توحید در مذاهب کلامی
مسلمانان در بسیاری از موضوعات اعتقادی، فقهی و اخلاقی آرای مشترک دارند. برخی می کوشند موارد اختلافی را بزرگ نشان دهند و در نتیجه راه وحدت و همدلی را دشوار یا ناممکن تلقّی کنند. این مقاله کوشیده است به یکی از اصول مشترک مذاهب کلامی بپردازد و با ارائه تفسیر و تبیین مذاهب از مهم ترین مسأله اعتقادی یعنی توحید، این حقیقت را گوشزد کند که همه شرایع آسمانی بر توحید و یکتاپرستی استوار بوده، و مسلمانان نیز با ندای توحید از هرگونه شرک و دوگانه پرستی تبرّی می جویند. در این مقاله، دیدگاه معتزله، اشاعره، ماتریدیه، سلفیه، فیلسوفان، عارفان و امامیه درباره توحید و اقسام آن آمده، و اهتمام هر یک از مذاهب کلامی به برخی از انواع توحید بیان شده است. در بخش پایانی مقاله برای نشان دادن اهتمام مذاهب اسلامی به توحید و شناخت ذات و صفات باری تعالی، به کتابشناسی وصفی «توحید» پرداخته شد. معرّفی بیش از بیست اثر علمی ماندگار از نویسندگان و عالمان شیعه و اهل سنت، نشان دیگری از وحدت اندیشه وران مسلمانان در «توحید» است.
توحید پلاستیکی
اعتقاد به تشبیه, چیزی است که در اسلام وجود نداشته; بلکه از اعتقادات عرب جاهلی است و گویا آنان نیز از یهود این عقیده را گرفته باشند. روشن است که شرک و بت پرستی که در زمان جاهلیتْ رواج داشته, همان عقیده به تجسیم و تشبیه است. وهابیت اعتقاد به تشبیه را در قالب توحید اسما و صفات بیان می کنند. در ادامه ادله وهابیت در مورد تشبیه و تجسیم مورد بررسی و نقد قرار خواهد گرفت.
توحید از دیدگاه تشیع و وهابیت (2)
باید توجه نمود که توسل، یعنی وسیله قرار دادن چیزی با عواملی که باعث تقرب به حضرت حق می شود. عواملی که آدمی با انجام آنها می تواند به قرب الهی و سر منزل مقصود نائل شود. و وسیله به معنای چیزی و یا عاملی است که مایه تقرب خدا می گردد و عواملی از قبیل جهاد، نماز ، روزه و … و سایر کارها نیک و اعمال عبادی داخل در معنای توسل می باشد و شکی نیست که انجام واجبات و مستحبات همگی وسایل معنوی هستند که انسان را به کمال می رسانند و انسان در پرتو این اعمال ، حقیقت بندگی را می یابدو در نتیجه به خداوند نزدیک می شود.
توحید از دیدگاه تشیع و وهابیت (1)
محمد بن عبدالوهاب، بنیان گذار وهابیت، در باب شناخت خداوند متعال به مسائلی جزئی تمسّک جسته، برای خداوند تبارک و تعالی نوجی جسمانیت قائل بود و در این باره به ظاهر آیات اکتفا می کرد. این رویه در بین طرفداران وی نیز ادامه پیدا کرد. نویسنده در این پژوهش ضمن بررسی عقل گرایی در وهابیت و توحید از دیدگاه فلاسفه و شیعه، به توحید و شرک از دیدگاه وهابیون پرداخته است و در انتها نیز به تفاوت بینش شیعه و وهابیت درباره توحید می پردازد.
