ترجمه ها و تصحیح ها
آگاهى خاورشناسان به میراث علمى مسلمانان در زمینه عاشورا نگاری، ابتدا از طریق ترجمه آثار یا در جریان تصحیى این آثار انجام یافت. طبق گزارش سِزگین، هاینریش فردیناند وستنفلد كتاب مقتل الحسین (علیه السلام)، ابى مخنف را به آلمانى ترجمه كرد .
نوشته والییرى در بخش مآخذ مقاله دائره المعارف اسلام ، به گونه اى است كه اشاره به ترجمه آلمانى كتابى از ابن طاووس دارد. متن نوشته والییرى این چنین است:
ابن طاووس، على بن موسى نویسنده متنى كه ترجمه آن در كتاب زیر آمده است:
Der Tod Des Husein Ben Ali Und Die Rache، Ein Arabischen His Torischer Roman، Aus Dem.
وستنفلد این ترجمه را در گتنگن، به سال 1883 میلادى در جلد سی ام Abh. G. Gott منتشر كرده است .
جمع بین گزارش سزگین و والییرى این است كه، وستنفلد دو كتاب یا بخش هایى از دو كتاب ابى مخنف و ابن طاووس را ترجمه كرده است. البته با توجه به حجم زیاد این دو اثر، این گزارش ها را باید با تردید نگریست. اصل ترجمه را براى داورى نهایى به دست نیاوردیم.
غیر از دو اثر مزبور، كه خبر ترجمه آلمانى آنها در دسترس است، كارنامه تصحیى و ترجمه خاورشناسان در زمینه منابع عمومى تاریخ اسلام گسترده تر است. بسیارى از منابع تاریخ كه مشتمل بر حوادث كربلا و عاشورا هم بود، به دست آنان ترجمه یا سامان یافت و بدین وسیله، غرب با میراث عظیمى از عاشورا نگارى مسلمانان آشنایى یافت. در این جا فقط نمونه هایى را معرفى می كنیم :
ترجمه انگلیسى كتاب الإرشاد شیخ مفید، دستمایه اى براى مطالعات و پژوهش هاى خاورشناسان دربار ه كربلا و امام حسین (علیه السلام) بوده است . براى نمونه مقاله Husayn Ibn Ali در دائر ه المعارف جهان نوین اسلام، بسیار وامدار این اثر است .
هاوارد، تاریخ طبری (بخش خلافت یزید بن معاویه) را به انگلیسى ترجمه كرد و وقتى در اختیار پژوهشگران قرار گرفت، در عاشورا پژوهى آنها هم مؤثر افتاد .
متن تاریخ طبرى براى اولین بار به كوشش دخویه و با همكارى بارت، نولدكه، لوت، ملرو گویدى بین سال هاى 1879- 1898 در لیدن منتشر شد. هم چنین دخویه گزیده اى از مطالب تاریخ طبری، كه مربوط به سال هاى 65 – 99 قمرى و شامل حوادث كربلا هم بود منتشركرد.
أنساب الأشرف بلاذرى ( – 279ق)، از متون كهن و اصیل تاریخ اسلام است كه خاورشناسان متعدد در تصحیى و چاپ آن كوشیدند. یك جلد كه موضوع آن على بن ابی طالب و فرزندان است به كوشش مادلونگ چاپ شد .
متن دیگرى كه مورد اهتمام مستشرقان قرارگرفت، تجارب الأمم و تعاقب الهمم ابن مسكویه ( – 421 ق) است. هنرى فردریك آمِدروز (1854 – 1917م) مستشرق انگلیسى آن را تصحیى و چاپ كرد و مارگولیوث (1858 – 1940م) در برخى قسمت ها با آمدروز همكارى داشت و خلاصه اى از این كتاب را هم بعداً به انگلیسى ترجمه كرد .
