سیاست علمی و فرهنگی فاطمیان در مصر
مقاله حاضر درصدد بیان «سیاستهای علمی و فرهنگی فاطمیان» با تأکید بر ترویج تعلیم و تربیت است. فاطمیان از ابتدای حکومت در مصر، همزمان با تثبیت قدرت به فعالیتهای علمی و فرهنگی پرداختند؛ زیرا افزون بر اینکه یکی از پایههای اساسی استمرار قدرت و اقتدار، علم و تقویت فرهنگ عمومی با رویکردی عالمانه است، برای جلوگیری از انفعال در برابر دو رقیب سیاسی و علمی(بنی عباس وآل بویه) باید استقلال علمی و متکی به فرهنگ غنی بومی خویش را تقویت میکردند. پیشنة علمی- فرهنگی سرزمین مصر هم مشوق خوبی برای فعالیت های فرهنگی فاطمیان بود. بر این اساس، فاطمیان بیشترین تلاش خویش را در پی ریزی یک شاکلۀ مستحکم علمی با تمام جوانب از نظر ساختاری، محتوایی، و نخبه پروری مبذول داشتند. آنان برای تحقق اهداف خود، مراکز آموزشی و پژوهشی فراوانی مانند مساجد، کتابخانه و مدارس تأسیس کردند و امکانات مادی و معنوی بسیاری را در این مسیر صَرف نمودند و حتی برای استفاده از توان علمی موجود در سایر مناطق اسلامی، عالمان و دانشمندان دیگر سرزمینها را به دربار خود دعوت نمودند. نتیجۀ این تلاشهای بی وقفه، شکل گیری کانونهای علمی و حلقه های متعدد پر رونق درس و بحث در حوزه های گوناگون علمی بود.
درآمدی بر نسب‌نگاری طالبیان
در قرون اولیه اسلامی، انساب نگاری آل ابی طالب چندان گسترده نبود و این رشته، مانند بقیه انساب عرب در کتابهای عمومی انساب عرب و قریش ثبت میشد اما از اواخر قرن سوم به بعد با توجه به آموزههای دینی، مذهبی و جایگاه خاندان پیامبر6 در نزد مسلمانان و به خصوص شیعیان، انسابنگاری اختصاصی طالبیان شکل گرفت. برای تألیف انساب طالبیان در آغاز از منابع انسابنگاری عمومی استفاده میشد اما به مرور زمان و تحت تأثیر روابط نقبا و نسب دانان تحت نظر ایشان، تألیفات درباره انساب طالبیان افزایش چشمگیری یافت و منابع آن بسیار به روز و کارآمد شد. بیشتر نویسندگان انساب طالبیان، شیعه و طالبی هستند که در میان ایشان، مؤلفان امامی مذهب درصد بیشتری را به خویش اختصاص دادهاند. این نوشتار بر آن است تا با استفاده از کتابهای انساب، روایت و تحلیل درستی از روند شکلگیری انسابنگاری طالبیان و ارتباط آن با منصب نقابت، محدوده و نحوه ارتباط و ویژگیهای انساب نگاران و منابع ایشان ارائه دهد.
پیماننامه مدینه، نمونه‌ای تاریخی در زمینه حل اختلاف
پیامبر(ص) پیماننامهی مدینه را که نخستین قانون اساسی مستند در حوزه اسلام است برای روشن شدن روابط ساکنان مسلمان و غیر مسلمان داخل مدینه و ارتباط با مردمان خارج مدینه تنظیم کردند. این پیماننامه در زمینه حل اختلاف از اهمیت ویژهای برخوردار است. شیوهها و ابزار به کار رفته و پیشبینی شده در آن، سبب شده است که به عنوان یکی از کارآمدترین نمونههای حل اختلاف جلوه کند. مقاله حاضر در پاسخ به این پرسش طراحی شده است که در صورت مقایسه تطبیقی پیماننامه مدینه با رویکردهای جدید حل اختلاف در غرب، چه موارد مشابهی میان این دو رویکرد یافت میشود؟ فرض بر آن است که در هر دو مورد، با وجود تفاوتهای فرهنگی کوشش میشود که اختلافها با رویکرد به تعیین میانجی که در پیماننامه مدینه، پیامبر6 بودند، تقسیم اختلاف به مؤلفههای کوچک، تعیین اصول، پذیرش نظام طراحی شده میانجیگری و پذیرفتن اقتدار بالاتر حل شوند. چنین ساختاری که نسبت به زمان خود بسیار مترقی بود در جامعه، صلحی ماندگار ایجاد کرد و در مقایسه با رویکردهای کنونی حل اختلاف در غرب، نه تنها ضعف ندارد بلکه در مواردی از آن قویتر طراحی شده است. چنین خصوصیاتی در پیماننامه مدینه، آن را از یک پیمان محدود منطقهای خارج میکند و در ردیف پیشرفتهترین اصول حل اختلاف قرار میدهد.
