دانش «نسب شناسی» با تکیه بر نقش شیعیان امامی
دانش «نسب‌شناسی» از شاخه‌های علم تاریخ و شعبه‌ای از تاریخ‌نگاری عرب جاهلی است که پیوند ناگسستنی با آن دارد. این میراث جاهلی در دوره اسلامی به دلایلی چون، تدوین دیوان، گسترش فتوحات و استقرار قبایل بسیاری از عرب در مناطق مفتوحه و گسترش رقابت‌ها و تعصبات و دامن‌زدن برخی خلفا بدانها، رشد سریع یافته و نسب‌دانان و منابع نسبی مهمی پدید آمد. سهم شیعیان امامی و سادات علوی‌تبار در باروری این دانش، ازاین‌رو که آن با موضوع امامت و اهل‌بیت ارتباط تنگاتنگی دارد، نمود بیشتری داشته است. آنان تلاش بسیاری در دانش نسب‌شناسی داشته و از همان آغاز آثار ارزشمندی در این عرصه آفریده و سهم سترگی در رشد و بقای آن داشته‌اند. در این مقاله ضمن مروری اجمالی بر کلیات دانش نسب‌شناسی، نقش و سهم شیعیان امامی در حوزه انساب نگاری مورد بررسی قرار گرفته است.
بررسی و تحلیل نقش‌مایه‌های ایرانی ـ اسلامی گچ‌بری‌های امامزاده عبدالله اراک
نقوش گچبری امامزاده عبدالله اراک، از نقش‌مایه‌های ایرانی ـ اسلامی رایج در دوران سلجوقی و متأثر از دوره ساسانی است. این پژوهش به روش توصیفی، تحلیلی و تطبیقی و اطلاعات آن از مطالعات کتابخانه‌ای و میدانی تهیه شده است. سوال‌های پژوهش عبارتند از اینکه، چه میزان هنر گچبری اسلامی وامدار دوره ساسانی بوده و تغییرات ایجاد شده بر سطوح گچ‌بری‌های اسلامی چگونه قابل تبیین است؟ نتایج پژوهش نشان می‌دهد که بنیان نقوش تزیینی بنا، متاثر از گچبری دوره ساسانی و محتوای نقش‌مایه‌های آن متأثر از تعالیم الهی و رخدادهای مهم اجتماعی (نهضت ترجمه و گرایش به عقل‌گرایی) است و بالطبع چهار تغییر (حذف نقوش انسانی و حیوانی، گرایش به نقوش گیاهی و تجریدی و گرفتن نگاه اساطیری از آنان، به‌کارگیری نقوش کتیبه‌ای و ارائه نقوش هندسی چندضلعی) در مضمون نقش‌مایه‌های گچبری امامزاده دیده می‌شود.
تداعی معانی و انتقال مفاهیم شیعی در معماری آیینی (مطالعه موردی سقانفارهای آمل)
هدف پژوهش حاضر، واکاوی نحوه تداعی معانی و انتقال مفاهیم شیعی در سقانفارهای آمل است. این پژوهش، از نوع تحقیقات بنیادی و براساس ماهیت و روش از نوع توصیفی ـ تحلیلی است. داده‌های پژوهش، براساس مطالعات اسنادی، بررسی‌های میدانی و مصاحبه گردآوری و با روش کیفی تحلیل شده است. به‌دلیل شباهت‌های ساختاری، تزیینی و عملکردی، ده نمونه از ۳۰ سقانفار آمل (۳۳% از کل نمونه‌ها)، برای پژوهش انتخاب شد. نتایج نشان می‌دهد، برای تداعی معانی و انتقال مفاهیم شیعی در سقانفارها، از نمادهای آیینی استفاده فراوانی شده است که به‌گونه‌ای نغز، مفاهیم آیینی، ملی و بومی کاربران را از بطن وجه تسمیه، عملکرد، نقشمایه‌ها و اعداد نمادین، منعکس می‌کند. در حقیقت، هنرمند شیعی با الهام از معماری بومی، تلفیق آن با نگرش‌های رایج و ریشه‌دار شیعی و استفاده هنرمندانه از نمادهای متواتر آن، بستری برای نمایش مفاهیم و معانی آیینی در سقانفارها فراهم نموده است.
