نگرشي بر انسجام اسلامي از منظر امام علي (عليه السلام)
سيري گذرا در تاريخ اسلام نشان مي دهد كه هيچ عاملي به اندازه اتحاد و انسجام نتوانسته است موجبات قدرت، شوكت و پيشرفت ملت ها را رقم زند؛ از سوي ديگر اختلاف و تفرقه، بزرگ ترين عاملي به شمار رفته است كه پيوسته مانع اعطاي خير و رحمت الهي بر امم شده و خواهد شد؛ چنانچه امير مومنان علي (عليه السلام) مي فرمايد: «ان اله سبحانه لم يعط بفرقه خيرا ممن مضي و لا ممن بقي» (انعام: 65) (سيدرضي، [بي تا]،خطبه 176): خداوند سبحان به هيچ امتي- چه از گذشتگان و چه از آيندگان- به واسطه تفرقه و اختلاف، خيري اعطا ننموده و نخواهد كرد. از اين رو، اين مقاله سعي دارد موضوع وحدت اسلامي را از حيث علمي و عملي مورد بررسي قرار دهد؛ به طوري كه ابتدا به ضرورت ها و بايسته هاي وحدت از منظر علي بن ابي طالب (عليه السلام) مي پردازد و اهميت مساله را تبيين و تشريح مي نمايد تا با معرفت و شناخت بيشتر، راه را براي هدف خود هموارتر نمايد. سپس ضرورت انسجام اسلامي را از حيث عقلي مطرح مي نمايد و با ذكر يك مثال جامع، نشان مي دهد اتحاد، علاوه بر يك واجب و ضرورت نقلي، يك اصل و ضرورت عقلي نيز هست. آثار و تبعات اتحاد، بخش مهم ديگري است كه علي بن ابي طالب (عليه السلام) از طرق عقل، نقل و تجربه به تبيين آنها پرداخته است. در ادامه اين نوشتار به چالش ها و موانع فراروي اتحاد ديني اشاره شده است كه در دو بخشِ چالش ها و موانع بيروني و دروني، ضمن بيان مصاديق هر يك به اين موضوع مي پردازد. در پايان نيز يكي از راهكارهاي عملي انسجام- كه همان تدوين منشور وحدت اسلامي است- پيشنهاد و به عناصر كليدي آن پرداخته شده است.
ريشه هاي پيدايش و گسترش تشيع در مازندران
مازندران، سرزميني كهن از ايران زمين است كه در طول تاريخ، فرهنگ هاي مختلفي را تجربه كرده است؛ اما آنچه در اين سرزمين پايدار مانده، فرهنگ تشيع است كه در اين مختصر، ضمن بيان جغرافياي طبيعي، سياسي و انساني مازندران و گزارش رويارويي حاكمان طبرستان با حاكمان بني اميه و بني عباس، به برخي عوامل گرايش مردم به فرهنگ تشيع اشاره شده است؛ از جمله خستگي و دل آزردگي مردم از فرهنگ طبقاتي زردشتي؛ دل آزردگي و بي رغبتي مردم به فرهنگ حاكمان اهل سنت (امويان و عباسيان)؛ سفر تبليغي امام حسن مجتبي (عليه السلام) و مالك اشتر و برخي ديگر از اصحاب اميرالمومنين (عليه السلام) و علويان به طبرستان و….
اخلاص و راه هاي درمان آفت آن از نگاه امام خميني (رحمه اله) بزرگ ترين عالم تشيع در دوره معاصر
امام خميني (رحمه اله) از شخصيت هاي برجسته و داراي ابعاد گوناگون علمي و عملي است. نسل امروز بيشتر با شخصيت سياسي و فقهي وي آشناست و به نظر مي رسد نقش امام (رحمه اله) در بنيانگذاري و معماري انقلاب اسلامي، ساير ابعاد ايشان را تحت الشعاع قرار داده است؛ از اين رو ضرورت دارد ساير ابعاد اين ابرشخصيت قرن، براي نسل جوان و نوجوان تبيين گردد؛ به ويژه بعد اخلاق شناسي و عرفان امام (رحمه اله) كه زيربناي ساير فعاليت هاي علمي و عملي ايشان بوده است. در اين مقاله سعي شده است آفت اخلاص و نقطه نظرات امام (رحمه اله) در مورد پيدايش، عوامل، آثار و راه هاي درمان آن را مورد بحث قرار دهيم.
