ژئوپليتيک شيعه در لبنان قبل و بعد از جنگ 33 روزه
در اين نوشتار به تغييرات ژئوپليتيکي شيعه در لبنان قبل و بعد از جنگ 33 روزه پرداخته شده است. سوال اصلي اين است که جنگ 33 روزه براي شيعيان اين کشور چه نوع تغييرات ژئوپليتيکي به همراه داشته است؟
قبل از جنگ را مي توان به سه دوره تقسيم کرد: 1. دوران ضعف ژئوپليتيکي مربوط به قبل از دهه 1960 م؛ 2. آغاز دوران باور ژئوپليتيکي که با فعاليت امام موسي صدر آغاز شد؛ 3. آغاز گسترش قلمرو ژئوپليتيکي که با مقاومت غيررسمي حزب الله در مقابل متجاوزان صهيونيستي در 1982 آغاز شد و با اقدامات رسمي نظامي تحت عنوان مقاومت اسلامي و مشارکت فعال سياسي در انتخابات مجلس و شوراهاي شهر و روستا تداوم يافت.
تفاوت اصلي دوره بعد از جنگ، گسترش و تثبيت وزن و قلمرو ژئوپليتيکي شيعه در لبنان است؛ به طوري که تصميم سازي در لبنان بدون توجه به خواست و اراده شيعيان امکان پذير نمي باشد. در سطح بين المللي بسياري از دولت ها و ملت ها اقدامات نظامي و سياسي حزب الله را مشروع قلمداد کرده، مورد حمايت قرار داده اند؛ در همين راستا سيدحسن نصرالله به عنوان محبوب ترين چهره سياسي جهان عرب مطرح شده است.
بررسي پديدارشناختي پديده چنار خونبار الموت قزوين
در اين مقاله موضوع جاري شدن خون از درختي در زرآباد قزوين، معروف به «چنار خونبار» در روز عاشورا مورد بررسي انسان شناختي قرار گرفته است. نگارنده با تلقي موضوع به عنوان يك «پديده اجتماعي تام» و با بهره گيري از تكنيك هاي مختلف، تلاش مي كند از جنبه هاي مختلف، ابهامات را شفاف نمايد. يافته هاي پژوهش چنين است: بر اساس آزمايش انجام گرفته، ماده مترشحه از چنار ماهيت خوني ندارد، بلكه صمغ ويژه اي است كه بر خلاف ساير صمغ ها پس از جريان يافتن، خشك مي شود. رابطه علي ميان عاشورا و جريان صمغ اثبات نمي شود؛ حداكثر يك رابطه تقارن است؛ زيرا جريان صمغ در ساير ايام نيز قابل مشاهده است. آنچه بر مردم پديدار مي شود، حاصل نگرش آنها به موضوع بوده است و هيچ گونه تصنعي در بين نيست؛ از اين رو هر آنچه مردم احساس مي كنند، بيشتر از واقعيت به ذهنيت شان نزديك است.
رشد هويت اسلامي – شيعي در جمهوري آذربايجان
جمهوري آذربايجان نه تنها كشوري اسلامي است، بلكه بسط دهنده هويت ايراني ـ شيعي تلقي مي شود؛ چه اينكه تقريبا 75 درصد آذربايجاني ها شيعي هستند. در اين مقاله با يك نگاه تاريخي، به نقش اسلام و شيعه مي پردازيم. عناصر تشكيل دهنده هويت اين جمهوري عبارتند از: مذهب شيعي، زبان تركي، انديشه تاريخ مشترك و مجموعه هنجارهاي فرهنگي؛ همچنين مولفه هاي تشكيل دهنده سياست اين كشور تركيبي از عوامل تاريخي و شيعي است؛ با اين تفاوت كه عنصر مذهب، نقش مشروعيت بخشي نظام سياسي را بر عهده دارد.