برخى كتاب هاى كهن دیگر كه مورد اهتمام خاورشناسان قرار گرفت و یا ترجمه گردید عبارتند از: الفتوى از ابن اعثم كوفی، الكامل فى التاریخ از ابن اثیر، المختصر فى أخبار البشر از ابى الفداء و مروج الذهب و معادن الجوهر از مسعودی.
محققان غرب، تقریباً اكثر منابع كهن تاریخى مسلمانان را منتشر كرده اند كه آوردن اطلاعات همه آنها بسیار طولانى است .
نوشته هاى تحلیلى
عاشورا پژوهى غربی ها در قالب نوشته هاى كلاسیك وعلمى و تحلیلی، به نیمه دوم سد ه نوزدهم میلادى مربوط است. اما این نوشته ها در لابه لاى كتاب ها آمده و مستقل نبوده است. ویژگى دیگر این پژوهش ها این است كه با روش تاریخى و اتكا بر منابع تاریخى تدوین شده است.
از نیمه دوم سده بیستم به تدریج شاهد تحولى در عاشورا پژوهى غربی ها هستیم. اولاً كتاب ها و مقالات مستقل در این زمینه ارائه شد. دوم آن كه تنوع موضوعى و روشى پیدا شد و پژوهشگران فقط به روش تاریخى و توصیفى اكتفا نكردند بلكه با شیوه هاى تعلیل حوادث از منظر هاى جامعه شناسى و علوم سیاست، مانند بررسی هایى در زمینه آداب و رسوم اجتماعى همچون ـ تعزیه ـ به تحلیل جامعه شناختى و روانى این آداب و رسوم و حتى تعارض هاى مذاهب اسلامى در این زمینه پرداختند.
دراین بخش مقاله ابتدا به پژوهش هاى قدیمی تر و پس از آن به دستاورد هاى پژوهشى مستقل و جدیدتر غرب می پردازیم.
هاینریش فردیناند وستنفلد (1808 – 1899م)
خاورشناس آلمانى و متخصص در تاریخ اسلام و ادبیات عربى است . مدارج علمى را در دانشگاه هاى هانور و برلین به پایان برد. اولین پژوهشگرى است كه مقتل نگارى را با انتشار مقاله اى درباره مقتل الحسین(علیه السلام) ابى مخنف به غرب شناساند . كار دیگر او ترجمه همین اثر به آلمانى بود كه قبلاً معرفى شد.
اگست مولر (1848 – 1892م)
فرزند شاعر بزرگ آلمانى ویلهم مولر است. فارغ التحصیل زبان هاى شرقى از دانشگاه لیپزیك و دانشگاه وین است. كتاب ها و مقالات فراوانى در زمینه هاى گوناگون تاریخ اسلام نوشت. كتاب اسلام در شرق و غرب كه در واقع اتمام كار ناتمام نولدكه بود، یكى از آثار مهم اوست. بخشى از این اثر درباره حسین بن علی(علیه السلام) است. از نظر قدمت از اولین پژوهش هایى است كه ماجراى طف را مطرى كرد .
یولیوس ولهاوزن (1844 – 1918م)
از خاورشناسان سرشناس آلمانى است كه از دانشگاه گتنگن آلمان در رشته زبان هاى شرقى فارغ التحصیل شد. علاقه زیادى به تاریخ اسلام داشت به همین دلیل مثلاً بخشى از كتاب مغازى واقدى را با عنوان محمد (صلی الله علیه و آله) در مدینه، به آلمانى ترجمه كرد كه در برلین، 1882 منتشر گردید. كتاب دیگرى با نام مقدمه اى بر تاریخ اسلام نگاشت. از 1887 به تصحیى تاریخ طبری پرداخت. اما در دو اثر از حسین بن علی(علیه السلام) و حادثه كربلا به تفصیل سخن گفت: یكى كتاب معارضه جویی احزاب سیاسى و دینى در اسلام، كه در سال 1901 منتشر گردید . دوم، كتاب دولت عربى از ظهور اسلام تا پایان دولت اموى و سقوط آن كه در برلین در سال 1902 منتشر شد. ولهاوزن از نگاه تاریخی، جامعه شناسى و كلامى به نقش حسین بن علی(علیه السلام) در دوره خلافت اموى پرداخته است. گراهام ویر این اثر را به انگلیسى ترجمه كرد و در كلكته با عنوان سلطنت عرب و سقوط آن منتشر گردید. هم چنین دوبار به عربى ترجمه شد. ترجمه نخست را یوسف العش از انگلیسى انجام داد و در دمشق، 1956 منتشر ساخت. ترجمه دوم را محمد عبد الهادى ابوریده از متن آلمانى و انگلیسى در قاهره، 1957 نشر داد.
