نقد آراء و اندیشه های تفسیری ابن تیمیه
ابن تیمیه از دانشمندان حنبلی قرن هشتم هجری است که زندگی بسیار پر فراز و نشیبی داشته است. داستان افکار و مبارزات فکری و مخالفتها و موافقت های او بسیار طولانی است. ابن تیمیه در شرایطی متولد شد که بلاد اسلامی از سالها قبل همواره در معرض تهدید، حملات دشمن بود و علاوه بر آن، بحران وضعیت اقتصادی و اجتماعی و سیاسی و فرهنگی، جامعه را دچار وضعیت اسفباری کرده بود. طبیعی است که در چنین شرایطی اگر کسی یافت شود که در مورد حوادث مورد ابتلاء مردم و جامعه سخن گوید و به مبارزه برخیزد، سخنان او در زمینه های دیگر نیز مورد قبول واقع خواهد شد. ابن تیمیه نیز با دخالت در کارهای سیاسی و سختگیری در امر به معروف و نهی از منکر، شخصیت قوی خود را به ثبوت رساند و تبدیل به یکی از شخصیت های برجسته اسلامی شد که در اندیشه سیاسی و دینی زمان خود بویژه اعصار بعد از خود تاثیر مهمی داشت و لذا در عصر حاضر با اعقابی نظیر«شیخ الاسلام» در میان بسیاری از اهل سنت و بویژه جامعه وهابیت عربستان شناخته شده و مقلدین زیادی را به خود اختصاص داده است. ابن تیمیه آثار و تالیفات فراوانی دارد که بیشتر آنها با جهت گیری اعتقادی و مبارزه با بدعت هایی است که در نظر وی ، در جامعه مسلمین وجود داشته است. او با صوفیه، اندیشه اشعری، شیعه و معتزله به شدت مبارزه کرد. درباره تفسیر وی، حقیقت آن است که ابن تیمیه تفسیری به نام کبیر یا صغیر ننوشته، بلکه تنها چند سوره پراکنده را تفسیر کرده است، اما در میان آثار کلامی و اعتقادی او ، مباحث تفسیری مطرح شده است. گذشته از اینکه او معتقد نبود که باید تفسیری از آغاز تا پایان بنویسد، بلکه به نظر او می بایست تنها در مورد آیاتی که محل اختلاف و کفتگو است و از نظر اعتقادی جای توضیح و تبیین آن خالی است، نوشته شود. برخی نویسندگان معاصر علاقمند به افکار و آثار ابن تیمیه، مجموعه این پراکنده ها را جمع آوری کرده اند از جمله عبدالرحمن عمیره که مجموعه تفسیر ابن تیمیه را با عنوان«التفسیر الکبیر» منتشر نموده است. باید اذعان کرد که این کتاب، تفسیر بسیاری موجزی است و علی رغم عنوان خود ، آنچنان هم کبیر نیست، زیرا نه تنها شامل تمام آیات نمی باشد بلکه در همان آیاتی که بحث نموده به تمام جوانب آن نپرداخته و بیشتر با صبغه کلامی و دیدگاه اعتقادی، مسائل را مورد بررسی قرار داده است. حقیقت آن است که در تمامی آثار تفسیری ابن تیمیه ، مباحث تفسیری تنها در آیاتی خاص مطرح شده و بحث های ادبی و لغوی در آن بسیار نادر است، در عوض مباحث موضوعی در رد عقاید مذاهب و فرقه ها، هر چه بخواهید فراوان دارد. مباحث علوم قرآن از قبیل نسخ، محکم و متشابه ، حقیقت و مجاز و نیز مباحث تاریخی ، اصولی و اعتقادی در ضمن تفسیر او به صورت پراکنده مطرح شده و باز در همین بحثها مباحث فنی تفسیر کمتر است. ابن تیمیه همیشه از دشمنان اهل بیت دفاع کرده و منزلت و مناقب اهل بیت(ع) را تکذیب می کند، از این حد نیز تجاوز کرده، زبانش را در ناسزا گویی به اهل بیت آزاد می گذارد.