در اين نوشته، اسلام در پنج لايه مورد بررسي قرار گرفته است: 1. روحانيت؛ 2. زيارتگاه ها؛ 3. رهبران مذهبي سنتي؛ 4. احزاب اسلامي؛ 5. روشنفكران مسلمان.
با توجه به اين لايه ها، علي رغم نفوذ سلفي ها و بنيادگراها در آسياي مركزي و قفقاز، شاهد آنيم كه به دليل شيعي بودن جمهوري آذربايجان، ايشان از نفوذ كمتري برخوردارند.
روحانيت و موقعيت جديد
اگر روحانيت شيعه به عنوان يک نيروي فعال در عرصه هاي سياسي – اجتماعي ايران، خصوصا در يکصد و پنجاه ساله اخير، بخواهد همچنان نقش و حضوري موثر در فرايندهاي جاري و آتي اين جامعه داشته باشد، بايد وقوف و اشراف بيشتري بر اوضاع و شرايط جديد پيدا کند. «موقعيت جديد» برحسب ويژگي هاي مورد اشاره در اين مقاله، محصول مجموعه تحولاتي است که در سطوح مختلف «جهاني»، «ساختاري» و «ارتباطي» رخ داده و تاثيرات خود را بر «روحانيت» و «مخاطبان» و مناسبات في مابين آنها باقي گذارده است. روحانيت علاوه بر درک جامعي از موقعيت جديد، نياز دارد از طريق بازيابي جوهره وجودي، به بازبيني نقش، کارکرد و رويه هاي سنتي و جاري خويش بنشيند و با قبول برخي تغييرات ارادي، آگاهانه و به موقع، خود را براي مديريت تغييرات لازم در محيط و ديگران آماده سازد.
تحريري نو بر مفهوم جبر و اختيار از نظر شيعه
در اين مقاله، در مورد معناي حقيقي اختيار و اهميت آن در اخلاق و عرفان و «معرفه النفس» و شناخت محدوده اختيار انسان با توجه به آيات و روايات معصومين عليهم السلام از ديدگاه شيعه اماميه سخن گفته شده است.
اصل اين مقاله، طرح موضوع تفاوت اراده و اختيار، معيار فضيلت بودن اختيار و معيار مسووليت بودن اراده مي باشد. در اين زمينه، ضمن رد فصل «متحرك بالإِراده» بودن براي حيوان و قرار دادن «متحرك بالميل و الشوق» بودن به جاي آن، اثبات شده است كه عقل و اراده همدوش هم بوده، هر دو فصل مميز انسان است، لكن برخورداري تكويني از قدرت اراده و عقل، ملاك ارزش آدمي نيست؛ زيرا اراده و عقل ظاهري مي تواند در خدمت نفسانيات وي قرار گيرد و او را از حيوان پست تر و خطرناك تر سازد. آنچه در حقيقت از نظر تشيع معيار فضيلت است، اختيار و عقل الهي و نه اراده و عقل ظاهري و استدلالي است.
بررسي و توصيف حوادث كربلا در اشعار اهلي شيرازي
كربلا و حوادث مربوط به آن در اشعار شاعران پارسي، خصوصا شاعران شيعي نمود بسياري دارد. مولانا محمد اهلي شيرازي يكي از شاعران شيعي است كه در اواخر قرن نهم و اوايل قرن دهم، اين موضوع را در اشعار خود پرورانده است. اين پژوهش بر مبناي بررسي اشعار كربلايي او شكل گرفته است.
از مهم ترين يافته هاي مقاله حاضر مي توان به اين نكات اشاره نمود: بهره گيري شاعر از تفكرات شيعي، توصيف وقايع كربلا كه موضوع اخير در اين مقاله، تحت عناوين زير بررسي شده است: تاثيرپذيري شاعر از حوادث كربلا، ترسيم گوشه هايي از وقايع كربلا، تاثير حوادث كربلا بر عالم و توصيف شاعر از آنها و بهره گيري از اجرام آسماني و طبيعت و… . در اين توصيف ها، شخصيت هاي مثبت و منفي در واقعه كربلا، آرايه هاي ادبي كه با محوريت كربلا در شعر اهلي پديد آمده اند پرداخته شده است.