شيخ مفيد و تاريخ نگاري او در كتاب الارشاد با توجه به برخي مباني كلامي و اصولي او
شيخ مفيد از بزرگ ترين متكلمان اماميه در نيمه دوم قرن چهارم و اوايل قرن پنجم است كه مهم ترين نقش را در تثبيت عقايد كلامي اين مكتب دارد. او داراي كتب تاريخي متعددي است كه از آن جمله مي توان به «الارشاد» اشاره كرد. اين كتاب كه درصدد بيان اجمالي زندگاني ائمه دوازده گانه همراه با فضايل و مناقب آنهاست، بيشترين تاثير را از عقايد كلامي شيخ (رحمه اله) گرفته است. علي رغم اهميت فراوان اين كتاب در مسير تاريخ نگاري شيعي، تاكنون نقد و بررسي جامعي به صورت روشمند درباره محتوا، منابع و اسناد آن صورت نگرفته است و دقت در مطالب و اسناد و منابع كتاب، اين نكته را تاييد مي كند كه اين اثر همانند ديگر آثار روايي اماميه از دايره نقدناپذيري خارج شده است و از جهت سند و محتوا قابل نقد مي باشد. به نظر مي رسد گام نخست در نقد و بررسي تاريخ نگاري اين كتاب در گرو شناخت برخي از مباني كلامي همچنين آشنايي با مبناي اصولي او مي باشد و با توجه به اين دو مولفه درمي يابيم كه تاريخ نگاري شيخ در «الارشاد» كاملا منطبق با مباني كلامي او مي باشد و به تعبير ديگر، نوعي تقدم كلام بر تاريخ را در اين اثر مشاهده مي كنيم.
معرفي و بررسي اجمالي كتاب عقيده الشيعه
يكي از موضوعات مورد توجه شرق شناسان به خصوص در يك قرن اخير، تاريخ و عقايد شيعيان دوازده امامي بوده است و كتاب عقيده الشيعه، يكي از تاليفات آنان در اين موضوع است كه در اوايل قرن بيست ميلادي به رشته تحرير درآمده است. دوايت دونالدسن نويسنده انگليسي زبان اين كتاب، بخشي از آن را نخست به عنوان رساله دكتري خود به انجام رساند و سپس با افزودن بخش هاي تكميلي ديگر، آن را در قالب كتاب فعلي عرضه نمود. اين كتاب به زبان عربي ترجمه شده كه در اين مقاله- به علت عدم دسترسي به متن اصلي- از اين ترجمه استفاده شده است. نقل مشاهدات عيني، تجزيه و تحليل مطالب، استفاده از شيوه تطبيقي در بيان عقايد و بهره گيري از منابع متنوع و فراوان، اعم از تاليفات شيعي و غيرشيعي و به زبان هاي اسلامي و غير اسلامي از امتيازات اين اثر مي باشد. با اين حال نواقص و كاستي هايي ناروا نسبت به عقايد شيعيان نيز در آن به چشم مي خورد. در اين مقاله سعي شده تا ضمن معرفي اين اثر، به اختصار به برخي خطاها و نواقص موجود در اين اثر اشاره شود.
تعين اجتماعي مشاركت سياسي زنان در انديشه معاصر تشيع
درباره مشاركت سياسي زن، در انديشه معاصر شيعه، سه گونه نظريه با عناوين «موافق»، «مخالف» و «موافقت محدود» قابل شناسايي است. از آنجا كه اين نظريه ها به متون مشتركي استناد مي جويند، نگارنده معتقد است اين انديشه ها داراي تعين اجتماعي هستند؛ يعني تحولات اجتماعي امكان استنباط انديشه هاي نوين را به وجود آورده است؛ البته اعتقاد به ايده «تعين اجتماعي» ملازم با نفي مطلق حقيقت خارج از ذهن نيست، بلكه در صدد توضيح چرايي، چگونگي و مختصات تفاسير متفاوت از متون واحد است.
عقلانيت نجات بخشي در مذهب شيعه
يكي از محوري ترين موضوعات در اديان و مذاهب عالم، حتي در مكاتب و نحله هاي فكري- فلسفي جهان، موضوع نجات بخشي است؛ چه اينكه هر دين و مذهبي، طريقه اعتقادي و عملي خود را تنها طريقه نجات و رستگاري مي دانسته است. يهود تنها راه نجات را دين برگزيده خود مي داند. در درون اين دين نيز فرقه هاي متعدد آن هر يك با نفي نجات از طريق غير خود، تنها عقيده و عمل خود را راه سعادت معرفي كرده است. در اديان ديگر همچون مسيحيت و اسلام و حتي اديان غير توحيدي نيز همين ادعا وجود داشته است.
