دلالت آيه مباهله بر خلافت بلافصل امير المؤمنين علیه السّلام
يكی از دلايل متقن و مستند بر امامت و خلافت حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام آيه شريفه مباهله است. در اين آيه خداىْ تعالی به پيامبرش دستور می دهد كه مجادله كنندگان با حق را به مباهله فرا خوانَد تا هردو گروه به همراه فرزندان، زنان و كسانی كه به منزله نفس و جان ايشانند در اين امر شركت كنند. خداىْ تعالی خطاب به رسول خويش می فرمايد:
((إنَّ مَثَلَ عِيسَی عِنْدَ اللهِ كَمَثَلِ آدَمَ خَلَقَهُ مِنْ تُرَابٍ ثُمَّ قَالَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ* الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ فَلاَ تَكُنْ مِنَ الْمُمْتَرِينَ* فَمَنْ حَاجَّة فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَة مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أبْنَاءَنَا وَ أبْنَاءَكُمْ وَ نِسَاءَنَا وَ نِسَاءَكُمْ وَ أنْفُسَنَا وَ أنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَةَ الله عَلَی الْكَاذِبِينَ* إنَّ هَذَا لَهُوَ الْقَصَصُ الْحَقُّ وَ مَا مِنْ إلَهٍ إلاَّ اللهُ وَإنَّ اللهَ لَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ* فَإنْ تَوَلَّوْا فَإنَّ اللهَ عَلِيمٌ بِالْمُفْسِدِينَ)).[1]
و رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم پيرو اين دستور الاهی به همراه حَسنين عليه السلام به عنوان مصاديق «فرزندانمان»، و صديقة طاهرهعليها السلام، به عنوان مصداق «زنانمان»، و حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام ، به عنوان مصداق «جانمان»، برای مباهله با مسيحيانِ نجران خارج شدند. اما مسيحيان كه از راستی ادعای پيامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم آگاه بودند و با ديدن اين صحنه بر يقينشان افزوده شده بود، از ترس هلاك، حاضر به مباهله نشدند.
به سبب دلالت روشن و صريح آيه مباركه مباهله، عالمان شيعه همواره برای اثبات امامت و خلافت بلافصل اميرالمؤمنين عليه السلام به اين آيه استناد و استدلال می كنند؛ چنان كه پيشوای هشتمِ ايشان حضرت علی بن موسی الرضا ـ عليه آلاف التحية و الثنا ـ اين آيه شريفه را از جهت دلالت بر امامت اميرالمؤمنين عليه السلام بهترين و روشن ترين آيه در قرآن دانسته اند و با استناد به اين آيه و عمل رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم پس از نزول آن، ثابت می كنند كه اميرالمؤمنين عليه السلام پس از رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم بافضيلت ترين خلقِ خداوند سبحان است.[2]
در اين نوشتار ابتدا داستان مباهله را به صورت اجمالی به نقل از سيد بن طاووس رحمه الله مطرح می كنيم، سپس اندكی درباره واژه «مباهله» بحث خواهيم كرد و پس از آن به معرفی رُوات حديث مباهله از طبقه صحابه و تابعين و دوره های مختلف تا اعصار متأخر می پردازيم. آن گاه نصوص حديث را مطرح و بررسی خواهيم كرد و بعد از بيانی كوتاه درباره سند احاديث، بحث را با بررسی تحريفات صورت گرفته در روايات پی می گيريم.
نگاهی به عاشورا پژوهی در غرب
به حادثه غم انگیز كربلا و شهادت مظلومانه حسین بن علی(علیه السلام) (4-61 ق) بسیارى از متفكران و پژوهشگران غرب توجه كرده اند. صرف نظر از انگیخته هاى روانى و فكرى وقتى به كارنامه عاشورا نگارى آنان می نگریم، می بینیم كه كانون پژوهشى آنها معطوف به چند نكته و به عبارت دیگر رویكرد آنان متوجه چند مقوله بوده است: مظلومیت شخصیت و خانواده امام حسین(علیه السلام)؛ وقوع چنین حادثه زشت و قبیحى در نظام سیاسى با نام اسلام؛ عملكرد حكومت داراى عنوان اسلام در مورد مخالفان سیاسى و فرهنگی؛ خط مشى و تاكتیك هاى امام به عنوان رهبر مخالفان نظام حاكم؛ جریان هاى معارضه جو در دولت اسلامی.
تحلیل هاى پژوهشگران غرب عمدتاً در چارچوب پنج محور مزبور شكل گرفته است.
