در منابع موجود اهل سنت، عموماً فراتر از بیان عدد امامان، اطلاعات بیشتری دربارۀ مصادیق ائمه علیهم السلام ذکر نشده و نهایتاً به قرشی بودن آنان از جهت نسب و قبیله اشاره شده است. البته در لابلای احادیث اهل سنت، صفات متعددی برای امامان حق و امامان جور بیان شده که از این طریق می توان مصادیق حقیقی امام را از مصادیق دروغین آن تمیز داد؛ اما در کتاب های شیعه، شواهد روایی متعددی حاکی از آن است که پیامبر اکرم صل الله علیه وآله ، اوصاف ائمه علیهم السلام را به مراتب دقیق تر معین کرده اند. در برخی از این روایات (مانند حدیث لوح و حدیث خضر)، به اسامی امامان تصریح شده است؛ اما چرا روایاتی که حاوی نام ائمه بوده است، هیچ گاه شهرت پیدا نکرده و همه گیر نشدند؟
توجه به فضای حاکم بر حدیث در قرن اول و عدم تمایل حاکمان بنی امیه به پخش احادیث فضائل[5] نشان می دهد نقل این قبیل احادیث در چنان بستری، جرمی نابخشودنی تلقی می شد؛ چراکه تعیین مصادیق امامانِ به حق، به منزلۀ نفی مشروعیت حاکمان و داخل دانستن آنان در جرگۀ امامان جور بود.[6] از سوی دیگر حاکمان غاصب علاوه بر تلاش برای جلوگیری از نشر این اخبار، کوشیدند تا احادیثی در مقابل این احادیث ساخته و منتشر کنند.[7] افزون بر آن تعلّق بسیاری از راویان متقدم به جریان عثمانی در سدۀ نخست هجری، جریان غالب اهل حدیث در بسیاری از بلاد را شکل می داد، علت دیگری بود که این اخبار شایع نشود.[8] در بین شیعیان نیز با توجه به شرایط سخت سیاسی _ به ویژه بعد از واقعۀ عاشورا _ امامان علیهم السلام توصیۀ شدیدی به حفظ و کتمان اسامی می کردند[9] تا احادیث حاوی نام امامان، در بین شیعیان به مثابۀ یک راز حفظ شود. طبق برخی شواهد، شیعیانِ آگاه از مسئله نیز با پایبندی کامل به وظیفۀ دینیِ تقیه، می کوشیدند تا این احادیث به دست نااهلان نیفتد؛[10] تا جایی که طبق نظر برخی محققان، آنان حتی از نگارش این احادیث خاص، به صورت روشن و واضح، در کتابهای حدیثی خود نیز اجتناب کرده و سعی می کردند تا حد ممکن احادیث ثبت شده جلب توجه نکند.[11] ازاین رو طبیعی بود که حتی برخی از اصحاب ائمه نیز نسبت به اسامی امامان پَسین، اطلاع یا اطمینان کافی نداشته باشند.[12]
درهرحال، با سپری شدن دوران حضور امامان و آغاز دورۀ غیبت، اخبار دوازده امام با اوصاف عمومی یا خاص آنان، به تدریج از اخباری با کارکرد اِخبار از غیب، به نصوصی در اثبات نظریۀ شیعیان دوازده امامی بدل شد؛ به ویژه آن که در بین دیگر فرقه ها، یافتن مصادیق آن اخبار پر از ابهام و تردید بود. درست در همین برهه بود که شیخ کلینی، نعمانی و… به نگارش ابواب روایی در نقل این روایات دست زدند تا با استناد به اخبار پیشین پیامبر و ائمۀ اطهار علیهم السلام ، بر دوازده امام که به نوعی صحت آن با آغاز غیبت کبرا تأیید شده بود، حقانیت شیعۀ اثناعشری را نشان دهند.
