امام کاظم علیه السّلام و مباحث کلامی و فکری
از جمله مذاهب اسلامی که در اواخر قرن اول هجری پیدا شد و پس از آن هم سهم عمده‌ای در درگیری‌های فکری جامعه اسلامی داشت، مذهب اعتزال بود، اصل اساسی این مذهب، توجیه مسائل دین در سایه عقل بود، «و اصل بن عطاء» و «عمرو بن عبید» از جمله مهمترین رهبران آن بودند. توجیه مسائل دینی در پرتو عقل، چیزی نبود که برای شیعیان قابل قبول نباشد، اما نکته مهم این بود که سپردن مقوله‌های دینی به دست عقل، به طوری که در توجیه و تحلیل عقلی این مقوله‌ها راه افراط سپرده شود، نمی‌توانست نتایج مطلوبی به بار آورد. در جامعه ی زمان حیات امام کاظم علیه السلام، مبحث توحید و صفات خدا، اهمیت فراوانی داشت. طبعا راهنماییهای آن حضرت، می‌توانست، شیعیان را از تأویلات وتوجیهات رایج نجات دهد.
شهادت امام کاظم علیه السّلام
یحیی بن خالد که از این که شرایط مساعدی برای امام کاظم علیه السّلام توسط فضل بن یحیی در زندان فراهم گردیده بود نگران شد، ونزد هارون رفت و با عذر خواهی از عمل فضل، خود خواسته ی هارون را که به شهادت رساندن امام بود، به دست سندی بن شاهک انجام داد .
امام کاظم علیه السّلام و هارون الرشید
بخش مهمی از روایات تاریخی که درباره حیات امام کاظم علیه السّلام، در دست می باشد، پیرامون سختگیریهای هارون نسبت به آن حضرت است. این روایات را در سه قسمت بیان می‌کنیم:
1- روایاتی که اشاره به برخورد بین امام و هارون دارد.
2- روایاتی که حوادث مربوط به دستگیری و زندانی شدن آن حضرت را بیان کرده است.
3- روایات مربوط به شهادت آن حضرت.
برخوردهای سیاسی امام کاظم علیه السّلام
دورانی که امام کاظم علیه السّلام در آن زندگی می‌کرد، مصادف با نخستین مرحله استبداد و ستمگری حکّام عباسی بود. آنها تا چندی پس از آن که زمام حکومت را به نام علویان در دست گرفتند، با مردم و به خصوص با علویان برخورد نسبتا ملایمی داشتند؛ اما به محض این که در حکومت استقرار یافته و پایه‌های سلطه خود را مستحکم کردند و از طرف دیگر با بروز قیامهای پراکنده‌ای که به طرفداری از علویان پدید آمد و آنها را سخت نگران کرد، بنا را بر ستمگری گذاشته و مخالفان خود را زیر شدیدترین فشارها قرار دادند.
امامت پس از امام کاظم علیه السّلام
اختلافی که معمولا میان شیعیان پدید می‌آمد، ناشی از تعیین امامت امام بعدی بود.گاهی بنا به دلایل سیاسی، از جمله به دلیل وحشتی که از حاکمیّت عباسیان وجود داشت، امام برای بسیاری از شیعیان خود ناشناخته می‌ماند؛ زیرا امکان آن بود که اگر به صورت صریح، امامت امامی معین می‌شد، از ناحیه خلفا تحت فشار قرار گیرد.
امام رضا علیه السّلام و ایران
در میان امامان شیعه، تنها امامی که در کشور اسلامی ایران دفن شده، امام رضا علیه السّلام است؛ امامی که از بدو ورودش به این سرزمین، سبب خیر و برکت و وجود پرجودش منشأ خیرات و مبرّات شد. در حال حاضر آرزوی هر مسلمان شیعه ایرانی آن است که سالانه یک بار و یا حتی بیشتر به زیارت مرقد شریفش مشرّف شود.
امام رضا علیه السّلام و مسائل کلامی
دوران امام رضا علیه السّلام از دورانهایی است که بحثهای کلامی از ناحیه جریانات گوناگون فکری به سرعت رو به رشد و توسعه گذاشته و در هر زمینه اختلاف نظر پدید آمده است. دو گروهی که ما آنها را به نامهای «معتزله» و «اهل حدیث» می‌شناسیم، در بر پایی این جدالها و کشمکشهای فکری، بیشترین سهم را دارا بودند.