نقد آراء ابن تیمیه در آیات ولایت
ابن تیمیه حرانی از دانشمندان معروف حنبلی در قرن هشتم هجری است که زندگی بسیار پرفراز و نشیبی داشته است.وی در محیط جنگ و فرار حملات مغول به دنیا آمده و همراه خانواده اش مجبور به ترک وطن شد.همین امر،موجب خوئی تند و روانی پراضطراب در او شد.ابن تیمیه هرگز ازدواج نکرده و این مسئلهه از نکات مبهم زندگی اوست و محققان ،یکی از علل تند خویی و تناقض گویی وی را عزوبت می دانند. ابن تیمیه از معدود افرادی است که قضاوت ها درباره او کاملا نقیص یکدیگرند،بطوری که بعضی او را شیخ الاسلام و بعضی او را کافر و منافق نامیده اند. ابن تیمیه در علوم مختلف تالیف دارد ولی شاید معروفترین کتابش«منهاج السنه النبویه» است که در رد شیعه به نگارش در آمده و شامل انواع تهمت ها،دروغ ها و ناسزا به اهل بیت و نیز علامه حلی و شیعیان می باشد. وی در بحث های خود روش عالمانه پیش نگرفته،و به جای استدلال و برهان علمی ،از تکذیب و تضعیف احادیث استفاده کرده و از کتب اهل سنت دلیل می آورد. و از عقائد قوم مورد انتقادش یعنی شیعه اطلاع کمی دارد و در جواب علامه،از کتب اهل سنت دلیل می آورد. نکته شاخص و قابل توجه در مواضع و عقائد او،ضدیت تام با شیعه و اهل بیت است تا آنجا که علمای اهل سنت به سبب توهین به امیرالمومنین علیه السلام او را منافق دانسته اند.اگر چه دوستان ابن تیمیه دائم در تلاشند تا این عیب را به نوعی مخفی نمایند ولی تا وقتی کتاب های او،خصوصا منهاج السنه ،در دسترسی باشد،این تلاش برای تبرئه ،بی نتیجه است. این رساله در مقام نقد آراء او در مورد آیات ولایت می باشد و شامل سه فصل است. در فصل اول نگارنده به شخصیت ابن تیمیه و نیز ویژگی های عصر او پرداخته ،تا با شناخت وضعیت سیاسی ،علمی ،اجتماعی و زمان او ،بستر عقایدش مشخص شود. در فصل دوم چگونگی تعامل ابن تیمیه با قرآن،آیات مورد بحث او،آثار تفسیری و تاثیر عقاید ابن تیمیه در تفسیرش به بحث گذاشته شده است.خواننده می یابد که چگونه دو دیدگاه مهم ابن تیمیه – یعنی عقیده به تجسم خداوند و نیز دشمنی با اهل بیت پیامبر صل الله علیه وآله – در تفسیر او اثر گذاشته است. در فصل سوم ابتدا معنای«آیات ولایت» بررسی شده و سپس زندگی علامه حلی و کتاب شریف«منهاج الکرامه» مورد تحقیق قرار گرفته قرار گرفته است.پس از آن مروی بر کتاب«منهاج السنه» شده تا خواننده با کتاب مورد نقد این نوشتار،آشنا شود. سپس سه آیه مورد توجه قرار گرفته و عقائد ابن تیمیه نقد شده است.این سه آیه عبارتند از:آیه ولایت،آیه تبلیغ و آیه اکمال. از دیگر آیات به دو دلیل چشم پوشی شده است. اول اینکه در تعداد آیات ولایت بسیار اختلاف است و اگثرا آیات فضائل را با این مقوله اشتباه می کنند.بعضی محققان علاوه بر سه آیه مذکور ،تنها به آیه اولی الامر و آیه«کونوا مع الصادقین» اشاره کرده اند.از آنجا که ابن تیمیه درباره آیه اولی الامر اصلا بحث نکرده آیه دیگر را هم به اختصار گذرانده،لذا نگارنده به همان سه آیه اصلی اکتفا نموده است. دوم اینکه نقد های مطرح شده در سه آیه مزبور،خصوصا آیه ولایت،اکثرا کلی و عمومی است.از آنجا که بر اثر حمایت آل سعود ،عقاید باطل ابن تیمیه ،زیر چتر وهابیت جانی تازه گرفت،نگارنده امیدوار است که توانسته باشد شخصیت منفی ابن تیمیه و نیز بغض او را نسبت به اهل بیت،نشان دهد.به همین منظور در بحث از آیه ولایت،صدها مورد از سخنان جسورانه او را فهرست نموده است.
