بررسي حكم حضانت كودك از ديدگاه فقه شيعه
حضانت اطفال موضوع مهمي است كه از دير زمان مورد بحث و بررسي فقيهان و حقوق دانان بوده است. در اين مقاله به اثبات رسيده است كه حضانت نوعي از ولايت است كه شارع متعال براي پدر و مادر در طول يكديگر قرار داده است و «حق» نيست كه قابل اسقاط باشد، بلكه يك «تكليف» است و آنان نمي توانند از خود سلب مسووليت نمايند. اگر چه شيردادن حق است و مادر مي تواند آن را اسقاط نمايد، ولي قانونگذار مواردي را براي سقوط حضانت پيش بيني كرده است؛ و نيز با بيان مطالب مربوطه ديگر، به اثبات رسيده است كه حضانت اولاد نامشروع بر عهده پدر و مادر طبيعي اوست نه آحاد جامعه و يا دولت اسلامي؛ فقط بين آنها توارث وجود ندارد و در ساير احكام مانند اولاد قانوني است.
گزيده اي از فضايل امام علي (ع) از ديدگاه مفسرين و محدثين اهل سنت
حضرت علي (ع) شخصيتي فرامذهبي است كه به مذهب و فرقه اي خاص اختصاص ندارد و اين امر ناشي از اخلاق والا و كمال شخصيتي است كه در وجود آن حضرت نهفته است؛ لذا عمده مذاهب و فرق اسلامي – از شيعه و اهل سنت – نسبت به ايشان ارادت خاصي نشان داده، در منابع حديثي و كتب مذهبي خود از جايگاه ويژه و فضايل نامبرده بسيار ياد مي كنند.
اين مقاله، به قصد آشنايي مختصر خوانندگان بر گوشه اي از اين امر، به روش كتابخانه اي، سعي دارد جايگاه و مقام حضرت (ع) نزد اهل تسنن را با اتكا به منابع مختلف حديثي، تفسيري و تاريخي معتبر نشان دهد.
مقاله حاضر در سه بخش تنظيم شده است: بخش اول: آياتي كه در شان علي (ع) نازل شده است؛ بخش دوم: فضايلي كه در شان علي (ع) وارد شده است؛ بخش سوم: امتيازات عملي علي (ع)، يعني كارهايي كه آن امام همام انجام داده اند.
تاريخ فاطميان از ديدگاه تقي الدين مقريزي
تقي الدين احمد مقريزي 845-766) ق) يکي از مورخان برجسته و صاحبنام مصري است که تاليفات ارزنده اي در زمينه هاي مختلف تاريخ و فرهنگ اسلام دارد و به دليل علاقه به اسلام و مصر، در پويش هاي تاريخي خود به دوران خلافت فاطميان در سده هاي چهارم تا ششم هجري، از جهات مختلفي پرداخته است؛ از جمله در بررسي نظامات اداري و فرهنگي مصر و نيز تحولات تاريخي آن در دو کتاب مستقل به نام هاي «خطط» و «اتعاظ الحنفا» اطلاعات ارزنده و گاهي نادر از مصر در روزگار خلفاي فاطمي داده است. اين مقاله کوشيده است به تاثيرات وارده بر مقريزي در طول بررسي و نگارش تاريخ دوران فاطميان بپردازد؛ براي مثال مساله انتساب مورخ به خليفگان اسماعيلي مذهب فاطمي و همدردي او با ايشان، بهره گيري مقريزي از رسالات دست اول اسماعيليان و بررسي آموزه هاي آنها تا زماني که به خاطر پيچيدگي جوهره تعاليم اسماعيليه و احساسات ضد فاطمي، از همدردي و پيگيري کامل ماجراي جنبش اسماعيلي – فاطمي دست شست.
در اين مقاله که نام اصلي آن «مقريزي و فاطميان» بوده است. مترجم با ارايه نقد و ملحقات مختصري، به تشريح پاره اي از ابعاد موضوع و بسط مطالبي پرداخته است که نويسنده از آن به اجمال عبور کرده است.
