کوفه و تحولات سیاسى صدر اسلام
نقش کوفه در جریانهاى سیاسى جهان اسلام و فراز و فرودهایى که در طىّ آن، براى آن شهر ایجاد شد، حائز اهمیت زیادى است. شناخت چگونگى شکل گیرى شهر کوفه و اوضاع اجتماعى آن در یک دوره پر هیجان از تاریخ اسلام (از سال 17ه تا پایان خلافت حسن بن على علیه السلام) تأثیر فراوانى در فهم شرایط سیاسى، اجتماعى حاکم بر کوفه در دوره انتقال خلافت از حسن بن على علیه السلام به معاویه دارد.
در این مقاله تحولات تاریخ صدر اسلام در کوفه با تأکید بر دوره خلافت امام حسن بن على علیه السلام مورد بررسى قرار خواهد گرفت.
ابن ابی العوجا و امام صادق(علیه السّلام)
عبدالکریم بن ابی العوجا، یکی از افرادی است که در سده دوم هجری/هشتم میلادی به زندیق معروف بودند. وی بدون ترس، در مراکز مقدس مسلمانان حاضر شده، به اظهار عقاید خود میپرداخت.گفتوگوهای او با امام صادق(ع) و شاگردان ایشان، شیوۀ استدلال جعفر بن محمد(ع) را با کسانی که به آفریدگار اعتقاد نداشتند، نشان میدهد. این مقاله علاوه بر بیان عقاید و مسلک ابن ابی العوجا، به بررسی گفتوگوهای او با امام صادق(ع) میپردازد.
جریان شناسی سیاسی بنی هاشم پس از قیام عاشورا
در مقالۀ حاضر، با بهرهگیری از دو مفهوم «پارادایم» و «استراتژی سیاسی»، در بعد نظری به کاوش در اندیشه و رفتار جریانهای هاشمی پس از قیام عاشورا پرداختهایم. هم چنین با نگاهی به تاثیرات عاشورا بر هاشمیان، پارادایم اعتقادی ـ سیاسی که متعلق به امامیه است و نیز پارادایم سیاسی که مربوط به سایر رهیافتهاست بررسی شده است.
ذیل دو پارادایم اصلی، رهیافتهای «علوی ـ فاطمی» با گرایشهای امامیان، حسنیان و زیدیان؛ «علوی ـ غیرفاطمی» (حنفیان)؛ و رهیافت «عباسی» مورد کاوش قرار گرفته است. در ادامه این سه رهیافت با شاخصهایی، چون: اندیشه سیاسی؛ مبارزه با رژیم/ مبارزه بر رژیم؛ مبارزه باز/ پوشیده؛ اصلاح / انقلاب؛ و نحوۀ ارتباط با سایر رهیافتها، سنجیده شدهاند.
دانشگاه جندى شاپور
دانشگاه فراموش شده جندى شاپور، نقش بسیار مهم و ارزندهاى در ایران پیش از اسلام، به ویژه در دوران ساسانیان، ایفا کرده است. مدارک فراوانى درخشش بزرگ آن مرکز پیشرفته عصر ساسانى در زمینه هاى علمى، فلسفى، نجوم و طب را گواهى مى دهد. آنگاه که مسلمانان به ایران آمدند براى دورهاى نسبتاً طولانى، فعالیت آن مرکز علمى دچار رکود شد. پس از به قدرت رسیدن عباسیان، رونق گرفتن دوباره تیسفون (مداین) و انتخاب بغداد به پایتختى اسلام، جندى شاپور در سایه توجه وزیران ایرانى عصر اول عباسى، اهمیت پیدا کرد. از آن دوران تا نیمه قرن سوم هجرى، خاندانهاى بزرگ در کنار دانشمندان ایرانى، آن مرکز علمى را اداره نمودند و علم طب به ویژه، پس از توجه مسلمانان به آن، در دانشگاه جندى شاپور رونقى جدید یافت. از این رو، در دورههاى طولانى آن مرکز، به عنوان یکى از مراکز مهم علمى به یاد مانده از عصر ساسانى، به شمار مى آمد و جز مرکز علمى اسکندریه، رقیبى براى خود نمى شناخت.