بررسی تاریخی زمینههای بروز تعارض در مدینة النبی
اگر اختلاف و تعارض به عنوان واقعیتی غیر قابل انکار در جوامع بشری به درستی مدیریت نشود، میتواند به تنش و حتی بحران در جامعه منجر شود. از این روی، امروزه شاخه‌ای از دانش مدیریت به بررسی عوامل و زمینههای پیدایش تعارض و راه‌های مقابله با آن اختصاص یافته است. بررسی سیرة نبوی نشان‌گر آن است که در جامعة اسلامی عصر نبوی نیز عوامل و زمینههای مختلفی برای بروز تعارض وجود داشته است و پیامبر6 با درایت و کاردانی، این تعارض‌ها را مدیریت میکردند. این نوشتار با بهرهگیری از مفاهیم و مباحث مطرح در زمینه مدیریت تعارض، می‌کوشد بسترهای بروز تعارض در جامعة اسلامی عصر نبوی را در دو بخش متغیرها و عوامل ساختاری و متغیرها و عوامل انسانی شناسایی نماید.
بررسی تاریخی حقوق بشر دوستانه در جنگهای پیامبر(صلی الله علیه وآله وسلم)
رعایت حقوق زنان، کودکان، سال‌خوردگان و افراد ناتوان یکی از نکات مهم در جنگ است که از آن با عنوان حقوق بشر دوستانه «Humanitarian law» یاد میشود. در عصر حاضر سازمان‌ها، گروه‌ها و برخی از افراد در نقاط مختلف جهان تحت این عنوان فعالیت می‌کنند. شناخت جایگاه این قانون در اسلام و تبیین مفاد آن در سیره نبوی از اهمیت ویژهای برخوردار است؛ زیرا رعایت اصول جوان‌مردانه، خودداری از روش‌های غیر متعارف در جنگ، حمایت از زنان و کودکان، حفاظت از افراد ناتوان و سال‌خورده و منع به کارگیری سلاح‌های مخرب از نکات مهمی هستند که در قوانین امروزی بر آنها تصریح میشود و این موارد در سیره نبوی نیز مورد تأکید قرار گرفته و اجرایی شده‌اند.
این نوشتار بر آن است تا با نگاهی به جنگهای عصر نبوی و بررسی توصیه‌های آن حضرت6 درباره گروه‌های ناتوان یا خارج از جنگ، راهکارهای پیامبر6 برای حفاظت از آنان را تبیین کند و به این پرسش پاسخ دهد که سیره رسول خدا6 درباره زنان، کودکان و افراد ناتوان دشمن در جنگ‌ها چگونه بود؟
بررسی روابط سیاسی – نظامی صلاح‌الدین ایوبی و قلیچ ارسلان دوم
سلاجقه روم به سبب موقعیت اقتصادی و راهبردی ممتاز منطقه شام، به این سرزمین طمع داشتند، اما وجود حکومتهای قوی در منطقه شام، دست آنها را از این سرزمین کوتاه میکرد. پس از مرگ سلطان نورالدین زنگی، سومین سلطان اتابکان زنگی شام(541-569 ﻫ ق) هر قسمت از این منطقه به دست یکی از حکومتهای کوچک محلی افتاد. در این حال صلاح الدین ایوبی، مؤسس سلسله ایوبیان ( 564-589 ﻫ ق) برای یکپارچه کردن منطقه، به شام لشکرکشی کرد. از سوی دیگر قلیچ ارسلان دوم، ششمین سلطان سلاجقه روم(551-581 ﻫ ق ) با استفاده از خلأ قدرت، اقدام به باز پس گیری مناطقی کرد که نورالدین از دست او درآورده بود. در این حال، دو قدرت ایوبی و سلاجقه روم بر سر تصرف مناطق دیار بکر، مقابل یکدیگر صف آرایی کردند اما به سبب قدرت نظامی صلاح الدین و اهمیت سلاجقه روم در جنگهای صلیبی، از جنگ با یکدیگر خودداری نموده و به صورت مسالمت آمیز، منطقه مورد درگیری را میان خود قسمت کردند. پس از آن، روابط دو طرف در رابطه با یکدیگر به صورت پیچیدهای به فراخور زمان، بر اساس تفاهم و تخاصم ادامه یافت.