نقش مذهب تشيع در رشد فرهنگي ايران معاصر
در اين تحقيق تلاش شده تا نقش انحصاري تشيع در رشد فرهنگ و تمدن و حتي جلوه هاي مادي ايران زمين در قرن گذشته به تصوير كشيده شود و نشان دهد كه چگونه مذهب تشيع توانسته فرهنگي تمدن ساز را در اين مرز و بوم رشد دهد؛ و خصوصا با هجوم فرهنگ غرب اين مذهب بيشتر كارايي خود را نشان داد و جنبش هاي اجتماعي معاصر نشانگر اوج هجوم استعمار و همچنين اوج بالندگي و مقاومت فرهنگ تشيع مي باشند. در اين منازعات نه تنها خطرات احتمالي هجوم بيگانه دفع مي گردد، بلكه عناصر ديني فرهنگ ايراني رشد كرده و بارورتر شده است؛ افزون بر اينکه عناصر غير ديني آن كم رنگ شده، حتي در بعض موارد جاي خود را به عناصر ديني داده است. تاكنون اين سير به انقلاب اسلامي ختم شده و در ادامه – به خواست خدا- به حكومت آرماني امام زمان (عج) ختم خواهد شد.
چگونگي تغيير مذهب مردم گيلان از تشيع زيدي به تشيع دوازده امامي در عصر صفوي
شرايط طبيعي و اقليمي گيلان در طول تاريخ سبب شده است فاتحان بزرگ تاريخ به راحتي نتوانند به اين ولايت راه يابند. در نيمه دوم قرن دوم هجري مخالفان شيعي خلافت عباسي توانستند با نفوذ در گيلان به ترويج آيين هاي تشيع زيدي بپردازند. دودمان آل كيا پس از قدرت گيري در شرق گيلان به دليل تعصب در مذهب زيديه، ساير گروه هاي مذهبي را مورد آزار و اذيت خود قرار دادند و عرصه را بر فعاليت مذهبي آنها تنگ نمودند؛ همچنين حكومت صفويه كه فرقه زيديه را به عنوان رقيب مذهبي خود مي نگريستند در قرن دهم گيلانيان را تحت فشار قرار داد و آنها را مجبور به پذيرش مذهب تشيع جعفري نمود. مهمترين پرسشي كه در اين زمينه مطرح مي شود اين است كه: باورهاي ديني مردم گيلان مبتني بر چه مذهبي بود و حكومت صفويه چه تاثيري در تغيير باورهاي ديني مردم گيلان از تشيع زيدي به تشيع امامي داشت؟
طرح هلالي شيعي: اهداف، موانع و پيامدها
طي سال هاي گذشته، رويدادهاي گوناگوني در خاورميانه منجر به افزايش نقش و نفوذ جمهوري اسلامي ايران در منطقه شده است، به طوري كه برخي كشورهاي منطقه و نيز قدرت هاي فرامنطقه اي در خصوص افزايش اقتدار شيعيان و «طرح هلال شيعي» ابراز نگراني كرده اند. از نگاه آنان ايران تلاش دارد با ايجاد يك بلوك شيعي در منطقه، بر قدرت خود بيفزايد و آن را عليه منافع كشورهاي سني و نيز منافع منطقه اي ايالات متحده آمريكا و رژيم صهيونيستي به كار گيرد؛ اما واقعيت اين است كه با در نظر گرفتن موانع جدي بر سر راه ايجاد اين بلوك و نيز تهديدهاي ناشي از ايجاد و پيگيري احتمالي طرح هلال شيعي ادعا شده از سوي برخي عناصر منطقه اي و فرامنطقه اي، در پشت طرح تهديد هلال شيعي، اهداف و سياست هاي ديگر كشورهاي مخالف جمهوري اسلامي ايران نهفته است.