كتاب معارضه جویى احزاب سیاسى و دینى در اسلام، مفصلاً به مخالفت هاى خوارج و شیعه با خلافت مركزى پرداخته است و حدود چهل صفحه از این اثر درباره حسین بن علی(علیه السلام) است .
ولهاوزن كه عمرش را در مطالعه و پژوهش درباره تاریخ سامى و عرب و به ویژه تاریخ صدر اسلام گذراند، تأثیر به سزایى در حوزه هاى تحقیقاتى غرب داشت و نوشته هاى او به ویژه در مورد حسین بن علی(علیه السلام)، مبناى بسیارى از كارهاى بعدى قرار گرفت .
هنرى لامنس ( 1862 – 1937م)
اصالتاً فرانسوى است ولى در بلژیك متولد شد. در 1878 به جامعه رهبانیت گرایید. از فارغ التحصیلان دانشگاه قدیس یوسف (سنت ژوزف) بیروت در رشته ادبیات عرب است. مقالات و كتاب هاى متعدد در موضوعات تاریخ اسلام دارد. اولین نگارشى كه در آن به حسین بن علی(علیه السلام) پرداخت، كتاب فاطمه و فرزندان حضرت محمد است كه در رم به سال 1912 انتشار یافت .پس از آن بود كه در زمره نویسندگان دائر ه المعارف اسلام لیدن قرار گرفت و مقاله «حسین بن علی(علیه السلام)» را نگاشت. دراین مقاله از كتاب فاطمه و فرزندان حضرت محمد بسیار استفاده كرد . ابراهیم زكى خورشید آن را به عربى ترجمه كرد و احمد محمد شاكر نقدهایى بر مطالب آن نگاشت كه در پاورقى مقاله آمده است. در ویرایش دوم دائره المعارف اسلام، مقاله لامنس حذف شد و مقا له جدیدى از وشیا والییری جاى آن را گرفت. كار والییری، كه به صورت مقاله بلندى در آن دائره المعارف منتشر شد، را می توان آخرین و مهم ترین پژوهش غربی ها درباره حسین بن علی(علیه السلام) دانست . لامنس كتاب حجیمى درباره یزید نگاشت. عنوان این اثر، خلافت یزید اول است كه انتشارات كاتولیكى در سال 1922 چاپ كرد . حدود یك پنجم یعنى صد صفحه این اثر، درباره حسین بن علی(علیه السلام) است. گویا پیش از این بخشى یا فشرده اى از این كتاب در مجله MFO (مجلد5، 1911 ص80-129) منتشر شده است.
پیش از این دو اثر، كتاب دیگرى با عنوان حكومت خلیفه اموى معاویه اول در 448 صفحه در پاریس به سال 1906م منتشر كرد كه به شخصیت و قیام امام حسین(علیه السلام) هم پرداخته است.
آثار لامنس را می توان از مهم ترین آثار در اوایل نیمه اول سده بیستم درباره امام حسین(علیه السلام) در اروپا به حساب آورد به طوری كه پژوهشگران پس از او، بسیار بر آن آثار اعتماد و اتكا داشته اند.
دوایت دونالسون
خاورشناس بریتانیایى است كه پژوهش هاى زیادى درباره شیعه انجام داد و كتاب عقیده شیعه در امامت را در سال 1931 منتشر كرد. پس از آن كتاب مذهب شیعه را در 1933 به چاپ سپرد . بخشى از این اثر درباره امامت و حسین بن علی(علیه السلام) است.