مبانی و سازوکارهای دگرگونی فرهنگی در عصر نبوی(صلی الله عیله وآله وسلم)
حاصل بیست سال دعوت علنی و تبلیغات مستمر پیامبر(ص)؛ فرو پاشی نظام جاهلی بود. این تلاش بی وقفه از یک سو باورهای ریشهدار و عادتهای انعطاف ناپذیر حیات قبیلهای را ویران نمود و از سوی دیگر بر ویرانه های آن، هنجارها، الگوها و ارزشهایی همنوا با ساخت جامعه اسلامی ایجاد کرد. در این مسیر دشوار آموزههای قرآنی و تعالیم وحیانی و فعالیتهای فرهنگی پیامبر اکرم(ص)، در دگرگونی اجتماعی نظام جاهلی مؤثر افتاد. وی با ابزارهای اخلاقی مبتنی بر اعتماد سازی عمومی، انگارههای فرهنگ اسلامی را ترویج و تقویت نمود و با تصحیح ارتباطات فردی و تغییر رفتار جمعی، ظرفیتهای اجتماعی را برای تحقق درونیسازی ارزشها توسعه بخشید. در این میان، عامل مؤثر در تسریع این روند و هنجارهای اسلامی، مجموعة احکام قرآنی شامل وظایف،تکالیف و حقوق فردی و اجتماعی بود که با تأکیدها و نظارت پیامبر اکرم(ص)فرایند فرهنگ پذیری و اجتماعی شدن نیز محقق شد. نوشتار حاضر چگونگی دگرگونی فرهنگی و درونیسازی ارزشی در عصر نبوی(ص) را مورد بررسی قرار میدهد.
قبیلۀ کنده قبل از اسلام
قبیله کنده از قبایل مهم قحطانی یمن بودند و در نزدیکی حَضرموت سکنی داشتند، تا اینکه بعدها به نجد مهاجرت کردند. به دلیل نقش مؤثر اشعث بن قیس کندی و خاندانش در برخی از وقایع صدر اسلام، شناخت پیشینۀ قبیلۀ او (کنده) در دورۀ جاهلیت از اهمیت بهسزایی برخوردار است. تحقیق در این مبحث به ما کمک میکند تا بسیاری از قضایای تاریک و مبهم تاریخ صدر اسلام را بهتر بشناسیم؛ از جمله جریان ارتداد، فتوح و … که به نوعی خاندان اشعث در آنها نقش داشتهاند.
از عصیان باباییان تا قزلباش گری نگاهی به تاریخ ظهور و رشد علویان در آناتولی
تاریخ علوی گری در آناتولی و چگونگی نفوذ افکار و آراء تشیع در میان این گروه، کمتر مورد توجه محققان قرار گرفته است. در واقع، ریشههای علوی گری را باید در سالهای بسیار دور؛ یعنی دوران سکونت ترکان در ماوراءالنهر و مهاجرت آنان به آناتولی جستوجو کرد و حاصل آن الهیاتی التقاطی میباشد که از هرمکان جغرافیایی و هر مذهب و عقیدهای، توشهای برداشته است. آن چه مسلّم است، رسوخ عقاید شیعی به علویگری در قرنهای پانزدهم و شانزدهم میلادی و اغلب از طریق دو جریان حروفیه و تبلیغات شیوخ صفوی در آناتولی صورت پذیرفت و علویگری را به قزلباشگری مبدل نمود.
ابن ابى الحدید
ابن ابى الحدید از شخصیتهاى درخشان علمى قرن هفتم هجرى است، مهمترین اثر او شرح نهج البلاغه است که یکى از شرح هاى عالى بر این کتاب شریف محسوب مى گردد.
دانش گسترده، تساهل و تسامح فوق العاده و استفاده مؤلف از منابع پیشین و کتابهاى ارزشمندى که بسیارى از آنها اندکى پس از نگارش آن شرح، در هجوم مغولان نابود گردید، به ارزش این اثر افزوده است. در این مقاله، سیر زندگانى، فعالیتهاى علمى، گرایشهاى مذهبى و سیاسى ابن ابىالحدید و شیوه کار وى از دیدگاه یکى از محققان غربى و از نویسندگان مقالات دایرةالمعارف اسلام، تجزیه و تحلیل شده است.
مهدویت در غرب اسلامی
اندیشه مهدویت از مفاهیم مؤثر قرآنی، روایی، کلامی، سیاسی و از ارکان تاریخ اسلام است که در فرهنگ و تمدن اسلامی و بحران فراگیر و مستمر جهان اسلام، جایگاه ویژه‌ای داشته است. موعودگرایی در غرب اسلامی که سرزمین همزیستی ملل منتظر الظهور است ریشه سنتی دارد. نخستین تجربه پیدایش دولت براساس مهدویت در غرب اسلامی روی داد. گزارش تاریخی از چهارده قرن مهدویت و بررسی مبانی نظری آن، مدعیان مهدویت و دولتهای کلامی مهدوی که از اواخر قرن دوم تا اواسط قرن چهاردهم هجری با ادعای مهدویت در غرب اسلامی تأسیس شدند، موضوع بررسی این نوشتار است.
علویان و اندیشه های شیعی در اندلس
زمان و مکان حضور علویان و اندیشه‌های شیعی در اقصی نقاط جهان، نقش مهمی در توسعه و استقرار اسلام و مسلمانان در آن مناطق دارد. یکی از عوامل مهم ظهور و انتشار پیروان علوی و افکار شیعی، زمینه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اعتقادی لازم، در مناطق مختلف جغرافیایی بوده است و گرچه اندلس، از سرزمین‌های تحت نفوذ اسلام، از این موضوع مستثنا نیست، باید اذعان کرد که در این منطقه، نه تنها بستر مناسب برای شیعه و علویان مهیا نگردید، بلکه برخی عوامل رشد و شکوفایی و تثبیت اندیشه‌های سیاسی و مذهبی علویان را در اندلس، در مقایسه با سایر مناطق، با موانع جدی روبه‌رو کرد.