اهداف آمريكا و كشورهاي عربي از طرح تهديد هلال شيعي چيست؟ اين طرح با چه موانع و چالش هايي روبروست؟ در اين مقاله ادعاي طرح هلال شيعي، موانع ايجاد احتمالي هلال شيعي، اهداف آمريكا، اسرائيل و عربستان سعودي از طرح هلال شيعي و چالش هاي ايران در صورت ايجاد احتمالي هلال شيعي، مورد بررسي قرار مي گيرد.
تحليلي بر قيام هاي علويان در دوران امام رضا(ع) و ارتباط آن با ولايتعهدي
دوران امامت امام رضا(ع) 203-183) ق) علاوه بر آنكه از ساحت هاي اعتقادي و فرهنگي، دوراني كم نظير و بلكه بي نظير است، از جهت سياسي نيز دوراني ويژه به حساب مي آيد. فراواني تحرك هاي علويان در آخرين سال هاي امامت آن حضرت از جمله مواردي است كه به اهميت اين دوران مي افزايد. اين نكته هنگامي روشن تر مي شود كه دريابيم جنبش هاي علويان در اين زمان از جهات متعددي همچون تعداد، گستره جغرافيايي، خاندان هاي علوي شركت كننده در آن و به كنترل درآوردن مناطق مركزي، همچون كوفه، بصره، مكه و مدينه و نيز يمن، ويژگي خاصي مي يابد كه در دوران هاي گذشته و آينده كمتر شاهد اين ويژگي ها مي باشيم؛ و همين ويژگي هاست كه مامون را وا مي دارد براي سركوب هميشگي آنها پيشنهاد خلافت و سپس ولايتعهدي امام رضا(ع) را مطرح كند. بررسي تحليل قيام هاي علويان در اين دوره و ارتباط آن با ولايتعهدي امام رضا(ع) هدف اصلي ارايه اين نوشتار است.
بازخواني لقب «شيعه جعفري» در بستر تاريخ حديث
«شيعه جعفري»، لقبي است كه با خواندن زندگي نامه امام صادق(ع) و يا برنامه هايي كه در پيوند با سالگرد زادن يا درگذشت آن بزرگوار ديده يا شنيده مي شود، بسامد فراوان دارد.
اين نوشته كوتاه دامان در پي آن است تا با بازخواني تاريخ پرفراز و نشيب فراگيري و پراكندگي حديث ميان مسلمانان دو سده نخست تاريخ اسلام، نشان دهد لقب يادشده گرچه همواره در نوشته هاي نويسندگان دهه هاي نزديك به امروز ما، با چاشني خوش بيني و مثبت انگاري بازتاب يافته است. در بستري از ريشخند و دست اندازي شيعيان و آلوده به رنگ سرزنش و نكوهش به كار مي رفته است و سرنوشتي چون ديگر واژه هايي داشته است كه نخست ناخوشايند بوده اند و اندك اندك نمودي نو و شناسنامه اي دلپذير يافتند.