پس از استناد شیعیان اثناعشری به این اخبار، به مرور، برخی از مخالفین به فکر پاسخ افتادند و به عنوان اولین راه حل، بر این اخبار اعتراضاتی را وارد کردند. به نظر می رسد زیدیان مهم ترین گروه از اشکال کنندگان بوده اند. آنان در ابتدا تلاش کردند که اصالت روایات دال بر امتداد ائمه از نسل امام حسین علیه السلام را زیر سؤال ببرند. ازجمله اشکالات مطرح شده این بود که اگر صحابه و برخی راویان سنی و زیدی، این اخبار را نقل کرده اند، چرا خود به مضمون آن عمل نکردند و شیعه نشده اند؟! همچنین مدعی شدند که این روایات همگی ضعیف اند، چراکه در سند آن ها، راویان غیرموثق قرار دارند.[13] این اشکالات به نگارش آثاری مستقل از سوی برخی علمای شیعه چون شیخ صدوق، خزاز قمی و ابن عیاش جوهری منجر شد تا با جمع آوری روایات اهل سنت و استناد به احادیث برون فرقه ای، اصالت بشارت به ائمۀ اثناعشر علیهم السلام و دلالت آن بر دوازده امام شیعه را نشان دهند.
در دوران معاصر، برخی از شیعه پژوهان نیز به این مسئله علاقه مند شده و با مقایسۀ داده های ابوابی از کتاب های باقی ماندۀ امامیه از قرن دوم و سوم که دربارۀ دوازده امام سامان یافته بود، با نگاشته های قرون بعدی در باب تطور فکر شیعۀ امامیه پس از غیبت، به نظریه پردازی پرداخته اند.[14] در گفتار آنان محورهای گوناگونی از اشکالات – برخی متکی بر اخباری خاص و برخی عام تر- به چشم می خورد؛ اما عمدۀ اشکالات همان مواردی است که در کتاب های زیدیه آمده است و محدثین شیعه از دیرباز بدان پرداخته اند.[15] امروزه، هرچند پژوهش های جدیدی در این باب قابل مشاهده است[16] که برخی از سوالات را پاسخ می گوید، اما درعین حال زوایایی از این مباحث هم چنان نیاز به پژوهش های بیشتر دارد.
آنچه به اختصار بیان شد، نشان می دهد اخبار دوازده امام علیهم السلام ، از موضوعات مهم در مباحث حدیثی اسلامی به شمار می رود و طیف های وسیعی از اندیشمندان از فرقه های گوناگون اسلامی گرفته تا خاورشناسان را به سوی خویش جذب کرده است. حوزه هایی از این موضوع، نیاز به پژوهش دارد که گفتارهای زیر از مجموعه مقاله های این شمارۀ فصلنامۀ امامت پژوهی، می کوشد در این مسیر گام بردارد:
اولین مقاله با عنوان دوازده امام در تورات: «نگاهی نو به بشارت ابراهیم در سفر پیدایش»، به پیشینۀ این بشارت در کتب مقدس پرداخته و به طور خاص با بررسی نسخه های کهن عبری و سریانیِ عهد عتیق، به بررسی بشارت خداوند به ابراهیم در آیۀ 17: 20 از سفر تکوین می پردازد.
مقالۀ دوم: «رمزگشایی از تشبیه عددی ائمه به نقبای بنی اسرائیل: در حدیث نبوی کعدة نبقاء بنی اسرائیل» نیز با کاوش در سنت دوازده منتخب در ادیان ابراهیمی و با بررسی موردی جایگاه نقبای بنی اسرائیل با استفاده از آیات تورات و قرآن، سعی در رمزگشایی از حدیث معروف پیامبر دارد که در پاسخ سؤال از عدد ائمه فرمودند: «الاثناعشر، کعدة نقباء بنی اسرائیل».
مقالۀ سوم: «حدیث بشارت رسول خدا به دوازده امام در متون اهل سنت»: به جست وجو و بررسی شواهدی می پردازد که حاکی از جلوگیری از نقل صحیح و کامل بشارت پیامبر به امامان پس از خود است که محتملا شامل ویژگی های دقیق تری از این امامان بوده است. البته همان طور که گفته آمد، برخی از این ویژگی ها، در لابلای احادیث باقی مانده در میراث اهل سنت قابل پی جویی است که مقالۀ چهارم: «شناخت و تمییز امامان حقّ از امامان جور بر پایۀ شاخصه ها با محوریت ائمۀ اثناعشر»، متکفل این امر است.
مقالۀ پنجم: «بررسی قدمت احادیث دوازده امام در الکافی»، با منبع یابی روایات باب «الائمة اثناعشر» در الکافی، اصالت و قدمت داده های این باب را محک زده و برخی از اشکالات مطرح شده دراین باره را پاسخ می گوید.