نوشتار حاضر ضمن اشاره به ادعاي نجات بخشي در مذهب شيعه، به عقلانيت حقانيت آن مي پردازد و سعي مي كند زواياي اين موضوع را روشن سازد؛ بنابراين براي بررسي و تحليل اين ادعا، ابتدا به ذكر برخي مستندات اسلامي در اثبات آن مي پردازد، سپس با يادآوري چند اصل منطقي و ديني غيرقابل ترديد، و تبيين و تحليل عقلاني آنها، زواياي موضوع را روشن مي سازد. آن گاه با طرح بحث عدم انفكاك دنيا و آخرت در مرحله حق يابي و انفكاك آن در قدرت عمل از يك سو و تفكيك ولايت باطني و ولايت ظاهري از سوي ديگر، امكان وصول به حقانيت را منحصر در دنيا ندانسته است؛ لذا در عين حال كه عقلانيت اعتقاد شيعه در نجات بخشي را اثبات مي كند، امكان وصول به رستگاري را براي پيروان اديان و مذاهب ديگر هم نفي نمي كند.
سنت الهي در تغييرات اجتماعي از ديدگاه مفسران شيعه
در نوشتار حاضر پس از پرداختن به مباحث مقدماتي، به چهار محور اساسي تغييرات اجتماعي به مثابه سنت الهي در نگاه مفسران شيعه پرداخته شده است؛ عوامل تغييرات اجتماعي نخستين محوري است كه مورد بررسي قرار گرفته و اين عوامل به سه دسته شناختي، رواني و رفتاري تقسيم شده است. پس از آن، كارگزاران تغييرات مورد كالبدشكافي قرار گرفته كه به دو نوع نخبگان و گروه هاي حاشيه اي پرداخته شده است. موانع تغييرات اجتماع كه محور سوم اين پژوهش را تشكيل مي دهد، به سه بخش فرهنگي، اجتماعي و رواني دسته بندي شده است كه هر كدام از زير مجموعه هايي نيز برخوردارند. در پايان به هدف تغييرات اجتماعي از ديدگاه قرآن و تحليل مفسران پرداخته شده است كه هدف قرآن ايجاد تغيير در سطح فردي است نه گروهي و ساختاري.
ظلم ستيزي در شعر شيعي
ظلم امري نكوهيده و مخالف فطرت انساني است و انسان ها آن را برنمي تابند. دين اسلام نيز همواره بر حفظ عزت و حرمت انسان ها تاكيد داشته است. اگر چه ظلم ستيزي در ادبيات فارسي بازتاب داشته است و ويژه شعر شيعي نيست، اما در آثار شاعران شيعه به لحاظ آثار تربيتي و نيز حساسيت شيعيان، تشخص و تمايز جدي پيدا كرده است.
در اين مقاله، ابتدا مخالفت با ظلم و جور از ديدگاه آيات و روايات به عنوان سرچشمه هاي تفكر شيعه ذكر شده است؛ آن گاه در اين زمينه، سروده هاي بيش از بيست تن از شاعران شيعي، از كسايي مروزي (قرن چهارم) تا حكيم صفاي اصفهاني (قرن چهاردهم) آورده شده است. در ذكر نام سرايندگان نيز، ترتيب تاريخي رعايت شده است تا خواننده با سير اين مضمون در طول تاريخ هزار ساله اش آشنا شود.
قوامي رازي ستايشگر شيعه
بدرالدين قوامي رازي از شاعران شيعي قرن ششم است. اشعار او حاوي مدح و منقبت حضرت رسول (صلي اله عليه و آله)، امام علي (عليه السلام) و ائمه اطهار و خاندان رسالت (عليهم السلام) است. حكمت و اندرز، بخشي ديگر از موضوعات شعري اوست. اين اشعار از نظر محتوايي، تصاوير شعري و تركيبات زباني داراي اهميت ويژه اي است. با توجه به غلبه شاعران اهل تسنن در قرن ششم، وجود شاعران شيعي مانند قوامي رازي و بررسي آثار آنان درخور و بايسته است؛ بنابراين هدف اين مقاله بررسي اوصاف حضرت علي (عليه السلام) از ديد قوامي رازي است كه بيانگر زنده بودن شعر شيعي در قرون گذشته و ارزش كار قوامي است. نتيجه اين پژوهش نشان مي دهد به رغم تنگناها و سخت گيري ها، شعر شيعي پويا بوده و قوامي با بهره گيري از انديشه شيعي، در توصيف حضرت علي (عليه السلام)- چه در حيطه مضمون سازي، چه در حيطه تصويرسازي و چه در حيطه زباني- بسيار موفق بوده و اشعارش در نوع خود منحصر به فرد است.
ويژگي هاي جريان تشيع در عصر نبوي (صلي اله عليه و آله)
تشيع از جرياناتي است كه همزمان با ظهور اسلام و توسط پيامبر اكرم (صلي اله عليه و آله) شكل گرفت. شواهد معتبر تاريخي و روايي چون حديث يوم الدار، منزلت، غدير و… صحت اين مطلب را تاييد مي نمايد؛ از همين روست كه گروهي از اصحاب پيامبر (صلي اله عليه و آله) همانند سلمان، مقداد، ابوذر و عمار ياسر در همان عصر رسالت به شيعه علي (عليه السلام) معروف بودند.