قیام‌های مسلمانان چین در عصر دودمان چینگ
دودمان چینگ پس از تسلط بر کشور پهناور چین برای کنترل مناطق مرزی شمال غرب، محدودیت‌هایی اعمال کرد، که نارضایتی مردم از جمله مسلمانان را به همراه داشت و سبب شد در همان سال‌های نخست، قیامی علیه ایشان رخ دهد. هم چنین در دهه هفتاد سده هجدهم میلادی مشکلات اجتماعی جامعه مسلمانان و رقابت میان طریقت‌های صوفیانه به قیام علیه حکومت انجامید. پس از آن در دهه‌های شصت، هفتاد و هشتاد سده نوزدهم میلادی، مناطق مسلمان نشین شمال غرب و جنوب غرب مانند سایر نقاط کشور علیه حکومت فاسد چینگ قیام کردند که تمامی قیامها از سوی حکومت چینگ سرکوب شد. این مقاله بر آن است با تکیه بر چند منبع برگزیده چینی، ضمن مروری بر این قیامها به تحلیل و بررسی زمینههای پیدایش و پیامدهای آنها بپردازد.
سرانجام تاریخ و غایت انسان از دیدگاه اسماعیلیه با تأکید بر دعوت قدیم
فلسفه تاریخ گرچه معرفتی نسبتاً نوظهور است، اما موضوع و مسائل آن از دیرباز مورد توجه فیلسوفان و اندیشمندان قرار داشته است. در این میان فلسفه نظری تاریخ نسبت به فلسفه علم تاریخ قدمتی بیشتر دارد و اغلب ادیان، مذاهب و مکاتب دیدگاه خود را راجع به کلیت تاریخ بشری به طرق گوناگون بیان داشتهاند. یکی از فرقه‌های اسلامی که تفکرات فلسفی آن قوّت بیشتری دارد اسماعیلیان است. تفکرات فلسفی اسماعیلیان در یک تقسیم بندی کلی به دو دوره دعوت قدیم و جدید تقسیم میشود. در نگرش فلسفی اسماعیلیان، بخش اعظم تاریخ در گذشته پیموده شده و تنها یک منزلگاه تا آینده باقی است و تاریخ از دایره قوم و طبقه خارج گشته و در نگرشی کلی تمام پیروان ادیان الهی را در بر میگیرد. مقاله پیش رو با هدف بررسی تنها منزلگاه باقی مانده اسماعیلیان و فلسفه انتظار اسماعیلیه، به تحلیل و تبیین غایت تاریخ و انسان از دیدگاه اسماعیلیه پرداخته است تا مهمترین سؤال فلسفه نظری تاریخ را از نگرش این مکتب باز کاوی کند. نتیجه مدعای تحقیق حاضر آن است که در این مکتب غایت تاریخ با آرمان تاریخ دو مقوله جدا از هم‌اند، ولی کاملاً وابسته و مرتبط با هم به وقوع خواهند پیوست
بررسی انتقادی دیدگاه ویلیام مونتگمری وات دربارة شیعه در دورة بنی‌امیه
مونتگمری وات (2006 م) خاورشناس برجسته اسکاتلندی در مقالهای با عنوان «شیعه در دورة بینامیه» با نگاهی جامعهشناختی به بررسی وضعیت شیعیان در این دوره پرداخته است. وی با اشاره به اشتراکات سیاسی و اختلافات اعتقادی شیعیان و خوارج، ریشه اختلافها و مغایرت میان شیعیان (که هسته اصلی آنان از قبایل جنوبی یمن بودند) با خوارج (که از قبایل شمالی بودند) را خاستگاه قومی افراد حاضر در قیامها و تحرکات میداند. هم چنین وات با اشاره به موفقیت نظامی قیام مختار، دستاورد مهم این قیام را جلب حمایت موالی و ظهور این دسته به عنوان حامیان شیعه میداند. ادعای مختار مبنی بر مأموریت از طرف محمد حنفیه که بعدها موجب پیدایش فرقه کیسانیه شد و همچنین امتزاج فرهنگی میان برخی اعراب حامی مختار، اعراب و مسیحیان ساکن بین النهرین و موالی که ریشه غیر عربی داشتند نیز از نکات قابل توجه در مقاله وات به شمار می رود. وی در پایان با اشاره به قیام ناموفق عبدالله بن معاویه، عامل اصلی موفقیت عباسیان را شعار جلب رضایت خاندان پیامبر6 و گردآوردن شیعیان در اطراف خود بیان میکند.