تشبیه و تنزیه در متون کلام و فلسفه و عرفان اسلامی
بحث صفات خدا یکی ازشیرین ترین مباحث خداشناسی است . این مباحث درزمان اکثرپیامبران به صورت ابتدایی مطرح بوده است اما در آغاز طلیعه اسلام و در زمان پیامبر اکرم (ص) با این سئوالات توسعه پیدا کردکه : آیا خدا کیفیت و صفتی دارد؟ آیا فکر و اندیشه و حواس ما می تواند صفات او را ادراک کند ؟ آیا خداوند طبق ظاهرآیات دارای دست و گوش و چشم و صورت است ؟ یا این آیات باید با تیغ تأویل کالبدشکافی شود ؟ و … موضوع اصلی این رساله “ تشبیه و تنزیه ” است کـه یکی ازمسائل مهم در بحث صفات خداست . این رساله درسه فصل تنظیم شده است در فصل اول طرح تحقیق ارائه شده کـه شامل مقدمه ، اهمیت و ضرورت تحقیق و تعاریف اصطلاحات است . در فصل دوم به پیشینة نظری تحقیق در متون کلامی و فلسفی و عرفانی پرداخته ایم و ازاین رهگذر به آراء سلف مسلمین و أئمه معصومین در خصوص آیات تشبیه و تنزیه اشاره کرده واقدامات تأویلگرایانه پیشوایان دینی را در خصوص آیات تشبیه مطرح کردیم ، آیاتی کـه خداوند را به داشتن دست و چشم و گوش و صورت توصیف می کند . سپس به ترتیب زمانی به جستجوی پیشینة نظری مسئله تشبیه و تنزیه در آراء بیانیه ـ زیدیه – مرجئه ـ معتزله ـ اشاعره پرداخته و آنگاه بطور مشروح این مسئله را ازدیدگاه هشام بن حکم کـه در این مورد اتهامات ناروایی به او زده اند ، مورد بررسی قرار دادیم . و سپس تشبیه و تنزیه را ازدیدگاه موسی بن میمون و ابن تیمیه وعلامه حلی مطرح کرده وتا اینجا پیشینه نظری تشبیه و تنزیه را در متون کلامی مورد توجه قرار داده ایم . سپس به بررسی این مسئله در متون فلسفی پرداخته و قسمت اصلی این فصل را به دیدگاه صدرالمتألهین و تفسیرایشان ازتشبیه و تنزیه اختصاص داده و جلوه حکمت تشبیهی و تنزیهی را در آثار وی به تماشا نشسته ایم . دیدگاه حاجی سبزواری آخرین نظریه ای است کـه در این رساله پیرامون تشبیه و تنزیه ازمتون فلسفی انتخاب و ارائه شده است . سپس به بررسی این مسئله در متون عرفانی پرداخته ایم . به همین منظور ابتدا دیدگاه ابن عربی را ازمجموعه آثارش استخراج و بیان کردیم . او در کتاب “ فتوحات مکیه ” بشدت اهل تنزیه است اما در کتاب “ فصوص الحکم ” طرفدار تشبیه است . سپس“ تئوری جمع ”را براساس آراء ابن عربی توضیح داده ایم . آنگاه همین تئوری را در آثار شیخ عبدالکریم گیلانی و عبدالرحمن جامی به اختصار جستجو کردیم . فصل سوم این رساله به تجزیه و تحلیل یافته های تحقیق اختصاص دارد . ازآنجاکه تمام مباحث صفات خداوند در متون کلامی و فلسفی ازدو حیثیت “ هستی شناختی ” و “ معرفت شناختی ” برخوردار است به توضیح این دوحیثیت پرداخته و یافته های تحقیق را درفصل دوم ازهمین دوزاویه طبقه بندی کردیم . سپس تقسیمات معنا شناختی صفات خدا را مطرح کرده و در پایان به مفسرهای مختلف ثنائیه تشبیه و تنزیه اشاره کرده وقالبها و فرمولهایی را مطرح کردیم کـه متکلمین و فلاسفه درتفسیر و تأویل صفات خداوند مورد استفاده قرار داده اند.
تشبیه و تنزیه (3)
در قسمت اول این مقاله، تشبیه و تنزیه در لغت، تشبیه در اصطلاح کلام، تشبیه، در تورات، انجیل و قرآن، پیدایش تشبیه و مشبهه در اسلام، اشاعره و تشبیه، وهابیت و تشبیه سخن به میان آمد، در ادامه آن، در این مقاله علل و عوامل گرایش به تشبیه و تجسیم بررسی می شود.
تشبیه و تنزیه (2)
تشبیه و تجسیم از جمله اعتقاداتی است که توسط یهود وارد جوامع اسلامی شده و عوامل دیگری مانند ظاهر گرایی و نقل گرایی به آن دامن زده است. در این مقاله به بررسی نظر یهود و نصاری و همچنین نظر مذاهب اسلامی در رابطه با مسأله تشبیه و تجسیم پرداخته شده است.