طریقت محمدیه در هندِ بریتانیا
کمپانى هند شرقى انگلیس، که به انگیزه تجارت با هند وارد این سرزمین شده بود، با کوتاه کردن دست رقباى اروپایى خود از صحنه تجارى هندوستان، به تدریج به عرصه سیاسى گام نهاد و با بسط دامنه نفوذ خود، زمام امور این کشور را به دست گرفت. از دست رفتن استقلال براى همه هندیان دردى بزرگ بود، اما درد استعمار براى مسلمانان – که قرنها طبقه مسلط و حاکم این سرزمین به شمار مىآمدند – جانکاه مىنمود، زیرا علاوه بر از دست رفتن استقلال، باعث زوال شوکت و عزت پیشین آنان گردید. از اینرو، جامعه مسلمان که بیشترین خسارتها و ناکامىها را در عصر حاکمیت کمپانى متحمل شده بود، در پى فرصتى مىگشت تا بتواند هم از موجودیت و هویت خویش در برابر تهدیدهاى بیگانگان و عناصر فزون طلب سیک و هندو دفاع کند و هم موقعیت از دست رفته خود را در سایه «احیاى اندیشه دینى» باز یابد. «طریقت محمدیه» از جمله نهضتهایى است که در راستاى همین هدف شکل گرفت و کوشید تا اندیشه جهادى را سرلوحه کار خویش قرار دهد. این مقاله مى کوشد تا با بررسى تکوین این جنبش و اهداف و برنامه هاى آن، بر زوایایى از تاریخ جامعه مسلمان هند در رهایى از یوغ استعمار، پرتو افکند.
مشاهیر و عالمان سیراف
بندر سیراف که در طی قرنها یکی از بنادر مهم تجاری مسلمانان بوده، در 300 کیلومتری شمال غربی بندرعباس، 230 کیلومتری شرق بوشهر ودر کنار بندر طاهری کنونی قرار داشته است. این بندر نقش بسیار حساسی در تجارت دریایی مسلمانان در طی قرنهای اول تا ششم هجری داشته است. ظهور دانشمندان بسیار در علوم ریاضی، طب، ادبیات، فقه، حدیث و … گویای این حقیقت است که این شهر، علاوه بر اهمیتی که از نظر دریانوردی و بازرگانی داشته، در پرورش عالمان نیز نقش بسزایی داشته است. این مقاله به بررسی این موضوع میپردازد.
مهدویت از دیدگاه اسماعیلیان و قرمطیان
فرقة اسماعیلیه در نیمه دوم قرن دوم هجری، براساس اعتقاد به امامت اسماعیل، فرزند امام جعفر صادق(ع)، شکل گرفت. اسماعیلیان در خصوص مهدویت عقاید خاصی مطرح کردند؛ اسماعیل، نخستین کسی بود که آنان به عنوان مهدی موعود و امام هفتم معرفی کردند؛ هر چند اکثریت اسماعیلیان به مهدویت محمد بن اسماعیل معتقد شدند و او را امام هفتم و پایان دهنده دور ششم دانستند. به طرف‌داران این اعتقاد «قرمطی» اطلاق شد. قرمطیان در ابتدا و برای مدت کوتاهی به مهدویت احمد بن محمد بن حنفیه گرویدند و سپس به مهدویت محمد بن اسماعیل بازگشتند.
عبیدالله مهدی، نخستین خلیفه فاطمی، با اجرای اصلاحاتی، مهدویت خویش را مطرح کرد. در دوره المعز، خلیفه چهارم فاطمی، بازگشت محدود به مهدویت محمد بن اسماعیل با تغییراتی مطرح شد. در زمان الحاکم، دروزیان معتقد به الوهیت الحاکم شدند و با ناپدید شدن وی در 411ﻫ، غیبت و رجعت وی را باور کردند.
در مقالة حاضر روند اعتقاد به مهدویت در فرقة اسماعیلیه و شعب آن بررسی میشود.
چگونگی بیعت با امام علی(علیه السّلام)
پس از قتل عثمان، اصلیترین عامل رسیدن امام علی(ع) به قدرت، بیعت مردم با ایشان بود که همواره یکی از موضوعات مهم قابل بحث در تاریخ صدر اسلام میباشد.
نوشتار حاضر، به بررسی تطبیقی و مختصر از چگونگی بیعت با حضرت، براساس کتاب ارزشمند نهجالبلاغه و منابع مهم تاریخ اسلام که در فاصله قرن سوم تا دهم هجری تألیف یافتهاند، پرداخته است تا در این خصوص، برخی از ابهامهای موجود را رفع کند و به سؤالات مرتبط با آن پاسخ دهد.