منظور از مقام رب در آیات قرآن چیست؟
پاسخ اجمالی
کلمه «مقام» در قرآن کریم به تناسب، در آیات مختلف آمده، اما در دو آیه به «رب» اضافه شده است: «وَ أَمَّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ …»؛[1] «وَ لِمَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ جَنَّتانِ».[2]
قبل از هر سخنی باید گفت؛ کلمه «مقام» اسم مکان است، و منظور از آن مکانى است که در آن جسمى از اجسام بایستد. اصل در معناى کلمه مقام این است. چنان که اسم زمان و مصدر میمى نیز معناى اصلى آن است. اما بسیار اتفاق می افتد که صفات و احوال چیزى مجازاً، محل و قرارگاه آن چیز اعتبار مىشود، و به آن صفات و احوال، مقام و منزلت اطلاق مىشود؛ مانند آیهاى که در مورد شهادت مىفرماید: «فَآخَرانِ یَقُومانِ مَقامَهُما»؛[3] دو شاهد دیگر از کسانى که بر آنها ستم و خیانت شده و نزدیک تر به میت اند (یعنى از وارثان میت هر چند مدعى هستند) به جاى آنها مىایستند.
همچنین قول ملائکه که گفتند: «وَ ما مِنَّا إِلَّا لَهُ مَقامٌ مَعْلُومٌ»؛[4] و هر یک از فرشتگان مى گویند: ما مقام معلومى داریم.
بدیهی است که در این موارد کلمه مقام نه اسم مکان واقعى است، و نه اسم زمان و نه مصدر میمى، بلکه همان طور که گفتیم صفات، از باب عنایت و مجاز، محل استقرار و مکان فرض شده است.
در آیه مورد بحث هم مقام خداى تعالى به همین معنا است؛ یعنى صفت ربوبیت و سایر صفات کریمه او؛ مانند علم، قدرت، قهر، رحمت و غضب که از لوازم ربوبیت او است، مقام او است که در آیات «…وَ لا تَطْغَوْا فِیهِ فَیَحِلَّ عَلَیْکُمْ غَضَبِی وَ مَنْ یَحْلِلْ عَلَیْهِ غَضَبِی فَقَدْ هَوى وَ إِنِّی لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدى»،[5] و «نَبِّئْ عِبادِی أَنِّی أَنَا الْغَفُورُ الرَّحِیمُ وَ أَنَّ عَذابِی هُوَ الْعَذابُ الْأَلِیمُ».[6] مقام خود را به بندگانش اعلام مىدارد.
بنابر این، مقام خداى تعالى که بندگان خود را از آن مى ترساند همان مرحله ربوبیت او است که مبدأ رحمت و عذاب است. رحمت و مغفرت نسبت به کسانى که ایمان آورده و تقوا پیشه کنند؛ عذاب سخت و عقاب شدید، نسبت به کسانى که آیات او را تکذیب نموده و نافرمانیش کنند.[7]
البته برخی از مفسران می گویند؛ مراد از «مقام رب»، مقام پروردگار در قیامت است، آن هنگامى که انسان در محضر او می ایستد و خداوند از اعمال او سؤال مىکند.[8]
منبع:اسلام کوئست
پی نوشت:
[1]. نازعات، 40.
[2]. رحمن، 46.
[3]. مائده، ۱۰۷.
[4]. صافات، 164.
[5]. طه، 81- ۸۲. «… و در آن طغیان نکنید، که غضب من بر شما وارد شود و هر کس غضبم بر او وارد شود، سقوب مىکند! و من هر که را توبه کند، و ایمان آورد، و عمل صالح انجام دهد، سپس هدایت شود، مىآمرزم!
[6]. حجر، 49- ۵۰.« بندگانم را آگاه کن که من بخشنده مهربانم! و (اینکه) عذاب و کیفر من، همان عذاب دردناک است »
[7]. طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن،، ج20، ص 193، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، 1417ق.
[8]. آلوسى، سید محمود، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، ج 15، ص 237، دارالکتب العلمیه، بیروت، چاپ اول، 1415 ق؛ اندلسى ابو حیان، محمد بن یوسف، البحر المحیط فی التفسیر، ج10، ص 401 ، دار الفکر، بیروت، 1420 ق.