غفلت یا کم توجهی به عوامل درون دینی فعالیت شیعیان و منحصر دانستن علل در عوامل اجتماعی و بیرونی از جمله عواملی است که تحلیلهای خاورشناسان را با کاستیهایی همراه میکند. این نوشتار کوشیده است ضمن ترجمة مقاله وات کاستیهای آن را هم در معرض دید قرار دهد.
زمینههای شکلگیری اندیشههای احمد بن حنبل
اندیشهها در بستر مسائل سیاسی و اجتماعی شکل میگیرند. سدههای نخستین اسلامی و مشکلات سیاسی فراوان آنها زمینهساز پیدایش اندیشههایی بود که با دغدغة حفظ سنت پیامبر6 در عرصههای مختلف سیاسی و فرهنگی جلوهگر شد. احمد بن حنبل (241 ق) را میتوان یکی از صاحبان چنین اندیشهای در آن دوران شمرد. در این مقاله سعی خواهد شد تا با روش درک منطق درونی نظریه سیاسی که الگویی برای شناخت نظریه سیاسی است و با رویکردی تاریخی نظریه احمد بن حنبل درباره حاکمیت جائر بررسی شود. براساس روند پیشنهادی اسپریگنز، ابتدا اوضاع سیاسی – اجتماعی و بحرانهای قرون دوم و سوم هجری را مورد بررسی قرار میگیرد و در ادامه علل اصلی بحرانها و تأثیر آنها در ایجاد اندیشههای احمد در قالب مؤلفههایی چون درگیریهای سیاسی، مناقشههای فکری، جهت دهی خاص به روایتها و احادیث، مناقشههای کلامی و سرانجام اقتداری شدن فقه سیاسی دنبال میشود. مهمترین نتیجة این عوامل، بروز اندیشهای برای حفظ حاکمیت جائر و حمایت از قدرتهای سیاسی بوده است.
جریان شناسی کلامی – سیاسی عصر امامت امام رضا علیه السلام(183-203 ق)
در پژوهشی با عنوان «جریان‌شناسی کلامی- سیاسی» باید جریان‌هایی شناسایی شوند که هم، پشتوانه کلامی و هم، کنش سیاسی داشته و چشم به قدرت دوخته باشند. هر دوره‌ای را که برای تاریخ اسلام فرض بگیریم، میتوان جریان‌های کلامی- سیاسی را در آن دوره رصد نمود. شناخت این جریان‌ها از آن رو که فضایی از شرایط سیاسی آن دوره را ترسیم می‌کنند، بسیار موجه است. تمرکز این نوشتار، بر مقطعی از تاریخ اسلام است که در آن به مدت بیست سال، امام رضا هدایت معنوی و سیاسی جریان موسوم به شیعیان اثنا‌عشری را بر عهده داشتند. در حقیقت، بررسی کنش‌های سیاسی این جریان در کنار سایر جریان‌های آن روزگار که مهمترین آنها عبارت‌اند از: «جریان عباسی»، «جریان‌های علوی»، «جریان‌های نژادپرستانه» و «جریان خوارج»، فضای بازتری را در شناخت خاستگاه، بسترها، رویکردها و کنش‌های سیاسی هر یک از جریان‌های موجود می‌گشاید. این نوشتار خاستگاه، مبانی کلامی و عمل‌کرد سیاسی جریان‌های کلامی- سیاسی دوران امامت امام رضا (183-203ق) را بررسی و تحلیل می‌نماید.