تشبیه و تنزیه (1)
میل به تشبیه ــ که گاه از آن به «تمثیل » تعبیر شده است ــ یکی از فراگیرترین و کهن ترین تمایلات بشری است. صورت مادّی و انسانی دادن به خدا، در طول تاریخ، همواره وجود داشته و در نقاط گوناگون جهان سابقه ای دیرینه دارد .همانند کردن خداوند در ذات یا صفات به مخلوقات و اِسناد صفات خلق به خالق را تشبیه، و اعتقاد به تعالی خداوند از مخلوقات و سلب صفات خلق از خالق را تنزیه می گویند. قائلان به تشبیه را مشبهه و قائلان به تنزیه را منزهه گفته اند. در ادامه بحث به بررسی و تبیین مفهوم تشبیه و تنزیه پرداخته خواهد شد.
تشبیه: مانند کردن خدا به مخلوقات
تشبیه مصدر باب تفعیل از ریشه «ش ـ ب ـ ه» در لغت مانند کردن چیزی به چیزی و در اصطلاحِ متکلمان مانند کردن خداوند به خلق و بیشتر به انسان است. تجسیم گرچه معمولا در کنار تشبیه به کار رفته، و با آن قرابت معنایی دارد؛ ولی اخص از آن است. گفتنی است بحث از تشبیه و نقطه مقابل آن (تنزیه) در دوره ای چنان اهمیت داشته است که برخی آن را نقطه آغاز تاریخ علم کلام دانسته اند. به گفته برخی عقیده تشبیه ابتدا در فرقه ای از قوم یهود پدید آمده و سپس به طوایفی از مسلمانان چون مشبّهه حشویه، کرّامیه و غلات شیعه سرایت کرده است. در این مقاله دانشنامه ای به بررسی مفهوم و معنای تشبیه پرداخته خواهد شد.
تجسیم
اکثریت متکلمان اهل سنت و نیز همه علمای شیعه منکر جسم بودن خداوند هستند و بر این نفی، به ادله عقلی و نقلی استناد می کنند. در این میان تنها عده ای از اهل حدیث، حشویه و در رأس آنها وهابیان معتقد به جسم بودن خداوند متعال بلاکیف هستند. ابن تیمیه که از رهبران سلفی گری است، از جمله معتقدان به تجسیم است و حتی بنا به گفته ابوالفداء، او به سبب قول به تجسیم زندانی شد. بعد از ابن تیمیه محمد بن عبدالوهاب، پایه گذار تفکر وهابیت، عقاید ابن تیمیه و از جمله عقیده تجسیم را دنبال کرد. قول به تجسیم و ادله مورد استدلال وهابیان به تجسیم در این مقاله مورد نقد و بررسی قرار می گیرد.
تجسیم و تشبیه در عقاید ابن تیمیه، پیشوای وهابیت
آیین الهی که به وسیله ی قهرمان توحید ابراهیم خلیل الرحمان ابلاغ شده، اصرار بر تنزیه خدا از جسمانیت و مشابهت با مخلوقات دارد، ولی به مرور زمان در میان شرایع پیشین، به خاطر ارتباط و اختلاط با اقوام مشرک، مسأله ی تجسیم و تشبیه، به آیین یهود و سپس به نصرانیت، رخنه کرد. در بین مسلمین نیز به خاطر برخی از روایات اسرائیلی و ظاهر گرایی و نقل گرایی برخی از علما چنین عقیده ای وارد شد. از کسانیکه افکار آنها باعث رواج تجسیم و تشبیه شده است ابن تیمیه می باشد.
تجسیم و تشبیه در عقاید ابن تیمیه، پیشواری وهابیان
مسألهء تجسیم و تشبیه، به مرور زمان به آیین یهود و سپس به نصرانیت،رخنه کرد و این تفکر نیز امروز در میان وهابیان رواج دارد آنها به تاسی از ابن تیمیه به ظاهر آیات و روایات استناد می کنند که این باعث تجسیم گرائی و یا تشبیه خداوند به مخلوقاتش شده است که در این مقاله با استناد به حدیث نزول خداوند این امر اثبات شده است.