در سه دهه اخیر و با رونق و گسترش حركت هاى انقلابى در جهان اسلام و بازسازی اندیشه هاى قیام طلبانه بر اساس رخداد طف، پژوهشگران غرب رویكردهاى جدیدى به آموزه هاى كربلا ارائه كردند. البته پژوهشگران مسلمان و كلاً ادبیات عاشورا نگاری مسلمانان در دهه هاى اخیر هم، دچار تحول و قرائت هاى جدیدى از این واقعه شده است. اما غربی ها، آبشخور این ادبیات و روش جدید تحقیقاتى را بنیادگرایى اسلامى دانستند و جامعه شناسى عمومی و علمی شیعه را زمینه مساعدى براى بسط این اندیشه ها یافتند .
در این مقاله فقط به معرفى منابعى كه در غرب و از سوى پژوهشگران غربى منتشر شده می پردازیم. از این رو آثارى كه پژوهشگران غیر مسلمان شرقى یا خاورشناسان شرق ارائه كرده اند از قلمرو خارج است . دوم آن كه فقط منابع مهم اساسی، نه ژورنالیستى و سست، در قلمرو بحث است و منظور نگاشته هایى است كه در قالب مرجع نگارى ارائه شده یا نوشته هایى كه مبنا و پایه بسیارى از پژوهش هاى بعدى قرار گرفته است. این نوشته ها به ترتیب تاریخ انتشار معرفى می شوند. روش این گونه است كه ابتدا به معرفى مختصر نویسنده و آثار مهم مربوط وى می پردازیم، آن گاه كارنامه عاشورا نگارى او ارائه می شود. البته نباید توقع داشت كه زندگی نامه هركس به تمامى و جامعیت عرضه شود. هم چنین به نقد آثار عاشورا نگارى غربی ها نپرداخته ایم و فقط به شیوه توصیفى عمل شده است
اربعينيات در فضايل اميرمؤمنان علیه السلام
يكى از سنّت هاى پسنديده و خدمت هاى شايسته كه از دير زمان تا كنون بين محدثان و عالمان شريعت و سالكان طريقتْ معمول بوده است، اهتمام ورزيدن به تأليف آثارى با عنوان هايى مانند «اربعين»، «الأربعون حديثاً»، و آوردن چهل حديث درباره يك موضوع يا موضوع هاى گوناگون است. علّت خلق آثار پُرشمار خطّى و چاپى از اين دست، وارد شدن احاديث مستفيض، بلكه متواتر از طريق عامّه و خاصّه است كه در آنها، حفظ چهل حديث، فراوانْ توصيه شده است. [1] در يكى از اين رواياتْ آمده است كه رسول خدا فرمود:
هر كس از امّت من چهل حديث از آنچه در امور دين به آنها نيازمند است، حفظ كند، پروردگار در روز رستاخيز، او را فقيهى (دين شناسى) دانشمند بر مى انگيزد. [2]
اين ذخاير بسيار ارزشمند كه بخشى از منابع حديثى فريقين را به خود اختصاص داده است، [3] كمك شايانى به اشاعه حديث و فرهنگ اسلامى كرده است.
امام جعفر صادق علیه السلام و مبارزه با حاکمان جائر و جریان های انحرافی و کتابشناسی
حضرت امام صادق(علیه السلام) در تاریخ هفدهم ربیع الاوّل سال 83 هجری در مدینه منوّره به دنیا آمد. (1) مكنّی به «ابوعبدالله» و ملقّب به «صادق»، صابر، فاضل، کافل، قائم و منجی است.(گفته می شود لقب صادق را پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) به ایشان داده است). مدت زندگانی حضرت، 65 سال و مدت زمان امامت آن حضرت، 34 سال بود. آن حضرت 12 سال در مدینه با جدّ بزرگوارش امام سجّاد(علیه السلام) و 1۹ سال با پدرش، امام محمد باقر(علیه السلام) زندگی کرد. در این مدّت، دشواری ها و سختی های زندگی در حکومت حاکمان ظالم بنی امیّه را شاهد بود و همراه با پدرش در راه نشر معارف اهل بیت(علیهم السلام) تلاش می کرد.
امام على بن ابى طالب علیه السّلام کتابى در خور تحسین
استاد عبدالفتاح عبدالمقصود, متولد 10 ژوئن 1912م. (20 خرداد 1291ش و 23 جمادى الثانى 1330ق) و متوفاى 1993م (1372ش, 1414ق) است.
وى در کوى (کَفَرعَشوى) از کوى هاى بسیار کهن اسکندریه چشم به جهان گشود. پس از گذرانیدن آموزش ابتدایى و متوسطه, و در ضمن کار ادارى و پس از تشکیل خانواده, به گرفتن لیسانس تاریخ اسلامى از دانشکده ادبیات دانشگاه اسکندریه نائل آمد.
