؛ از جمله آنها فرقه هاي واقفيه، غلات، متصوفه، معتزله، مجبره و مفوضه بودند که اين مقاله به بيان شيوه مقابله آن حضرت با اين فرقه ها پرداخته است.
بررسي ديدگاه هاي فلسفه اجتماعي آيت اله سيد محمد باقر صدر (1313-1359 ه.ش.)
نوشتار حاضر به توضيح ديدگاه هاي فلسفه اجتماعي آيت اله سيد محمد باقر صدر، نظريه پرداز برجسته اقتصاد، فلسفه و فقه اسلامي/ شيعي معاصر مي پردازد. از ايشان مکتوب مستقلي در زمينه فلسفه اجتماع و يا فلسفه تاريخ موجود نيست؛ ولي آراي اجتماعي او را مي توان در ذيل آثار پراکنده ايشان، از جمله مباحث تفسيري- تاريخي وي که در اوايل انقلاب اسلامي ايران (1357) طرح شده، مطالعه نمود. حاصل اين مقاله اين است که آيت اله صدر در عرصه فلسفه اجتماع، نظريه ابداعي مستقلي ارايه نکرده است: در برخي از مسايل به اقتباس از آراي بعضي از فلاسفه بزرگ معاصر خود پرداخته و در برخي ديگر، ديدگاه ناهمخواني عرضه کرده است.
بازتاب حماسه عاشورا در شعر بعضي از شعراي عرب زبان
ادبيات در قلمرو شعر و شاعري در ميان شيعيان از آغاز، مرتبتي بلند داشته است. شايد مهارت و توانمندي امامان شيعه در سرودن شعر و همچنين تشويق و تکريم آنها نسبت به شاعران متعهد و با اخلاص، انگيزه اي شد تا ابيات و سوگ سروده ها، براي کسب منافع مادي نباشد، بل براي رضايت خدا و دفاع از آل اله بر زبان آيد؛ از سوي ديگر، جدال هاي سياسي و شورشگري هاي انقلابي شيعيان در عصر اموي و عباسي، در گسترش و توسعه ادب شيعه مخصوصا در حوزه شعر و شاعري، نقش مهمي ايفا کرده است؛ به ويژه پس از حادثه عاشورا در کربلا و شهادت مظلومانه امام حسين (ع) و شماري از خاندان پيامبر (ص) روح حماسي شيعه در قالب نثر و نظم پرشور تجلي يافت؛ افزون بر آنکه مساله «غدير» نيز در اين ميان جايگاه بلندي در ادب شيعه دارد و غديريه هاي فراواني در قرون اوليه اسلامي سروده شده است. در اين مقاله، به نام چند تن از مرثيه سرايان پيشتاز و نمونه اي از شعرشان بسنده مي شود.
چگونگي اسناد اضلال و هدايت به خداوند با تاکيد بر نظر علامه طباطبايي
بحث از مشيت خداوندي، مستلزم تبيين مساله قضا و قدر است. اسباب اختلاف عقايد در مساله قضا و قدر نيز به سبب اموري چون مذاق و مشرب، عقايد پيش از اسلام، نحوه معاشرت، علما و … بوده است؛ ضمن آنکه بحث از اين مساله به دوره خاصي محدود نمي شود و همواره طي دوره هاي مختلف مطرح بوده و خواهد بود، تا به سبب آن «راسخان در علم» از مقلدان متمايز و نمايان گردند؛ براين اساس، هر کس از زاويه اي به اين مساله نگريسته و بدين شکل، فرقه هايي ايجاده شده است.