غالیانِ مفوّضی و نوع برخورد امامان(ع) با ایشان
مفوضه به‌عنوان بخشی از غالیان، یکی از گروه‌های منحرف در عصر امامان(ع) بوده‌اند که افکار غالیانه و شرک‌آلودی داشته‌اند. آنها امامان(ع) را به صفات الوهیتی همانند خلق، رزق و تدبیر عالم متصف می‌کردند. آشنایی با افکار غالیانه این گروه افراطی و نوع برخورد امامان(ع) با آنها، کمتر مورد توجه قرار گرفته و بدون شک از اهمیت خاصی برخوردار است. این آشنایی می‌تواند در بهسازی باورها و جلوگیری از ایجاد و یا گسترش عقاید انحرافی مؤثر باشد. واکاوی منابع فرقه‌شناختی، حدیثی و اعتقادی ـ روایی، نشان می‌دهد امامان(ع) با آگاهی از افکار افراطی و غالیانه مفوضه برخورد بسیار جدّی و سختی با آنها داشته‌اند و تلاش کرده‌اند چنین نسبت‌هایی را در مورد خویش انکار کنند و احیاناً در این زمینه دست به روشن‌گری بزنند.
بررسی سیاست رسول خدا(ص) در قبال غیرمسلمانان
پس از تشکیل حکومت توسط رسول‌الله(ص) مسائل جدیدی مطرح شد که ازجمله آنها نحوه مواجهه و برخورد حکومت اسلامی با غیرمسلمانان بود. در این زمینه سه دیدگاه وجود دارد که اولی بر اصالت جنگ و دومی بر اصالت صلح و آخرین دیدگاه هم جنگ و هم صلح را در شرایطی می‌پذیرد. طبق این دیدگاه، هم جنگ‌طلبی افراطی و هم صلح به‌معنای سازش و استسلام محکوم است و تنها صلحی پذیرفته شده است که با رعایت حقوق متقابل طرفین و شرافتمندانه باشد. این دیدگاه جنگ را برای رفع موانعی مانند فتنه و ظلم تجویز می‌کند. سیره نبوی هم به‌خوبی نشانگر آن است که جنگ‌های آن حضرت جنبه دفاعی داشته و همچنین پیمان‌های متعدد پیامبر با غیرمسلمانان (مانند یهودیان مدینه، یهود فدک، حدیبیه) و پیشنهاد صلح به مشرکان در غزوه بدر توسط آن حضرت مؤید این دیدگاه است.
نقش تحولات سیاسی در اوضاع تجاری خراسان در دو سدۀ نخست اسلامی
خراسان از لحاظ موقعیت تجاری سالیان متمادی پل ارتباطی شرق و غرب به‌شمار می‌رفت. این منطقه از طریق راه‌های تجاری به مناطقی مانند هند و چین و اروپای شرقی و تبّت وصل می‌شد. از طرف دیگر وجود بازارهای پر رونق در شهرهای مختلف مانند بلخ، مرو و نیشابور به موقعیت تجاری آنجا رونق داده بود. این مقاله درصدد بررسی اوضاع اقتصادی خراسان و رابطه آن با کنش‌های سیاسی منطقه از سدۀ اول تا برآمدن نخستین دولت محلی می‌باشد و می‌توان به این نتیجه رسید که رونق تجارت در این منطقه تحولات سیاسی و تاریخی مهمی را در آنجا رقم زده بود، که می‌توان از شکل‌گیری داستان‌های حماسی، ورود یزدگرد ساسانی به آنجا، حضور قبایل کثیر اعراب، سقوط امویان و برآمدن عباسیان و نیز تشکیل اولین دولت‌های محلی پس از سقوط ایران به دست مسلمانان یاد کرد که ظرفیت اقتصادی آن تأثیر بسزایی در این زمینه داشت.