دو مقالۀ آخر به طور خاص به اشکالات مرتبط با دو روایت از همین باب پرداخته اند. مقالۀ ششم: جستاری در باور زیدیه متقدم به اخبار امامان اثنا عشر؛ نمونۀ موردی ابوالجارود، با بررسی شواهد تاریخی متعدد، سعی در راستی آزمایی گزارش ابوالجارود از حدیث لوح (حدیث نهم این باب) داشته و از این رهگذر، تصور مرسوم از باور زیدیان متقدم را به چالش کشیده است. علاوه بر این، حدیث نخست از این باب الکافی نیز با پرسش های گوناگونی مواجه شده است. مقالۀ هفتم و آخر: حدیث شهادت خضر بر دوازده امام: بررسی اصالت و نحوۀ انتقال از اصول اولیه به جوامع حدیثی، با روش شناسی برقی در بخش کتاب العللازالمحاسن، کوشش کرده است تا به چرایی تفاوت های سندی و متنی نقل این حدیث در المحاسن با الکافی و دیگر منابع نقل این خبر بپردازد.
در انتها یادآور می شویم که این پرونده فتح بابی است برای بازخوانی تاریخ اعتقاد به دوازده امام علیهم السلام و مسائل مرتبط با این بشارت ابراهیمی و نبوی که در کتاب های متکلمین عمدتاً در صدر ادلۀ اثباتی تشیّع قرار داشته است؛ بنابراین تمامی نظرات تکمیلی و انتقادات خوانندگان گرامی را پذیراییم.
پی نوشت ها :
[1]دانشجوی دکترای قرآن وحدیث دانشگاه تهران،دبیرعلمی پروندهghandehari@ut.ac.ir.
. McKnight, Scot. “Jesus and the Twelve”. Bulletin for Biblical Research, Vol.11, pp.203-232, 2001
[2]. ر.ک: آل طه، سید حسن، جامع الاثر فی امامة الائمة الاثنی عشر علیه السلام الباب الخامس؛ صافی گلپایگانی، لطف الله،منتخب الأثر فی الامام الثانی عشر، فصل اول.
[3]. ر.ک: نرم افزار جوامع الکلم. صحابۀ راوی این روایت، جابر بن سمرة، عبدالله بن مسعود، أبی جحیفة وهب بن عبدالله، عبدالله بن عمر، عبد الله بن عمرو بن العاص السهمی، جابر بن عبدالله انصاری و سمرة بن جنادة (پدر جابر بن سمرة) هستند.
[4]. طبق نقل های نعمانی (الغیبة، 57_110): 4 صحابی؛ طبق نقل های خزاز (کفایة الاثر، سرتاسر): 28 صحابی؛ طبق نقل های صدوق (الخصال، 2/466_ 480): 10 صحابی و طبق نقل های ابن عیاش جوهری (مقتضب الاثر، سرتاسر): 12 صحابی.
[5]. ر.ک: مقدمۀ سید عبدالعزیز طباطبایی بر کتاب فضائل امیرالمؤمنین از احمد بن حنبل.
[6]. به عنوان تنها یک نمونه، ر.ک: جوهرى بصرى، احمد بن عبد العزيز، مقتضب الأثر، 43.
[7]. برای آگاهی از تعدادی از احادیث جعلی این باب، ر.ک: دينوری، عبدالله بن مسلم بن قتيبة، عیون الأخبار، 1/302.
[8] . به عنوان نمونه عمرو بن ثابت از اصحاب امام باقر علیه السلام ، برخی از احادیث نصوص را روایت کرده است؛ اما طبق نقل محمد بن حبان (د.354 هـ) احادیث او بایکوت می شده است (المجروحین، 625)؛ از همین رو طبیعی است که عموم اخبار حاوی نام ائمه نیز در منابع فعلی شیعه از طرق عمدتاً علوی نقل شده باشد. ر.ک: صحابیان و تابعین راوی احادیث حاوی نام ائمه در مقتضب الاثر که عمدتاً علوی هستند.