در اين مقاله تعبير قرآني «من يشاء» در آياتي که به هدايت و اضلال بندگان اشاره دارد، با تاکيد بر نظر علامه طباطبايي مورد بررسي قرار گرفته و طي آن معلوم شد از اين منظر متعلق مشيت، خواست حقيقي بندگان است که در پرتو مشيت الهي تحت سلسله اي از سنن صورت مي پذيرد. از نظر وي، نفوذ مشيت الهي گرچه از طريق سلسله مراتب علي و معلولي تبيين مي گردد، مالکيت مطلق خداوند نسبت به کل هستي، بنده و فعل او را نيز به طور مستقيم در پيوند با مشيت الهي قرار مي دهد؛ اما اين مشيت بر اساس سنن الهي و متناسب با زمينه سازي بندگان به فعل آنان تعلق مي يابد و سبب جبر و تفويض نمي گردد.
بررسي تاثير عقايد مذهب شيعه بر ارتباطات فضايي مساجد شيعي
مذهب شيعه که نظام اعتقادي خود را بر سنت و سيره معصومين (ع) استوار ساخته است، انسان را به عدالت، آگاهي، انديشه و اجتهاد فرا مي خواند؛ از اين رو مذهب شيعه در ايران به دليل گوهر انساني و عقلاني خود، به عقايد اصيل ايراني محتوا و جهت مي بخشيد. در چنين ترکيب و پيوندي بود که انسان ايراني، هويتي تازه يافت و به تدريج عناصر متعالي و تاريخي تشيع در فرهنگ و آداب و رسوم مردم بروز کرد. روح هنرمندان و معماران ايراني به تشيع روشن گرديد، لذا دست به آفرينش فضاهايي زد که از روح و ماهيت تشيع سرشار بود. معماري مسجد به عنوان محمل بروز چنين عقايدي از ظرايفي در طراحي برخوردار گشت که درک آنها جز با شناخت دقيق مباني اعتقادي شيعه امکان پذير نيست. بدون شک اين اعتقادات در تمامي اجزا و عناصر مسجد شامل جانمايي و ارتباطات فضايي، تزيينات، ميزان نور، رنگ، مقياس و ساير عناصر مساجد تاثير گذاشته و نمايان گشته است؛ با اين حال در اين پژوهش، جهت وصول به نتيجه اي واضح تر، دوازده نمونه از مساجد شيعي و نيز دوازده نمونه از مسجد اهل سنت از لحاظ چگونگي ارتباطات فضايي مورد بررسي تطبيقي قرار مي گيرد و اصولي که در مراتب فضايي و نحوه حرکت آدمي در مساجد رعايت مي شود، معرفي مي گردد.
نقد دايره المعارف قرآن ليدن بر اساس آرا و مباني شيعه
يکي از جديدترين آثاري که خاورشناسان و قرآن پژوهان غيرمسلمان درباره قرآن و معارف والاي آن در سال هاي اخير تدوين نموده اند، دايره المعارف قرآن ليدن است. اين دايره المعارف طبق بيان سرويراستار آن، خانم جيم دمن مک اوليف داراي هزار مدخل بوده و از سال 2000 ميلادي تاکنون پنج جلد آن انتشار يافته است. نويسندگان قرآن پژوه اين دايره المعارف، نظرات و ديدگاه هاي متفاوتي درباره موضوعات قرآني نظير مصدر قرآن، تاريخ جمع و تدوين آيات، ادبيات و ساختار قرآن، تحريف قرآن و معارف و محتواي قرآن کريم ابراز کرده اند که در برخي موارد، اصول و مباني شيعه را مورد هجمه قرار داده، اظهار نظرهاي بي پايه و اساس و غيرعالمانه اي را بيان داشته اند.
لذا اين مقاله بر آن است با رعايت اصل انصاف و واقع نگري، به نقد علمي و محققانه ديدگاه هاي خاورشناسان و نويسندگان دايره المعارف قرآن ليدن بر اساس آرا و مباني شيعه بپردازد تا سهمي در تبديل فضاي تاريک اتهام ها به فضاي روش واقع نگري جامعه بشري به اين کتاب آسماني داشته باشد.