جريان تشيع در عصر نبوي داراي ويژگي هاي بارزي چون تعبد و تسليم در برابر نصوص وارد شده از سوي پيامبر (صلي اله عليه و آله)، زهد و پارسايي و ساده زيستي، شجاعت و جنگجويي در ميدان هاي نبرد، ايمان و اعتقاد راسخ و… بود كه در پرتو اين ويژگي ها از ديگر جريانات بازشناخته مي شد.
فقه القرآن شيعه در بستر تاريخ
اين مقاله در آغاز به كلياتي درباره موضوع، از جمله ماهيت فقه القرآن، جايگاه آن، اتجاه به كار رفته در تفسير آيات الاحكام و پيشينه اين دانش به لحاظ موضوع و تدوين مي پردازد و به اين نتيجه مي رسد كه تفسير آيات الاحكام به لحاظ منهج، اجتهادي؛ به لحاظ اتجاه فقهي و به لحاظ اسلوب، موضوعي ترتيبي است. نويسنده مقاله بر اين باور است كه فقه القرآن نه فقه محض است و نه تفسير صرف، بلكه مجمع هر دو دانش است و در بعد تاريخي معتقد است: تاريخچه موضوع آيات الاحكام به زمان پيامبر (صلي اله عليه و آله) و نزول اولين آيه فقهي قرآن بازمي گردد؛ ولي پيشينه تدوين آن به عصر امام صادق (عليه السلام) مي رسد. اين مقاله در نهايت به اين ثمره علمي منتهي مي شود كه شيعه، بنيانگذار دانش فقه القرآن به عنوان يك علم مستقل است.
در ادامه اين نوشتار، به نهضت فقه پژوهي در طول تاريخ پرداخته شده است كه به هفت دوره حركت، دوره ايستايي، دوره پويايي، دوره شكوفايي، دوره ركود، دوره بازگشت و دوره رشد و رويش قابل تقسيم است؛ ضمن آنكه نويسنده براي هر كدام از اين دوره ها ويژگي هايي را همراه با آثار نگاشته شده هر دوره، بيان مي كند و در پايان به جمع بندي و بيان سهم شيعه در تفسير آيات الاحكام در جهان اسلام اشاره مي كند.
دوري از تعصب در نظرات و رفتار علماي شيعه اثني عشريه از نيمه دوم قرن پنجم تا نيمه دوم قرن هفتم هجري
اختلافات فرقه اي بين مذاهب اسلامي، هميشه عواقب دردناكي به همراه داشته است؛ در حالي كه از آرزوهاي بزرگان و دلسوزان امت اسلامي، وحدت امت اسلامي است. در اين مقاله درصدد اشاره به برهه اي از تاريخ اسلام هستيم كه در آن مدت، اين آرزو تا حد بسيار زيادي تحقق يافته است و آثار بسيار شيريني نيز به همراه داشته است.
سيماي حضرت فاطمه (عليها السلام) در آينه شعر حكيم سنايي و ناصرخسرو
از آنجا كه زندگي كوتاه حضرت فاطمه (عليها السلام) پس از رحلت نبي اكرم (صلي اله عليه و آله) از موارد عمده اختلافات بين شيعه و سني است، شخصيت و حيات آن بانوي نمونه، كمتر در آينه ادبيات و شعر فارسي منعكس شده است؛ اين نكته به ويژه در ادوار آغازين شعر فارسي كه غلبه با اهل سنت بوده است، بيشتر صدق مي كند.
ناصرخسرو شاعر قرن پنجم (متوفي 481) پس از آنكه متعاقب تحول دروني و روحي به مذهب تشيع درآمد، يكي از مضامين اصلي شعرش را ذكر مناقب اهل بيت (عليهم السلام) و ستايش آن خاندان به خصوص حضرت فاطمه (عليها السلام) قرار داد. مقام و شفاعت آن بانو در قيامت و فضايل همسر و فرزندان، و مظلوميتش در دنيا در شعر او بازتاب ويژه اي دارد.
حكيم سنايي غزنوي شاعر قرن پنجم و ششم (متوفي 535) جزو نخستين شاعران رسما سني مذهبي است كه به بيان منزلت و منقبت حضرت فاطمه (عليها السلام) پرداخته است. او حضرتش را با القاب زهرا، خيرالنسا، دختر مصطفي، بتول و مادر حسن و حسين معرفي كرده و به اين ترتيب بخشي از شخصيت، منزلت و مظلوميت وي را منعكس نموده است.