الگوی مکان‌یابی مساجد همراه با مطالعه موردی مسجدالنبی براساس آیات، روایات و سیره نبوی
یکی از شاخصه‌های مهم تمدن اسلامی، موضوع هنر و معماری است که از ابتدای شکل‌گیری، مسیر رو به تکاملی در برخورد با تمدن‌های مجاور سپری کرده است. معماری اسلامی در عصر پیامبر(ص)، شناسنامه مخصوص به خود را با تأسیس مسجدالنبی در مدینه، سرشار از مفاهیم جاودانه، آغاز نمود. این «بنا» به‌عنوان ایده ناب معماری اسلامی قابل بررسی است. اینکه مکان‌یابی مسجدالنبی به چه صورت بوده، علاوه بر تأثیرپذیری از محیط جغرافیایی منطقه یثرب با معیارهایی که در قرآن و روایات در خصوص ساخت مساجد مطرح شده، مطابقت داشته و در آن شاخصه‌هایی چون تسلط بر فضای شهر، مرکزیت و … مورد توجه بوده است. مقاله حاضر مکان‌یابی را به روش تحلیلی ـ تطبیقی (آیات و روایات با روش پیامبر) مورد پژوهش قرار داده و ضمن بررسی شاخصه‌های مکان‌یابی مساجد براساس آیات و روایات، به تطبیق آن با سیره پیامبر(ص) می‌پردازد.
بازخوانی ایمان مؤمن قریش، حضرت ابوطالب علیه السلام
از میان کسانی که دل در گرو هدایت الهی نهاده و تا سرحد بذل جان، در حفظ و بالندگی دین مقدس اسلام کوشیده‌اند، چهره درخشان حضرت ابوطالب(ع)، عموی فداکار پیامبر و پدر شایسته امیرالمؤمنین(ع)، تلألویی ویژه دارد؛ او از آغازین سال‌های عمر بابرکت نبی مکرم اسلام، سایه الطاف ویژه‌اش را بر آن پیامبر اعظم’ گسترانید و در مراحل مختلف زندگی یار و یاور وی بود. آیا می‌توان باور کرد این فداکاری‌ها برخاسته از حق‌جویی و توحیدمداری نباشد؟
گروهی متعصب، چشم خویش را بر حقیقت بسته‌اند و گناه عظیم شرک را به مؤمن قریش نسبت می‌دهند. آنها بر این ادعای سست خویش، دلایلی سست‌تر ذکر می‌کنند. در این نوشتار با روش گردآوری و تحلیل، درصدد بازخوانی ایمان راسخ ابوطالب(ع) و نقد شبهات مذکور می‌باشیم و در همین راستا، به ذکر دلایل معتبری در اثبات ایمان مؤمن قریش می‌پردازیم.
جایگاه آثار اندیشمندان امامی مکی در گسترش فضای علمی در مکه در قرن ۱۱ و ۱۲ هجری
پژوهش پیرامون حیات علمی اندیشمندان امامی مقیم، نزیل یا مجاور بیت‌الله، آثار مکتوب و غیرمکتوب ایشان در مکه جلب توجه می‌نماید. تألیف و استنساخ کتاب، تجدید بنای کعبه، اجازه‌های فقهی و روایی، مقابله، تصحیح و قرائت بسیاری از کتاب‌های فقهی و حدیثی امامیه در مکه و جلسات و محافل علمی ایشان که مشتاقان فراگیری علوم اهل‌بیت(ع) را به مکه می‌کشانده، عمق حضور عالمان مکتب اهل‌بیت(ع) در این شهر را روشن خواهد نمود. قرن یازدهم شاهد بیشترین حضور علمی و عملی عالمان امامی در مکه است. برخی از این اندیشمندان در مکه جایگاه رفیعی داشته‌اند تا جایی که کتاب‌هایی که توسط مخالفان در گذشته و حال پیرامون اعلام مکی نوشته شده از ایشان نام برده‌اند.