سپس در بخش هاى گوناگون دولتى و خصوصى به کارهاى ادارى مختلف پرداخت, و افزون بر کارهاى ادارى و تحقیقاتى, مدتى رئیس دفتر حسن ابراهیم معاون ریاست جمهورى در امور اتحاد سوسیالیستى بود, و چندى هم رئیس دفتر امور تحریر و انتشارات آقاى محمد صدقى سلیمان نخست وزیر گردید.
پژوهشی درباره زیارتهای جامعه
در میان زیارتنامه های مأثور، زیارتهایی وجود دارد که به زیارات جامعه مشهور است. این زیارتنامه ها را بدان سبب جامعه خوانده اند که متن آنها به گونه ای تنظیم و آموزش داده شده است که می توان با خواندن یکی از آنها هر یک از امامان(علیهم السلام) را از دور یا نزدیک زیارت کرد. بنابراین، این گونه زیارتها ویژه امام یا مکان یا زمانی خاص نیست. زیارتنامه هایی که چنین خصوصیتی دارد بسیار است. در این مقاله برخی از این زیارتنامه ها مورد بررسی قرار می گیرد.
کتاب علی
ترديدى نيست كه امام على عليه السلام آنچه را از رسول خدا صلى الله عليه و آله فرا مى گرفت، نگارش مى كرد . و از اين نگاشته ها ، با عناوين گوناگون در منابع حديثى و تاريخى ياد شده است . تعابيرى چون : كتاب على ، صحيفة فى قراب السيف ، صحيفة أمير المؤمنين ، كتاب رسول اللّه ، الجامعة و . . . در احاديث منقول ، بر اين امر گواهى مى دهد. بجز اين تعبيرها ، در روايت هاى ديگرى نيز از مسئله كتابت حضرت امير سخن رفته است كه نمونه اى از اين روايات عبارت اند از:
امام شناسی از منظر حکمت متعالیه
در مکتب تشیع، امامت یکی از اصول مسلم اعتقادی است. این اصل در ردیف مقام نبوّت جای دارد. متفکران و اندیشمندان زیادی همواره در طول تاریخ تشیع، در قالب مکاتب فلسفی و کلامی به اثبات و تبیین این اصل پرداخته‌اند. آنها ویژگی‌های دارنده این مقام را به طور مفصل تفسیر کرده‌اند. در همین راستا، حکمت متعالیه به عنوان یکی از مکاتب مهم فلسفی در جهان اسلام به تبیین و تحلیل شئونات و جایگاه امامت پرداخته است. پیروان این مکتب که در رأس آن صدرالمتالهین شیرازی است، مباحث مهمی را حول این محور تفسیر کرده‌اند. از جمله این مسایل می‌توان به اثبات اصل امامت به عنوان یکی از مبانی اعتقادی، عینیت مقام امامت، وجود امام و ضرورت عقلی آن، نص بر امامت، شیوه تعیین و انتصاب وی، بیان مبنای فلسفی اوصاف امام و پیوند این اوصاف با امام و عدم امکان قطع رشته امامت از روی زمین اشاره کرد.
مصلح جهانی و مهدی موعود از دیدگاه اهل سنت
کتاب «عقیده اهل السنة والاثر فی المهدی المنتظر» که تقریر درس استاد شیخ عبدالمحسن العباد از علمای اهل تسنن و صاحب کرسی در دانشگاه های کشورهای عربی است.
کتاب شناسی؛دلائل الصدق از محمد حسن مظفر (1376ق)
سال ها پس از آن که علامه حلی (726ق) نهج الحق را در باب امامت نوشت، فضل بن روزبهان در رد آن، کتابی با عنوان ابطال نهج الباطل نگاشت و در کتاب خود ساحت مناظره را به جدل آمیخت و با الفاظی زشت و دلایلی باطل نهج الحق را مورد حمله قرار داد. آن گاه برخی از علمای شیعه به دفاع از نهج الحق برخاستند که دلائل الصدق از آن جمله است.
در این نوشتار ضمن معرفی نهج الحق و غوری در کتاب ابن روزبهان، به معرفی ردیه های ابطال نهج الباطل پرداخته شده و از آن میان دلائل الصدق به تفصیل معرفی شده است.
در معرفی دلائل الصدق ـ که نقد بخش اصول دین کتاب ابن روزبهان است ـ با نگاهی به محتوای آن، نسخه ها، چاپ ها و ترجمه های آن شناسانده شده اند.
نقد و بررسی کتاب « قرآن کريم: ترجمه، توضيحات و واژه نامه »
لزوم آشنایی هرچه بیشتر مسلمانان نسبت به جایگاه و مقام والا و مفاهیم آیات قرآن بر کسی پوشیده نیست. با توجه به این که این کتاب عظیم الشأن طبق بیان خود در شناخت مفاهیم بلند و معارف متعالیش به مبیّن الهی نیاز دارد[1]، جایگاه مبیّنان آن نیز باید روشن باشد. حضرت سیدالساجدین علیه السلام در صحیفه سجادیه[2] به درگاه خداوند متعال عرضه می دارند: «اللّهمَّ أنزَلتَهُ عَلی نبیّکَ مُجملاً و ألهَمتَهُ عِلم عجائبِهِ مُکمَّلاً و ورًَثتَنا علمَه مفسَّراً».