جايگاه تفسير کشاف در تفسير الميزان
در بررسي يک کتاب تفسير، علاوه بر دقت در روش ها و گرايش هاي مفسر آن کتاب و چگونگي استدلال و شيوايي بيان و سليس بودن کلمات و مستند بودن مطالب، کيفيت بهره گيري از منابع و مآخذ، مساله اي مهم و حياتي است. تفسير کشاف زمخشري يکي از منابع کيفي و کمي مهم تفسير مرحوم علامه محمد حسين طباطبايي است. علامه در تفسير الميزان که از جمله کامل ترين تفاسير شيعه است، مطالب فراواني از کشاف نقل کرده و در موارد گوناگوني براي تحکيم استدلال هاي لغوي، بلاغي و … از آن بهره برده است. در اين نوشتار، با تطبيق و مقايسه دو تفسير، به چگونگي نقل الميزان از کشاف به سبک و روش علامه طباطبايي، در کيفيت نقل و بهره گيري از مطالب زمخشري خواهيم پرداخت.
الاهيات اجتماعي شيعه
الاهيات اجتماعي به آن بخش از دانش الاهيات اطلاق مي شود که به حيات اجتماعي انسان و عوارض و لوازم و تبعات آن حيات، همچون حکومت، تجارت، تعليم و تربيت، قضاوت، نکاح و طلاق، و جنگ و صلح مي پردازد.
اين رشته بين رشته اي، خود از پنج بخش حديث اجتماعي، تفسير اجتماعي، فقه اجتماعي، کلام اجتماعي و اخلاق اجتماعي تشکيل مي شود. به شاخه هاي مذکور از آن جهت عنوان الاهيات اطلاق مي شود که همه آنها با متون ديني (قرآن مجيد و احاديث) سروکار داشته، هر يک با شيوه اي اختصاصي مدعيات، آموزه ها و احکام ديني را شرح، توضيح و تفريع و توجيه مي کنند.
نقش قبيله نخع در تاريخ اسلام در قرن نخست هجري
يکي از روش هاي درک علل وقوع و سرانجام حوادث اثرگذار قرن اول هجري، شناخت نقش روابط قبيله اي حاکم بر مناطق شهري و فضاهاي عقيدتي و سياسي است. از اين ميان مي توان براي نمونه قبيله «نخع» را که شاخه اي از قبيله مشهور مذحج و يماني است، مورد بررسي قرار داد. اين قبيله به دليل آشنايي با اسلام در زمان حيات نبوي به واسطه امام علي (ع) و سکونت در عراق و مشارکت در حوادثي که به نوعي با تاريخ تشيع مربوط مي شود، مبحث اين مقال است.
همچنين اين مقاله پژوهشي است در جهت تبيين و توصيف اخبار تاريخي و روايي، با تمرکز بر حوادث اثرگذار در تاريخ اسلام و تشيع در قرن نخست هجري که قبيله نخع در آن حضور فعال و بارزي داشته است.
بررسي و تحليل تعامل فکري سياسي شيعه اماميه با اشاعره در بغداد در دوره آل بويه (سده هاي چهارم و پنجم هجري)
بغداد در دوره آل بويه شاهد تعامل در مفهوم همگرايي و واگرايي (تقابل) اماميه با فرقه هاي مختلف از جمله اشاعره بود.
تعامل فکري سياسي مطرح در اين مقاله، در مباحث همکاري با سلطان جائر، تقيه، خروج عليه حاکم مسلمان، جنگ با مسلمانان و جهاد مي باشد.
فرقه اشاعره در تعامل فکري سياسي توانست جريان امور را به تدريج به سوي خود جذب کند. اين تحول پيامدهايي داشت که مهم ترين آنها عبارت بود از: چالش فراروي فلسفه، رکورد اجتهاد، پشتيباني نظري از خلافت، چالش جدي عقلگرايان، غرور در جايگاه مذهبي و تضعيف حنابله. تفاوت اماميه و اشاعره در تعامل فکري سياسي در مباحثي مثل دولت و حکومت، پيروي يا عدم پيروي از عقل و انفتاح يا انسداد باب اجتهاد است.