بررسی و تحلیل روایات جمعیت غدیرخم
در نظام فکری و اعتقادی شیعه، مسئله جانشینی امام علی(ع) به‌عنوان امام جامعه با هدف هدایت دینی و سیاسی مردم، امری الهی و وصایت پیامبر اکرم(ص) بر آن در روز غدیرخم امری قطعی و متواتر است. برخی مورخان در ثبت گزارش‌های جزئی واقعه غدیر اهتمام داشته و برخی دیگر آن را به‌صورت کلی نقل کرده‌اند. ازجمله امور جزئی این واقعه، جمعیت حاضر در روز غدیر و یا جمعیت همراه پیامبر در سفر از مدینه به مکه است که مورخان و محدثان در آن اختلاف‌نظر دارند. ازاین‌روی، منابع روایی و تاریخی فریقین درباره تعداد جمعیت حاضر در این رویداد مهم و تاریخی اقوال و روایات متفاوتی را نقل کرده‌اند. این اختلاف‌نظر قابل بررسی است تا روشن شود کدام گزارش صحیح به‌نظر می‌رسد. اهمیت این موضوع به‌علت تبیین دقیق‌تر جزئیات مسئله، روشن شدن تواتر خبر و اعلان و ابلاغ آن است تا بعدها کسی منکر آن نشود. بنابراین در این نوشتار تلاش بر آن است تا با ملاحظه شواهد و قراین، با روش توصیفی و تحلیلی، جمعیت حاضر در غدیرخم از نگاه فریقین بررسی شود.
اهمیت جغرافیای ممسنی و نقش تمدنی آن در کرانه‌های خلیج فارس
منطقه انبوران یا شهرستان ممسنی امروزی به‌عنوان حلقه ارتباطی سه مرکز مهم سیاسی، تجاری، اقتصادی پاسارگاد، شوش، کهگیلویه و بویراحمد و بوشهر (ریشهر) از موقعیت ویژه‌ای برخوردار بوده است. این سرزمین به‌دلیل قرار گرفتن بر جاده شاهی استخر به شوش و زمانی به‌دلیل واقع شدن بر جاده تجاری جنابه (گناوه) ـ دیلم به توَّج و همچنین شاخه‌ای از جاده تجاری ادویه، همواره نقش حیاتی ایفا کرده که بسیار حائز اهمیت بوده است. این موقعیت استثنایی، وضعیت ممتازی را ایجاد کرده بود که نقش ویژه‌ای در اوضاع اجتماعی و اقتصادی آن زمان جنوب ایران داشته است. با توجه به چنین وضعیتی این پژوهش بر آن است تا به جغرافیای تاریخی ممسنی و تبیین نقش راه‌های ارتباطی و تجاری این منطقه بپردازد.
نقش باستان‌شناسی اسلامی در بازشناسی فرهنگ و تمدن اسلامی ایران با تأکید بر سند تحول در علوم انسانی
در این مقاله کوشیده شده، نقش و جایگاه باستان‌شناسی دوران اسلامی در بازشناسی فرهنگ و تمدن اسلامی مورد ارزیابی قرار گیرد. به همین منظور، ابتدا به تعریف و خاستگاه باستان‌شناسی اسلامی پرداخته شده است. در ادامه با بررسی دو دوره شاخص فرهنگی در تاریخ ایرانِ دوران اسلامی (حکومت آل‌بویه و عصر صفوی) عوامل بالندگی و شکوفایی حیات اجتماعی و نیز عوامل رکود در ادوار تاریخی دیگر مورد مطالعه قرار گرفته است. در پایان هم، به راه‌های تعامل این رشته با حوزه علوم انسانی و فرایند تأثیرگذاری آن بر ارتقای کمی و کیفی مباحث مطرح در علوم انسانی به بحث گذاشته شده است. نگارندگان بر این باورند که باستان‌شناسی دوران اسلامی می‌تواند با تأکید بر جنبه‌های معرفتی دین اسلام و مذهب تشیع در کنار تقویت روحیه همبستگی ملی و منطقه‌ای با توجه به میراث مشترک، نقش بسزایی در احیای فرهنگ و تمدن ایران اسلامی ایفا نماید.