وضعيت شيعيان هند
حجةالاسلام والمسلمین دکتر محمد حسن مظفری، استاد دانشکده روابط بین الملل وزارت امور خارجه و نماینده فرهنگی سابق ایران در چند کشور شرق آسیاست.
با توجه به حضور فعال و با سابقه ایشان در عرصه های فرهنگی ـ علمی کشورهایی همچون هند، پاکستان و سریلانکا و نیز مطالعات و تألیفاتی که در این حوزه ها داشته اند، بر آن شدیم تا در باب «وضعیت شیعیان هند» با ایشان به گفت وگو بنشینیم که متن ذیل حاصل این نشست می باشد.
شخصيت شناسی علامه سيدمحمد قلی موسوی لکهنوی
حدود دو قرن است که نام و یاد علامه کبیر سید محمد قلی موسوی و فرزندان، نوادگان، خاندان و نیاکانش در بلاد هند و دیگر کشورهای اسلامی، آوازه افکنده و بیت اصیل و شریف او، از بیوت پرافتخار شیعه در عالم اسلام است.
سیدمحمد قلی و فرزندانش در زمانی می زیستند که هجوم به باورها و عقاید شیعه، به اوج خود رسید و مولوی عبدالعزیز دهلوی (م 1239ق) با نگارش تحفه اثنا عشریه، به ردّ و نقد مذهب حقّه امامیّه برخاست و با عباراتی سخیف و خالی از برهان و آکنده از تهمت و دروغ، به شیعه حمله کرد. وی با کتابش، خدمتی بزرگ به استعمار بریتانیا ـ که در پی غارت ثروت و منابع عظیم انسانی و مالی به هندوستان آمده بود ـ نمود. با گذشت زمان و ترجمه و تلخیص این کتاب به زبان های اردو و عربی، نیروهای عظیم امّت اسلامی، دچار تفرقه و اختلافی شدند که همچنان ادامه دارد. وی، این کتاب را پیش از بحث با علمای شیعه منتشر کرد. در این زمان مردان حق و رجال حقیقت، مانند: میرزا محمد دهلوی (صاحب نزهة اثناء عشریه) و سید محمد قلی موسوی و فرزندش میرحامد حسین (صاحب عبقات) به پا خاستند و از ساحت مقدس امیرالمؤمنین علیه السلام مردانه دفاع کردند؛ آنان حق را آشکار ساختند و کتاب های عظیم و جاودانه ای مانند: تشیید المطاعن و عبقات الانوار را پدید آوردند.
این مقاله، به شرحِ زندگی علامة بزرگ و فقیه و متکلم سترگ شیعه آیة الله العظمی سید محمدقلی موسوی لکهنوی می پردازد. شخصیتی که هنوز ـ بعد از دویست سال ـ اثرِ نَفَسِ شریفش در شهر «لکهنو» باقی است. خانواده اش همچنان پرچمدار علم و فقاهت هستند و کتاب هایشان، پرتو افکن حق و حقیقت. نام و یادشان جاودانه باد.
عوامل گسترش اسلام و مذهب اهل بیت علیهم السلام در شبه قاره
ظهور اسلام در سال 615 میلادی در جزیرةالعرب و گسترش سریع آن در آسیا، به آفریقا و اروپا، نقشة جهان را تغییر داد. نویسنده در این مقاله سعی کرده است عوامل گسترش اسلام و مذهب اهل بیت علیهم السلام در شبه قاره را به اختصار واکاوی نماید. شرایط نامناسب سیاسی، مذهبی، فرهنگی و اجتماعی و به ویژه نظام کاستی و طبقاتی ظالمانه و غیر انسانی هندوئیسم، نقشی قوی در فراهم کردن زمینة پذیرش اسلام و مذهب اهل بیت علیهم السلام در هند داشته است. محتوای غنی و رهایی بخش اسلام و شخصیت پیام آورش، ارزش نهادن به انسان و اعطای جایگاه خلیفةاللهی به او، مهاجرت مسلمانان و شیعیان از ماوراءالنهر، ایران و دیگر بلاد اسلامی به هندوستان، حمایت دولت های اسلامی عرب و ایرانی از ترویج و توسعه اسلام، علما و مبلغین، تجار و بازرگانان و … از جمله مهم ترین عوامل گسترش اسلام و مذهب اهل بیت علیهم السلام در شبه قاره محسوب می شوند که در این مقاله به اختصار مورد بررسی قرار گرفته اند.