فضاي گفتماني تدوين بحارالانوار در عصر صفوي
بررسي مجموعه تاثيرگذاري همچون بحارالانوار، بدون نگاه به بستر تاريخي – جغرافيايي اش کاري ناقص و سهل انگارانه است. اين مقاله به عوامل تاريخي و اجتماعي تحقق چنين پديده فرهنگي را در ايران عصر صفوي مورد ارزيابي قرار داده است. آستانه شروع نظام صفوي و مراحل گوناگوني تکامل اجتماعي و سياسي آن و الگوها و قطب هاي ديني موجود در آن، در ابتدا مورد توجه قرار گرفته، پس از آن، نحوه اجتماعي شدن علامه محمدباقر مجلسي (مولف بحارالانوار)، تجربه هاي سياسي و عوامل روابط موثر بر او تحليل و ارزيابي شده است. مجموعه آثار علامه، انگيزه مولف در نگارش بحارالانوار، ساختار کتب حديثي و به خصوص بحارالانوار، روش علامه مجلسي در اين اثر، مطالب موجود در آن و بازتاب بحارالانوار در ايران، از ديگر سرفصل هاي اين مقاله است. نتايج مطالعات نشان مي دهد: علامه مجلسي در جايگاه شيخ الاسلام عصر صفوي با تاليف آثار فارسي و عربي گوناگون، طيف مخاطبان متفاوت خويش را تغذيه کرده است و بدين وسيله موجبات تقويت و گسترش دولت حاکم را فراهم آورده و پس از آن، موجب نهادينه شدن آن گفتمان شده است.
نظام هاي فرهنگي، اجتماعي و سياسي شيعه در آستانه غيبت تا پايان قرن پنجم
از اقدامات موثر امامان شيعه برنامه ريزي مناسب براي خودکفا کردن شيعيان از طريق سازماندهي هاي علمي، اجتماعي و سياسي بوده است، تا شيعيان با سلامت وارد دوران غيبت شده، به حيات فکري و اجتماعي خود در مقابل مخالفان ادامه دهند. در اين راستا، نظام مرجعيت ديني موجب خودکفايي علمي شيعيان گرديد، نظام وکالت در تنظيم امور اجتماعي آنان کارساز شد، نظام وکالت به ساماندهي امور سياسي اجتماعي پرداخت و سرانجام نظام نقابت، هويت بخشي و تا حدودي استقلال سياسي را براي شيعيان به ارمغان آورد.
نقش امام موسي صدر در ارتقاي جايگاه شيعيان لبنان
لنبان کشور پيچيده اي است که اقوام، طوايف و گرايش هاي ديني گوناگون را در خود جاي داده است؛ لذا اولويت هاي طايفه اي حاکم بر جامعه لبنان در عرصه سياست، موجبات جنگ داخلي بين طوايف را فراهم آورده است.
«حاکميت استعمار در لبنان و همچنين کم توجهي حاکمان سياسي» به شيعيان، باعث شده است علي رغم تلاش رهبران شيعه و کثرت جمعيت طايفه شيعي نسبت به ساير طوايف، آنها همواره از لحاظ سياسي در اقليت بوده، محروم تر از ديگر طوايف باشند.
رشد آگاهي شيعيان معاصر لبنان، مديون تلاش هاي امام موسي صدر بوده است و تلاش هاي وي در عرصه سياسي و اجتماعي و همچنين تاثيرات ناشي از انقلاب اسلامي ايران، شيعيان لبنان را به يکي از قدرتمندترين طوايف اين کشور تبديل نموده است.
نويسنده در اين مقاله «در صدد است ضمن بررسي» وضعيت شيعيان لبنان تا قبل ورود امام موسي صدر به صحنه سياسي اجتماعي اين کشور، تاثيرات عملي حضور امام موسي صدر بر جايگاه شيعيان لبنان را برجسته سازد.
رويکرد احساسي – عاطفي به واقعه عاشورا در ايران (از صفويه تا مشروطه)
واقعه عاشورا به سبب جايگاه ويژه آن در تاريخ اسلام، به ويژه تاريخ تشيع، در طول تاريخ مورد عنايت بسياري از مورخان تاريخ اسلام و مقتل نويسان بوده است؛ اما با گذشت زمان و گسترش مراسم عزاداري و سوگواري، به ويژه از دوره حاکميت فراگير دولت شيعي صفويه، به دلايل گوناگون، برداشت هاي گوناگوني از اين واقعه شده و يا بر برخي از برداشت ها تاکيد بسيار شده است؛ بر اين اساس پژوهش حاضر به مطالعه و جريان شناسي تاريخي مهم ترين و مشهورترين قرائت از واقعه عاشورا، يعني قرائت سوگوارانه و احساسي – عاطفي از دوران صفويه تا مشروطه پرداخته و پس از ارايه پيشينه اين قرائت، به مهم ترين ويژگي هاي آن مي پردازد. در ادامه، زمينه ها و عوامل ترويج اين برداشت، مورد بررسي قرار گرفته است.