حدیث صلح امام حسن(علیه السلام) (بررسی و تحلیل پیشگویی رسول خدا(صلی الله علیه وآله وسلم) از صلح میان دو گروه بزرگ مسلمان)
در میان روایات، دسته‌ای از روایات یافت می‌شود که شامل صلح امام حسن(ع) از زبان پیامبر است که در مجموعه‌های روایی اهل‌سنت به صورت گسترده انعکاس یافته است. براساس این روایات، رسول خدا(ص) از صلح میان دو گروه بزرگ از مسلمانان به‌وسیله امام حسن(ع) خبر داده است و این پیشگویی در سال ۴۱ هجری که به «سال جماعت» شهره شد، به وقوع پیوسته است. در این مقاله با هدف دستیابی به میزان صحت و سقم این روایت، ابتدا اسناد حدیث و مسیر نقل آن پیگیری شده و سرنخ و منشأ حدیث را در مجامع اهل‌سنت و راوی اصلی آن را حسن بصری (م. ۱۱۰ ق) شناسایی کرده است. آنگاه با به کارگیری معیارهای نقد متون، متن حدیث مذکور، نقادی شده و آن را موافق اندیشه‌ها و ایده‌های صلح‌گرا و صوفیانه حسن بصری یافته و به این نتیجه رسیده است که حدیث یادشده افزایش و توسعه یافته و بخش‌هایی از آن مخدوش است.
مؤلفه‌های فرهنگی ـ مذهبی مؤثر بر پیدایی و تداوم حیات سیاسی شاه اسماعیل اول و شاه طهماسب اول صفوی
اسماعیل صفوی که به مقام مرشد کامل در طریقت صوفیانه صفوی نائل آمده بود، با تکیه بر مریدان قزلباش خود توانست پس از جنگ و نبردهای بسیار، سلطنت مقتدر و درازآهنگی را در سرزمین ایران پایه‌گذاری کند و رسمیت مذهب تشیع را در سراسر کشور اعلام نماید. قزلباشان یا همان نیروهای نظامی شاه اسماعیل اول که عمدتاً خاستگاهی قبیله‌ای داشتند، به‌شدت به سازمان و تشکیلات صوفیانه پایبند بودند. این نیروها، تشیع غالیانه‌ای داشتند و به‌نظر می‌رسد شاه اسماعیل اول را به‌مثابه سایه خدا و فرزند پیامبر’ تقدیس می‌کردند. شاه طهماسب اول که بعکس پدرش اسماعیل شخصیتی صلح‌جو و شریعت‌محور داشت، در گذار به دوران استقرار و تثبیت شاهنشاهی صفویان، فقهای شیعی را مورد توجه و استفاده خود قرار داد. حمایت‌های مادی و معنوی شاه از فقها از سویی مشروعیت سلطنت طهماسب اول را فراهم کرد و از سوی دیگر موجبات بنیاد ساختار نوین نهاد دینی تشیع را آماده نمود. در این میان، محقق کرکی به‌مثابه فقیه پرنفوذی از جبل عامل گفتمان اقتدار فقهای شیعه را مطرح کرده، حکومت صفویان را که موجب گسترش تشیع بود، مورد تأیید قرار داد.