نظریه امامت در اندیشه سیاسی علامه حلی و ابن تیمیه
با توجه به این که اهل سنت فکر می‌کردند نظام خلافت، نظام اصیل اسلامی است و خلافت به دست مغول ها حذف گردیده لذا مغول‌ها را طرد می‌کردند و شیعیان چون خلافت را هم نادرست می دانستند لذا از لحاظ نظری چندان فرقی بین دولت جائر کافر یا سنی وجود نداشت. شیعیان برای طرح این دیدگاه به مسأله کلامی امامت بویژه خصایص و ویژگی ها و شرایط امام مشروع در مقابل اهل سنت می پرداختند. با دقت در مطالب فصل اول میتوان به این نتیجه رسید که تحولات سیاسی – اجتماعی موجب طرح اندیشه‌ها و اختلافات اعتقادی بین علامه حلی و ابن تیمیه گردید. از آن جایی که بررسی اندیشه سیاسی این دو اندیشمند برای دوره کارشناسی بسیار سنگین و مشکل بود لذا فقط به اندیشه امامت در نظرات این دو اندیشمند بسنده کرده و همچنین بیشتر از کتب منهاج الکرامه. منهاج السنه و… بهره جسته ایم.
مبانی فکری ابن تیمیه
پی بردن و فهمیدن عقاید وهابیت در گرو فهمیدن اندیشه های بزرگان و موسسان وهابیت می باشد. ابن تیمیه از کسانی است که در پیدایش وهابیت نقش بسزایی داشت و اندیشه های محمد بن عبدالوهاب برگرفته از اندیشه و تفکرات ابن تیمیه می باشد. در این مقاله مبانی فکری ابن تیمیه توضیح داده خواهد شد.
لغزش های ابن تیمیه
ابن تیمیه را میتوان به عنوان پدر معنوی سلفیان تکفیری نام برد. وی علاوه بر نگرش تکفیری، دیدگاه خاصی هم نسبت به فضائل اهل بیت علیهم السلام داشت، به نحوی که به انکار این فضائل منجر گشت. دکتر محمود السید صبیح در همین زمینه در نقد ابن تیمیه کتابی با عنوان «اخطاء ابن تیمیه فی حق رسول الله و اهل بیته» تالیف کرد. در مقاله حاضر به برخی از مطالب این کتاب اشاره میگردد.
غزالی و ابن تیمیه
غزالی از جمله علمای ایرانی و سنی مذهب است که به رغم اشتباهاتی که داشته، همچنان جزو علمای تراز اول اسلام محسوب میگردد. وی شیفته منطق ارسطو بوده که همین مطلب باعث نقدهایی از جانب ابن تیمیه حرانی بر علیه وی گردیده است که در مقاله حاضر به برخی از نقدهای ابن تیمیه بر غزالی با استفاده از کتاب الرّدّ علی المنطقییّن پرداخته می شود.
عقاید ابن تیمیه
ابن تیمیه به مخالفت با برخی عقاید مسلمانان شیعه و سنی برخاست. ابن تیمیه در فقه تابع مذهب حنبلی است. او بزرگان و اندیشمندان جهان و حکمای بزرگ اسلام را به باد انتقادهای تند گرفت. متکلمان را قبول نداشت و ادعا می کرد فلاسفه حقیقتی را ثابت نکرده و اهل بدعت می باشند. در این مقاله دانشنامه ای، عقاید ابن تیمیه و نظریات فقهی وی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.