امام علیه السّلام و تبلیغات ضدّ علوی
به یقین می‌توان گفت که از مهمترین مشکلات عبّاسیان در دوران خلافتشان، شورش هایی بود که توسط علویان علیه آنها برپا می‌شد. رهبری این شورشها را اوائل زیدیه عهده‌دار بودند. اندکی بعد اسماعیلیان هم به آنها پیوستند.
با گذشت دوران سفّاح که حتّی آن دوره نیز شامل یک قیام شیعی به نام علویان- قیام شریک بن شیخ المهری- در خراسان بود، در زمان منصور، مهدی، هادی، هارون و … به طور مرتب و هر چند گاه، شورشهایی بر ضد خلافت عبّاسیان برپا می‌شد. از این رو بیشتر خلفای عبّاسی در سرکوبی علویان، بیرحمانه‌ترین رفتارها را در پیش می‌گرفتند.
امام رضا علیه السّلام و مأمون
در فاصله پذیرش ولایتعهدی تا شهادت امام، باید چند مسأله در روابط مأمون با آن حضرت مورد بحث قرار گیرد،. مأمون از آوردن امام به مرو به نتایج مطلوبش دست نیافته بود. چنانچه وضع به همین منوال ادامه می‌یافت، به احتمال ضررهای غیر قابل جبرانی برای او در پی داشت که در ادامه به آن اشاره می شود.
مسأله ولایتعهدی
مهمترین فصل تاریخی زندگی امام رضا علیه السّلام جریان ولایتعهدی آن حضرت است. مهمترین نکات اساسی مربوط به مسأله ولایتعهدی امام رضا علیه السّلام عبارتند از:
1- هدف مأمون از ایجاد این جریان. 2- موضع امام رضا علیه السّلام در ناکام گذاشتن مأمون در رسیدن به این هدف.
آن مقدار که ما در اینجا به ذکر آن خواهیم پرداخت مطالبی است که می‌توان از کلمات خود مأمون و یا امام رضا علیه السّلام در این باره استفاده کرد.
اصحاب امام جواد علیه السّلام
بسیاری از اصحاب امام جواد علیه السّلام از اصحاب پدر بزرگوار و فرزندان آن حضرت بودند که عده‌ای از آنها سالها عمر کرده و حتی تألیفات گرانبهایی مشتمل بر احادیث امامان علیهم السّلام از خود به یادگار گذاشته‌اند.
یکی از اصحاب امام جواد علیه السّلام حضرت عبد العظیم حسنی است که مقدار قابل توجهی حدیث از آن حضرت نقل کرده است.
میراث علمی امام جواد علیه السّلام
به طور معمول، پس از رحلت هر امام، تا مدتی به دلیل مشکلاتی که پیش می‌آمد، ارتباط شیعیان با امام بعدی بسیار محدود می‌شد. حتی وکلای امام پیشین هم که در بلاد اسلامی حضور داشتند، برقراری ارتباطشان با امام، با دشواریهایی مواجه می‌گشت. در آغاز امامت امام جواد علیه السّلام کمی سنّ آن حضرت نیز مشکلی بر مشکلات دیگر افزوده بود و تا زمانی که شک و تردید شیعیان بر طرف شود، مدّتی به طول انجامید.
مناظرات علمی امام جواد علیه السّلام
امام جواد علیه السّلام از دو جهت به مناظرات علمی کشانده می‌شدند،نخست از طرف شیعیان خود که با توجه به سن کم آن حضرت می‌خواستند علم الهی امام را دریابند؛ بنا بر این طبیعی بود که مجالس متعددی بدین منظور ترتیب داده می‌شد.دوم ازطرف حکومت، به ویژه مأمون و معتصم، دو خلیفه معاصر آن حضرت.
حیات تاریخی امام جواد علیه السّلام
آگاهیهای تاریخی درباره زندگی امام جواد علیه السّلام چندان گسترده نیست؛ زیرا افزون بر آن که محدودیّتهای سیاسی همواره مانع از انتشار اخبار مربوط به امامان معصوم علیهم السّلام می‌گردید، تقیه و شیوه‌های پنهانی مبارزه که برای «حفظ امام و شیعیان از فشار حاکمیت» بود، عامل مؤثری در عدم نقل اخبار در منابع تاریخی است. افزون بر آن، زندگی امام جواد علیه السّلام چندان طولانی نبوده است که اخبار فراوانی هم از آن در دسترس ما قرار گیرد.