هم گرايي و واگرايي در انديشه سياسي اماميه و حنابله در بغداد دوره آل بويه
از محورهاي مهم تعامل در مفهوم هم گرايي و واگرايي فرقه ها در بغداد، تعامل فكري- سياسي است. دو فرقه عمده اي كه در بغداد در دوران آل بويه در سده هاي چهارم و پنجم در تعامل با يكديگر بودند، اماميه و حنابله هستند. مسايل قابل طرح در تعامل فكري سياسي اماميه و حنابله بسيار است. مهمترين مسايل مطرح شده در اين زمينه، همكاري با سلطان جائر، تقيه، خروج عليه حاكم مسلمان و جهاد مي باشد. در موفقيت حنابله در اين تعامل، عواملي همچون همراهي با محدثان، توجه به سلف، اهميت به كتاب و سنت، مبارزه با افراط عقلگرايان، تندروي رقيبان، همراهي رقيبان با انديشه هاي غيرمسلمانان، پيروان بسيار، همراهي خلافت عباسي و عرب گرايي حنابله نقش داشته است. واگرايي حنابله و اماميه در بغداد نسبت به هم گرايي بيشتر بوده است. از جمله زمينه ها و عوامل اثربخش در فرايند شكل گيري و گسترش اين واگرايي، مي توان به: عوامل رفتاري و برخاسته از عملكرد پيروان و رفتارهاي فردي و گروهي و رفتارهاي انديشه اي شامل انديشه هاي سياسي و اجتماعي و ديني و مذهبي اشاره كرد. پيامدهاي تقابل و واگرايي اين دو فرقه، تشديد بحران مذهبي، تضعيف حكومت آل بويه، تضعيف موقعيت عالمان ديني، قدرت گيري اشاعره و برهم خوردن انسجام اسلامي است.
تفسير علمي قرآن از ديدگاه مفسران شيعه
تفسير علمي قرآن، به معناي استفاده از يافته هاي اطمينان آور علوم تجربي در فهم قرآن است كه به عنوان قرائني براي تفسير قرآن به كار مي رود؛ البته تفسير علمي در طول تاريخ، فراز و نشيب هايي داشته است و گاهي به صورت افراطي مطرح شده: يعني تلاش شده است همه جزئيات علوم بشري، از قرآن استخراج شود، يا نظريه هاي علمي اثبات نشده و غيراطمينان آور بر قرآن تحميل گردد، كه منتهي به تفسير به راي شده است. گاهي نيز راه اعتدال پيموده، به صورت استخدام علوم در فهم و تفسير قرآن مطرح شده است.
مفسران شيعه از هزار سال قبل، به اين شيوه تفسيري توجه كرده اند، ولي راه اعتدال را پيموده اند. سرنخ هاي تفسير علمي را در مجمع البيان مي يابيم؛ سپس مفسران ديگر شيعه به ويژه در قرن اخير، به اين مباحث توجه كرده اند و حتي ديدگاه هاي خاصي ارايه كرده اند؛ از جمله: آيت اله مكارم شيرازي كه بين تفسير علمي به وسيله علوم تجربي قطعي و غيرقطعي تفاوت مي گذارد و قسم اول را مي پذيرد و علامه معرفت كه بين نسبت دادن قطعي علوم به قرآن و نسبت دادن احتمالي آنها تفاوت مي گذارد و قسم دوم را مي پذيرد و در موارد متعددي، ادعاي اعجاز علمي قرآن را نيز مطرح كرده، پذيرفته اند.
تاملي در نظريه «تطور امامت در انديشه شيعي»
تبيين تاريخي مساله امامت شيعي و پرداختن به چالش هاي فراروي، موضوع اين مقاله است. براي رسيدن به اين منظور ابتدا جايگاه امامت در انديشه شيعي و سپس اين نظريه كه امامت در انديشه شيعي دچار تطور شده، طرح مي شود. در ارزيابي اين نظريه، با توجه به تفكيكي كه بين مفهوم امامت و انديشه امامت كرده ايم، آسيبي كه از ناحيه خلط انديشه و مفهوم متوجه بحث شده، روشن گشته است. در ادامه به حساسيت مساله امامت و ناتواني تحليل هاي صرف تاريخي و همچنين عدم توجه به ظرفيت هاي سياسي- اجتماعي طرح مساله امامت، به عنوان آسيب هاي ديگري در اين حوزه اشاره مي شود و سرانجام با توجه به نقدهاي صورت گرفته، تبيين قاعده مندي از تاريخچه امامت صورت مي گيرد و فهم و برداشت مسلمانان اوليه از اين اصل مورد توجه واقع مي شود.