وضو از نگاه فقه القرآن شيعه
آيه وضو، يکي از آيات مطرح در حوزه فقه القرآني است که به دليل گستره وسيع فقهي، ادبي، تفسيري و قرائي آن، همواره مورد توجه فقه پژوهان قرآني بوده و هست؛ از سوي ديگر اين آيه شريفه به لحاظ قلمرو فقهي از جامع ترين آياتي است که طهارات ثلاث را مدنظر قرار داده، از روزگاران ديرين تا به امروز ميان فرق اسلامي مورد بحث و گفت و گو بوده است؛ و هر کدام سعي نموده اند بر اساس مباني فکري، عقيدتي و تفسيري، برداشت هايي از آيه داشته باشند که در اين ميان ديدگاه شيعه از برجستگي خاصي برخوردار است. نويسنده در اين مقاله سعي نموده اين آيه را تنها در موضوع وضو مورد بررسي قرار دهد و از ديدگاه فقه القرآن شيعه به تفسير آن پرداخته است؛ همچنان که براي امکان داوري و وقوف بر برتري ديدگاه هاي شيعي، به ديدگاه هاي اهل سنت نيز اشاره نموده است.
آرايه هاي داستاني منابع عصر صفوي و رسميت تشيع در ايران
در سال 907 هـ.ق شاهد يکي از مهم ترين حوادث تاريخي ايران اسلامي مي باشيم. در اين سال شاه اسماعيل به کمک مريدان خانقاه اردبيل و قبايل ترک آناتولي موفق به شکست الوند آق قويونلو و تصرف تبريز شد. فتح تبريز توسط اسماعيل، رسميت تشيع در سراسر ايران را در پي داشت.
چگونگي و نحوه ايجاد اين تحول به عنوان اولين اقدام شاه اسماعيل، در منابع عصر صفوي شديدا با آرايه هاي داستاني در هم آميخته است؛ به گونه اي که پژوهشگران معاصر مخصوصا مستشرقين، با دستاويز قرار دادن اين آرايه ها، رشد و گسترش تشيع در ايران را نتيجه اقدامات خشن شاه اسماعيل و عمال قزلباش اش نشان مي دهند؛ در حالي که بررسي سير تاريخي روند رشد و گسترش تشيع، نشان دهنده سير تدريجي رشد و گسترش مذهب اهل بيت (ع) در ايران است.
اقتضاها و امتناع هاي عقل گرايي در فقه سياسي شيعه
فقه سياسي شيعه، بخشي از فقه عمومي است که از مباني معرفتي مشتري برخوردار است. توجه به تفاوت هاي دونوع عقل گرايي متصلب و تحول پذير در مباني معرفتي فقه شيعه و الزامات و نتايج هر يک، اهتمام محوري مقاله حاضر است. در اين راستا با تفکيک ساختاري دونوع از عقل گرايي در سنت فقهي شيعه، استدلال کرديم که تنها چنان عقل فقهي اي مي تواند مقتضي متحول سازي فقه سياسي از درون گردد که از ظرفيت هاي تکامل پذيري تاريخي برخوردار باشد. در مقابل، هر گونه عقل گرايي در فقه که در مقابل تکامل پذيري قرار گيرد، ابزار مناسبي براي پوياسازي فقه سياسي نخواهد بود. عدم توجه به عقل فقهي تحول پذير و منحصر کردن عقل گرايي در فقه شيعه به عقل متصلب، مهم ترين امتناع در عقل گرايي در حوزه فقه سياسي است و در مقابل، توجه به عقل تحول پذير در وضعيت ماقبل شرع، از اقتضاهاي عقل گرايي در فقه سياسي شيعه است.
گونه هاي مقابله با فرقه هاي کج انديش در سيره امام رضا (ع)
مسلمانان پس از رحلت رسول اعظم (ص) و با توسعه سرزمين هاي اسلامي، به فرقه هاي گوناگون تقسيم شدند و به تدريج انحرافاتي در عقايد آنها پديدار شد. ائمه (ع) که جانشينان رسول خدا (ص) در ميان امت اسلامي هستند، به مقابله با اين انحرافات پرداختند و در زمان هاي مناسب، عقايد نادرست ايشان را بيان فرموده، مطلب حق را ادا مي کردند. امام رضا (ع) که در دوران خلافت مامون (از طرفداران مکتب اعتزال) در پايتخت زندگي مي کردند، با فرقه هاي مختلف مواجه بودند؛ از جمله آنها فرقه هاي واقفيه، غلات، متصوفه، معتزله، مجبره و مفوضه بودند که اين مقاله به بيان شيوه مقابله آن حضرت با اين فرقه ها پرداخته است.