[9]. برای دیدن نمونه هایی از سفارش امامان به مخفی نگه داشتن نام وصی، ر.ک: کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، 1/308، ح 4؛ ابن بابویه، علی بن حسین، الإمامة و التبصرة من الحیرة، 66؛ ابن بابویه، محمد بن علی،کمال الدین، 1/253؛ همو،من لا یحضره الفقیه، 4/413؛ خزاز رازی، علی بن محمد،کافیة الاثر، 255.
[10]. ناقلین روایات ائمۀ اثناعشر علیهم السلام در برخی موارد برای حفظ سرّ، به حذف نام ائمه علیهم السلام می پرداختند. برای نمونه ر.ک: ابن بابویه، محمد بن علی، کمال الدین، 1/285؛ کلینی، محمد بن یعقوب، همان، 3/325 و 7/34؛ برقی، احمد بن محمد،محاسن، 1/44، ح 58.
[11]. محمد علی امیرمعزیدر برخی نگاشته های خود به تاکتیک های تقیه ای و روش «تبدید العلم» در ثبت احادیث این باب و نیز احادیث مهدویت توجه داده است، مانند: همو، The Divine Guide in Early Shi’ism، 103_104 و 213، پاورقی 537 و همو، صفار قمی و کتاب بصائرالدرجات؛ امامت پژوهی، 4/ 102، پاورقی 3. البته نویسنده با تحلیل های او دربارۀ احادیث معارض، موافق نبوده و آن ها را ناشی از خطای راویان و مستنسخین می داند.
[12]. البته روشن است که در آن زمان، دانستن اسامی امامانِ بعد، جزء ضروریات دینی نبوده و ندانستن آن نیز به اعتقادات یک شیعه ضربه ای وارد نمی کرده است.
[13]. به عنوان نمونه، ر.ک: اشکالات نقل شده از زیدیان در: ابن بابویه، محمدبن علی،کمال الدین، 1/67 و 68.
[14]. ظاهراً اولین فرد از محققین غربی که نوظهور بودن عقیده به دوازده امام در شیعۀ امامیه را مطرح کرده است، ويلیام مونتگومری وات، کشیش مسیحی معاصر است (به نقل از رحمتی، محمد کاظم، غیبت صغری و نخستین بحران های امامیه، تاریخ اسلام، 25/35_82):
W. Montgomery Watt, The Majesty That Was Islam (London,1976) pp:169-170
بعد از وی،اتانکلبرگدرمقالۀ از امامیه تا اثنی عشریه، ایننظریهرابسطدادهاست (Kohlberg, From Imāmiyya to Ithnā-’ashariyya. گفتنی است این مقاله به طور مستقل نقد شده است؛ ر.ک: الویری، محسن، نقد نظریه ای در پیدایش شیعۀ اثنی عشری، مجلۀ دانشگاه امام صادق علیه السلام ، شمارۀ اول.) در ادامه، مدرسی طباطبایی نیز کوشیده است تا شواهد معارض با این نظریه را توجیه نماید. ر.ک:
Modarressi Tabatabai, Hossein, Crisis and Consolidation in
. the Formative Period of Shi`ite Islam, pp 99-102
[15]. مفید، محمد بن محمد،المسائل الجارودیة، 35؛ خزاز رازی، علی بن محمد، همان، 304_307
[16]. به عنوان یک نمونه از تحقیقات جدید دربارۀ نقل های سنی این حدیث: ر.ک: مصلايی پور يزدی، عباس و امرايی، رحيم؛ تحليل انتقادی شروح و تفاسير حديث «يَكُونُ بَعْدِي اثْنَاعَشَرَ خَلِيفَة»، دو فصلنامۀ مطالعات قرآن و حديث، و برای نقل های شیعی، ر.ک: وهابی، محمدرضا، منابع احادیث اثناعشر در کتب شیعه از سه قرن نخست، علوم حدیث، شماره 1_2 (پياپی 60). آندره نیومن نیز، برخی تحلیل های شیعه پژوهان غربی را دربارۀ نقل های شیعی این حدیث به نقد کشیده است. ر.ک: The Formative Period of Twelver Shiism, p. 66, 84-5, 150 (این کتاب با مشخصات زیر ترجمه شده است: نیومن، آندره جی، دورۀ شکل گیری تشیع دوازده امامی، شیعه شناسی، قم، 1386)
فهرست منابع :
آل طه، سید حسن، جامع الاثر فی امامة الائمة الاثنی عشر علیه السلام ، 1 جلد، تهران، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم دفتر انتشارات اسلامی، 1389.