شخصیت پژوهی ابن تیمیه
بی شک سرآغاز اندیشه ی سلفی گری را باید قرن هفتم و ظهور شخصیتی به نام «ابن تیمیه» دانست. به عبارت دیگر، هرچند در دوره های پیش اجزایی از اندیشه ی سلفی گری در میان طایفه ای از مسلمانان دیده می شد، اما در عصر ابن تیمیه، رسماً مذهبی به نام سلفی گری ابداع شد. در این دوره، حد و مرز مکتب سلفی گری تعریف شد، و بیش ترین کار « محمد بن عبدالوهاب» نیز پوشاندن جامه ی عمل بر اندیشه ی ابن تیمیه بود. ادامه این مقاله به زندگی نامه ابن تیمیه و بررسی شخصیت علمی وی پرداخته شده است.
شاگردان و مدافعان ابن تیمیه
در این مقاله عقاید و آثار تعدادی از شاگردان ابن تیمیه آنان بیان می شود.
سرشاخه وهابیت
ابن تیمیه از علمای قرن هشتم هجری، که تفکر بازگشت به سلف را بسط داده و عقائدی را که هیچ یک از مذاهب اسلامی قبول نداشتند در بین مردم ترویج داد، سرشاخه تفکر وهابیت می‌باشد. ابن تیمیه در آن دوران در اثر افکار و عقائد افراطی وتند خود مورد طرد علمای مذاهب اسلامی قرار گرفت و بارها با حکم علمای اسلام به زندان رفت. اما بعد از او افکارش در جامعه فروکش کرد تا اینکه در قرن 12 توسط محمد بن عبد الوهاب و وهابیت دوباره این افکار افراطی در جامعه رواج یافت. از اصول اعتقادی ابن تیمیه را می توان به: حمل صفات خبری بر معالنی لغوی، تنقیص مقام انبیاء (ع) ، انکار فضائل اهل بیت(ع) و مخالفت با مذاهب اربعه اهل سنت اشاره نمود که همین افکار در وهابیت نیز جایگاه خاصی دارد.
روش های برخورد ابن تیمیه با احادیث نبوی
ابن تیمیه (661 ـ 728 هجری قمری) از دانشمندان معروف اهل تسنن است که دیدگاههای او در کتاب «منهاج السنة النبویة» و دیگر آثارش در زمینه ارزیابی احادیث، محور بحثهای مختلف بوده است. نویسنده در این مقاله، با بیان شرح حال ابن تیمیه و نظرات دانشمندان سنی در باره او و معرفی «منهاج السنة» ، به بررسی روشهای ابن تیمیه در مواجهه با احادیث نبوی می پردازد، و چنین نتیجه می گبرد که وی در جرح احادیت بسیار افراط می کرده است
دیدگاه دانشمندان درباره ابن تیمیه
از روزی که ابن تیمیه افکار و فتاوای شاذ خود را در بین مردم و علما اظهار کرد، علمای اسلام در مقابل افکار او ایستادند و حتی در زمان حیات ابن تیمیه وی بارها با فتوای علمای چهار مذهب اهل سنت به خاطر نشر افکار انحرافی به زندان رفت. از همان قرن هشتم علما در نقد افکار ابن تیمیه کتاب نوشته و اظهار نظر کردند، در این مقاله عده‌ای از علمای قرن هشتم و نهم که در نقد افکار ابن تیمیه اظهار نظر کرده‌اند آورده شده که اتفاق نظر بر انحراف فکری وی دارند.
دشمنی ابن تیمیه با اهل بیت(ع)
یکی از کسانیکه در طول چندین قرن ،مورد توجه خاص وهابیت قرار گرفته وبرای او ارزش فراوانی ازنظرعلمی قایلند، تقی الدین احمدبن عبدالحلیم معروف به (ابن تیمیه)است اوکسی است که افکار وهابیان ازاو سرچشمه میگیرد.