بررسي ديدگاه هاي فلسفه اجتماعي آيت اله سيد محمد باقر صدر (1313-1359 ه.ش.)
نوشتار حاضر به توضيح ديدگاه هاي فلسفه اجتماعي آيت اله سيد محمد باقر صدر، نظريه پرداز برجسته اقتصاد، فلسفه و فقه اسلامي/ شيعي معاصر مي پردازد. از ايشان مکتوب مستقلي در زمينه فلسفه اجتماع و يا فلسفه تاريخ موجود نيست؛ ولي آراي اجتماعي او را مي توان در ذيل آثار پراکنده ايشان، از جمله مباحث تفسيري- تاريخي وي که در اوايل انقلاب اسلامي ايران (1357) طرح شده، مطالعه نمود. حاصل اين مقاله اين است که آيت اله صدر در عرصه فلسفه اجتماع، نظريه ابداعي مستقلي ارايه نکرده است: در برخي از مسايل به اقتباس از آراي بعضي از فلاسفه بزرگ معاصر خود پرداخته و در برخي ديگر، ديدگاه ناهمخواني عرضه کرده است.
بازتاب حماسه عاشورا در شعر بعضي از شعراي عرب زبان
ادبيات در قلمرو شعر و شاعري در ميان شيعيان از آغاز، مرتبتي بلند داشته است. شايد مهارت و توانمندي امامان شيعه در سرودن شعر و همچنين تشويق و تکريم آنها نسبت به شاعران متعهد و با اخلاص، انگيزه اي شد تا ابيات و سوگ سروده ها، براي کسب منافع مادي نباشد، بل براي رضايت خدا و دفاع از آل اله بر زبان آيد؛ از سوي ديگر، جدال هاي سياسي و شورشگري هاي انقلابي شيعيان در عصر اموي و عباسي، در گسترش و توسعه ادب شيعه مخصوصا در حوزه شعر و شاعري، نقش مهمي ايفا کرده است؛ به ويژه پس از حادثه عاشورا در کربلا و شهادت مظلومانه امام حسين (ع) و شماري از خاندان پيامبر (ص) روح حماسي شيعه در قالب نثر و نظم پرشور تجلي يافت؛ افزون بر آنکه مساله «غدير» نيز در اين ميان جايگاه بلندي در ادب شيعه دارد و غديريه هاي فراواني در قرون اوليه اسلامي سروده شده است. در اين مقاله، به نام چند تن از مرثيه سرايان پيشتاز و نمونه اي از شعرشان بسنده مي شود.
چگونگي اسناد اضلال و هدايت به خداوند با تاکيد بر نظر علامه طباطبايي
بحث از مشيت خداوندي، مستلزم تبيين مساله قضا و قدر است. اسباب اختلاف عقايد در مساله قضا و قدر نيز به سبب اموري چون مذاق و مشرب، عقايد پيش از اسلام، نحوه معاشرت، علما و … بوده است؛ ضمن آنکه بحث از اين مساله به دوره خاصي محدود نمي شود و همواره طي دوره هاي مختلف مطرح بوده و خواهد بود، تا به سبب آن «راسخان در علم» از مقلدان متمايز و نمايان گردند؛ براين اساس، هر کس از زاويه اي به اين مساله نگريسته و بدين شکل، فرقه هايي ايجاده شده است.
در اين مقاله تعبير قرآني «من يشاء» در آياتي که به هدايت و اضلال بندگان اشاره دارد، با تاکيد بر نظر علامه طباطبايي مورد بررسي قرار گرفته و طي آن معلوم شد از اين منظر متعلق مشيت، خواست حقيقي بندگان است که در پرتو مشيت الهي تحت سلسله اي از سنن صورت مي پذيرد. از نظر وي، نفوذ مشيت الهي گرچه از طريق سلسله مراتب علي و معلولي تبيين مي گردد، مالکيت مطلق خداوند نسبت به کل هستي، بنده و فعل او را نيز به طور مستقيم در پيوند با مشيت الهي قرار مي دهد؛ اما اين مشيت بر اساس سنن الهي و متناسب با زمينه سازي بندگان به فعل آنان تعلق مي يابد و سبب جبر و تفويض نمي گردد.