رویکرد روان شناختی اجتماعی دینوری در الاخبار الطوال
علم روان‌شناسی اجتماعی از علوم جدید محسوب میشود، اما در برخی از آثار دانشمندان و عالمان گذشته، توجه به عناصر مهم این علم و کاربردهای آن مشاهده می‌گردد. تاریخ‌نگاری یکی از علومی است که روان‌شناسی اجتماعی از دیرباز در آن کاربرد داشته است. برخی از مورخان به مؤلفههای مهم این علم توجه میکردند و برای تبیین و تحلیل علل رخدادهای تاریخی از آن استفاده می‌نمودند. بهرهگیری از این علم میتواند در شناخت روحیات پدیدآورندگان آثار تاریخی هم به کار آید. این پژوهش به بررسی جایگاه علم روان‌شناسی اجتماعی در الاخبار الطوال، نوشتة ابوحنیفه دینوری (282 ق) می‌پردازد و با استفاده از مؤلفههای اصلی این علم می‌کوشد میزان دخالت ارزش‌ها در تاریخ‌نگاری دینوری و دلیل نوع نگرش وی به برخی از موضوع‌های تاریخی را مشخص نماید.
واکاوی هم‌گرایی و واگرایی اشاعره و حنابله در دوره سلجوقی در بغداد (429 – 465 ﻫ ق)
اشاعره و حنابله، هر دو از گروه‌های اهل سنت به شمار می‌روند. تا پیش از به قدرت رسیدن سلجوقیان، حنابله در عرصه اجتماعی و سیاسی جامعه بغداد، یکی از قدرت‌مندترین و پر جمعیت‌ترین گروه‌های مذهبی بودند. با به قدرت رسیدن سلجوقیان و لعن اشاعره به فرمان طغرل در سال 455 ق، شمار زیادی از علمای اشعری، چون جوینی و قشیری به عراق و حجاز مهاجرت کردند و همین عامل در ترویج و گسترش مذهب اشعری در بغداد تأثیر گذاشت. در دوره اول حکومت سلجوقیان (429 ـ 465 ق) میان اشاعره، حنابله و معتزله در زمینه دانش‌ها و علوم فقهی و کلامی تعامل همگرایانهای وجود داشت و دغدغه اصلی نظریه‌پردازان اشعری و حنبلی دفاع از خلافت و تحکیم مبانی آن بود. در این میان، علمای اشعری فعال‌تر بودند و با وجود اشتراک‌های عقیدتی و کلامی میان این دو گروه، همواره در عرصه اجتماعی درگیری‌هایی بین ایشان روی می‌داد. در این مقاله تلاش میشود با توجه به این فرضیه که عامل اصلی در منازعه‌ها و درگیریهای اشاعره و حنابله، مسائل و اختلاف‌های عقیدتی و کلامی بود و دخالت‌های سیاسی خلفای عباسی و سلاطین سلجوقی و کشمکش‌های سیاسی بین آنها در این درگیری‌ها نقشی نداشته است، رابطه و تعامل هم‌گرایی و واگرایی بین این دو گروه در دورة حضور سلجوقیان در بغداد (429-465 ق) بررسی و تبیین گردد.
واکاوی خاستگاه جغرافیایی خاندان برقی
قم از اواخر قرن نخست هجری، مهد تشیع و مرکز بالندگی عالمان شیعی در ایران بوده است. در گذشته، این سرزمین به صورت یک شهر منسجم نبود و شامل مناطق متعددی می شد. یکی از این مناطق، «برقرود» یا «برقه» است که «خاندان برقی» منسوب به آن هستند. از آن جا که تنی چند از عالمان بزرگ شیعه از این خاندان برخاستهاند، این انتساب اهمیت فراوانی مییابد. از سویی، مناطق دیگری با نام «برقه» در جهان وجود دارند که برخی از آنها از برقه قم مشهورتر و معروفتر هستند و از همین روی، منابع تاریخی – جغرافیاییِ متقدم، توجه بیشتری به آنها داشتهاند. بررسی، ردیابی و اثبات صحت انتساب «خاندان برقی» به «برقه» قم و رد انتسابهای دیگر مستند به دلایل و شواهد تاریخی – جغرافیایی، هدفی است که این مقاله آن را دنبال میکند.