اودرشهر حران درسال 661 ه.ق متولد شد ودرسال 728 ه.ق در دمشق وفات یافت ودر خانه ای پرورش یافته که اعضای آن بیش ازیک قرن پرچم دارمذهب حنبلی بوده اند.[1]
ابن تیمیه دارای نظرات شاذی است که برخی ازآنها را قبل از او هیچ دیندار وعالمی در هیچ زمانی نگفته است،[2] وبعد از او؛ علما در رد نظرات او کتابها نوشته اند،[3] او بغض وعداوت شدیدی نسبت به اهل بیت(ع) مخصوصا حضرت علی(ع) دارد که از کلمات او در کتبش،- مخصوصا «منهاج السنه» که طبق فرموده علامه امینی شایسته است «منهاج البدعه» نامیده شود[4]- مشخص است که در ادامه این نوشته به آن خواهیم پرداخت.
حضرت علی (ع) در عبارات ابن تیمیه
شیعه معتقد به امامت بلافصل حضرت علی (ع) است. علامه حلی در کتاب منهاج الکرامه به تبیین براهین امامیه در این موضوع پرداخته و برخی اهل سنت نیز در رد ادله او دست به قلم شده اند. یکی از کسانی که به رد دلائل علامه پرداخته ،ابن تیمیه است که کتاب منهاج الکرامه را در هشت جزء نقد نموده و نام آن را منهاج السنه گذاشت. وی در جزء پنجم این کتاب به نقد آیات و روایاتی پرداخته که علامه حلی برای اثبات افضلیت حضرت علی (ع) تو در نتیحه تعین امامت آن حضرت آورده است.او در غالب موارد سند احادیث را تکذیب کرده و یا اشکالاتی به محتوای روایت گرفته و از این راه منکر صدور آن شده است.در این نوشتار سعی شده ،سند روایات تصحیح شود و اشکالات و تناقضاتی که ابن تیمیه در متن حدیث مطرح نموده نیز ، پاسخ داده شود. در فصل اول کلیاتی از زندگانی ابن تیمیه و روش او در نقد اندیشه های مخالفین و طرز تفکر او و مقایسه آن با تفکرات سلف بیان شده است. ابن تیمیه که تنها سه فضیلت را نیزطوری معنا کرده که شامل عده زیادی می شود. در فصل دوم آیه تطهیر ،آیه نجوا و آیه سقایت محور بحث قرار گرفته و روایات شان نزول این آیات و چگونگی دلالت آنها بر افضلیت حضرت علی (ع) به همراه اشکالات ابن تیمیه بررسی شده است. در فصل سوم روایات مربوط به افضلیت حضرت علی(ع) که ابن تیمیه در جزء پنجم منهاج السنه نقد کرده ، بررسی شده و به اشکالات سندی و دلالی که وی مطرح کرده پاسخ داده شده و بی اساسی آن اشکالات به اثبات رسیده است .غالب روایات این فصل از جمله دلائل افضلیت حضرت امیر علیه السلام است که در باره آنها تحقیق عمیقی از حیث سند و دلالت انجام نگرفته است.این روایات عبارتند از:حدیث وصایت ،حدیث الصدیقون ثلاثه،روایت انت منی و انا منک، حدیث معراج،روایت «لا سیف الا ذوالفقار لا فتی الا علی»،روایت «حب علی بن ابی طالب حسنه لا تضر معه سیئه »،حدیث «ان علیا رایه الهدی»،حدیث «سلونی قبل ان تفقدونی» و حدیث اشباه،و روایت ابن عباس درباره فضائل دهگانه امیرالمومنین علیه السلام. فصل چهارم درباره بررسی چند صفحه ابتدایی جزء پنجم منهاج السنه است که یک بحث تاریخی می باشد.ابن تیمیه در این قسمت بین آنها که حضرت علی علیه السلام را دوست دارند و با دیگر خلفا دشمنند ،و آنان که دشمن آن حضرت هستند و خلفاء را دوست دارند ،مقایسه کرده و گروه دوم را برتری داده است.نگارنده در این فصل ادله او را بررسی نموده و یک آنها را ابطال نموده است.