ابن بابويه، على بن حسين، الإمامة و التبصرة من الحيرة، مدرسة الإمام المهدى عجّل الله تعالى فرجه الشريف _ قم، چاپ: اول، 1404 ق.
ابن بابویه، محمد بن علی (صدوق)، الخصال، جامعه مدرسین، قم، 1362
______________، کمال الدین و تمام النعمة، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1395 ق.
______________، من لا یحضره الفقیه، دفتر انتشارات اسلامی، قم، 1413 ق.
ابن حبان، محمد، کتاب المجروحین، دار البارز، مکة، بی تا
ابن حنبل ، احمد بن محمد، فضائل أمیر المومنین علي بن أبي طالب علیه السلام، با تحقیق و تعلیق و مقدمه: عبدالعزیز طباطبایی، دارالتفسیر، چاپ اول، قم، ۱۴۳۳ق.
الویری، محسن، نقد نظریه ای در پیدایش شیعه اثنی عشری، فصلنامه پژوهشی دانشگاه امام صادق، سال اول، شمارة دوم، 1374
امیرمعزی، محمدعلی، صفار قمی و کتاب بصائر الدرجات؛ امامت پژوهی، شمارۀ4، زمستان 1390.
برقی، أحمد بن محمد بن خالد، المحاسن، تحقیق جلال الدین محدث، دار الکتب الاسلامیة، قم، 1371
جوهرى بصرى، احمد بن عبد العزيز، مقتضب الأثر في النصّ على الأئمة الإثني عشر، انتشارات طباطبايى _ قم، چاپ: اول، بى تا.
خزاز رازى، على بن محمد، كفاية الأثر في النصّ على الأئمة الإثني عشر، بيدار _ قم،
1401 ق.
دينوري، عبد الله بن مسلم بن قتيبة، عيون الأخبار، دار الكتب العلمية، بيروت، 1418 ق.
رحمتی، محمد کاظم، غیبت صغری و نخستین بحران های امامیه، تاریخ اسلام،
25/35_82
صافی گلپایگانی، لطف الله، منتخب الأثر في أحوال الإمام الثاني عشر، قم، دفتر آیت الله صافی، 1380 ش.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، دار الکتب الاسلامیة، تهران، 1407 ق.
مصلايی پور يزدی، عباس و امرايی، رحيم؛ تحليل انتقادی شروح و تفاسير حديث «يَكُونُ بَعْدِي اثْنَاعَشَرَ خَلِيفَه»، دو فصلنامۀ مطالعات قرآن و حديث، سال هفتم، شماره 1 (پياپی 13)، پاييز و زمستان 1392.
مفيد، محمد بن نعمان، المسائل الجارودية، الموتمر العالمي للشيخ المفيد _ قم، چاپ: اول، 1413ق.
نعمانی، محمد بن إبراهیم، الغیبة، نشر صدوق، تهران، 1397 ق.
وهابی، محمدرضا، منابع احادیث اثناعشر در کتب شیعه از سه قرن نخست، علوم حدیث، سال شانزدهم، شماره 1_2 (پياپی 60)، بهار و تابستان1390.
Amir-Moezzi, Mohammad Ali, The Divine Guide in Early Shi’ism: The Sources of Esotericism in Islam, David Streight, tr, Albany: State University of New York Press, 1994.
Kohlberg, Etan, From Imāmiyya to Ithnā-’ashariyya, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, Volume 39, Issue 03, October 1976.
McKnight, Scot. “Jesus and the Twelve”. Bulletin for Biblical Research, Vol.11, pp.203-232, 2001
Modarressi Tabatabai, Hossein, Crisis and Consolidation in the Formative Period of Shi’ite Islam: Abu Ja’far ibn Qiba al-Razi and his Contribution to Imamite Shi’ite Thought, Princeton: The Darwin Press, 1993.
Newman, Andrew, The Formative Period of Twelver Shi’ism: Hadith as Discourse Between Qum and Baghdad; Richmond: Curzon, 2000.
Montgomery Watt, William, The Majesty That Was Islam, London, 1976.
نرم افزار جوامع الکلم، نسخه 4، 5.