تقابل اماميه و اشاعره پيامدهايي همچون تضعيف آل بويه، اقتداريابي خلافت، زمينه سازي براي جايگزيني حنابله، همراه نمودن خلافت با انديشه هاي اشعري به دنبال داشت.
اهميت و جايگاه دانش رجال نزد شيعه
براي شناخت راويان حديث، علمي به نام علم رجال سامان يافته که متکفل تبيين حالات و صفات راويان است.
نقش و جايگاه واقعي علم رجال در صورتي آشکار مي گردد که بدانيم احاديث در طول عمر پرفراز و نشيب خود با پديده هايي مانند وضع و تدليس، تصحيف و تحريف، خطا و نسيان راويان و … روبرو بوده است و از مهم ترين دغدغه هاي محدثان و فقيهان، احراز صدور روايات از معصوم (ع) بوده است؛ لذا يکي از اساسي ترين و منطقي ترين شيوه ها براي مقابله با پديده هاي فوق، آشنايي با دانش رجال و مباني و قواعد آن است.
بسياري از عالمان و فقيهان، فراگيري اين علم را بر دانش پژوهان علوم اسلامي، ضرورتي اجتناب ناپذير دانستند؛ گرچه گروه اندکي به نام «اخباريون» تلاش کردند از جايگاه واقعي اين علم بکاهند و فراگيري آن را به بهانه صحت تمام روايات کتب حديثي به ويژه کتب اربعه حديثي شيعه، بيهوده و اتلاف وقت قلمداد نمايند، ولي به جهت عدم استواري دلايل شان، اين تفکر نتوانست چندان دوام بياورد و علم رجال با تلاش علمي عالمان بزرگ در کنار علوم ديگر اسلامي مسير کمال را در دنبال کرده است.
نظام جنسيت در گفتمان حديثي تشيع
اين مقاله به دنبال توصيف و بازنمايي نظام جنسيت (سکسواليته) شيعي است و براي اين منظور از رويکرد ميشل فوکو در کتاب تاريخ جنسيت بهره گرفته و آن را در بستر متون مقدس شيعي به کار برده است. از نظر نويسنده، نظام جنسيت را مي توان يک مفهوم ديني تلقي کرد و آن را نظامي گفتماني دانست که در يک بستر زيست- فرهنگ مطرح شده است. براي اين تحليل، قرآن کريم (همراه با تفاسير ائمه معصومين (ع) و علماي شيعي) و کتاب النکاح وسايل الشيعه به عنوان مبناي کار تعيين شدند و از ديگر کتب حديثي براي تکميل دامنه نمونه هاي تحقيق استفاده شد. نتايج اين تحقيق، چنين نشان مي دهد: 1. نظام جنسيت شيعه، اهميتي بلامنازع در آيين شيعه دارد؛ 2. نگاه مثبت شيعه به روابط جنسي، زمينه آشکاري در تشويق اين نوع ارتباط غيرکلامي و روش هاي آن پديد آورده است؛ 3. در بينش شيعي، تولد انسان نشانه اي از حکمت و قدرت پروردگار است؛ 4. مذهب شيعه در متون مقدس خود به تعريف الگوها و مرزهاي نظام جنسيت پرداخته و استراتژي هاي گوناگوني را براي محافظت از هر کدام تعيين نموده است.
بررسي سير نگارش احاديث شيعه
در اين مقاله اهميت نگارش حديث از نظر اسلام مورد بررسي قرار مي گيرد و رواياتي از پيامبر (ص) و ائمه (ع) در تشويق اصحاب خود به نوشتن نقل مي گردد. آن گاه شيوه عملي شيعيان در عصر معصومين (ع) در مورد نوشتن احاديث مطرح و بيان مي شود که روايات در همان عصر توسط شيعيان ثبت و ضبط گرديده است.