الساندرو بوسانی ( – 1921م)
از خاورشناسان بنام ایتالیایى است . آثار فراوانى در موضوعات تاریخ اسلام و ایران پس از اسلام دارد. كتاب ادیان ایران از جمله آثار مهم او به شمار می آید. در این اثر به تاریخ پیدایش و تحول مذهب تشیع در ایران و اعتقادات مردم این سرزمین می پردازد. بخش مهمى از كتاب درباره امام حسین(علیه السلام) و عاشورا و كربلاست.
وشیا والییری
از خاورشناسان ایتالیا و استاد دانشگاه ناپل ایتالیا در رشته تاریخ اسلام است. در كشورهاى اسلامى عمدتاً از طریق كتاب تاریخ اسلام كمبریج شناخته شده است. قسمت مربوط به خلافت امویان در بخش اول كتاب را، او نوشت. قسمت هاى دیگر این بخش را مونتگُمرى وات و سورول نوشتند. او در این قسمت به ماجراى كربلا و عاشورا پرداخته است. از آن جا كه تاریخ اسلام كمبریج از منابع پژوهشى و از متون درسى دانشگاه هاى غرب است، نوشته هاى والییرى توانسته است در سطى وسیع گسترش یابد و تأثیر گذارد.
كار دیگر والییری، مقاله بلند او در دائره المعارف اسلام لیدن با عنوان حسین بن علی(علیه السلام) است. این مقاله را می توان آخرین اثر مهم عاشورا نگارى در فرهنگ غرب دانست.
تحقیقات مهم جدید غربی ها
1 – شوبل، كتاب كربلا سرزمین مقدس از دیدگاه شیعیان آمریكاى شمالی را در 1996 منتشر كرد . پیش از آن، كتابى با عنوان مراسم دینى در اسلام معاصر دربار ه آداب و رسوم شیعیان به ویژه مراسم عاشورا در آسیاى جنوبى را ارائه نمود .
2 – فیر، اثرى با عنوان مراسم عاشورا در میان مسلمانان اهل سنت نوشت كه در 1995 منتشر شد .
3 – دائره المعارف اسلام چاپ لیدن سه مقاله «حسین بن علی(علیه السلام)»، «عاشورا» و «كربلا» را در بین مقالات خود ارائه كرد .
4 – پیتر چلكووسكى كتاب تعزیه را درباره نمایش هاى دراماتیك در زمینه عاشورا و كربلا منتشر كرد . این كتاب مجموعه اى از مقالات نویسندگان غربى و ایرانى است. این اثر را داود حاتمى به فارسى ترجمه و با عنوان تعزیه هنر بومى پیشرو ایران منتشر كرد .
5 – دیوید پیناولت، اثرى با عنوان اسب كربلا منتشر كرد . این اثر را می توان در زمره آخرین پژوهش ها در این باره دانست.
6 – اسپوزیتو سرویراستار دائره المعارف جهان معاصر اسلامی، سه مقاله «محرم»، «كربلا» و «عاشورا» را تهیه كرده است. این مقالات از نگاه مسائل جدید جهان اسلام، به حادثه عاشورا و اعتقادات مسلمانان در این زمینه می پردازد و نشانگر اهتمام غرب به عاشورا پژوهى است.
7 – گرونبوم در كتاب بزرگداشت هاى اسلامی به عاشورا و محرم، به عنوان یكى از شعائر و مراسم دینى هم پرداخت .
8 – ریگیو مجموعه اى از مقالات تحلیلى و علمى را درباره تعزیه فراهم آورد. این كتاب را تعزیه: شعائر و باورهاى عمومى در ایران نام نهاد .
9 – رُزى و بُمباسى با همكارى یكدیگر كتابى درباره تعزیه و نمایش هاى دراماتیك مذهبى در ادبیات ایرانى تألیف كردند و ابعاد مختلف خاطره نگارى نمایشى عاشورا را ترسیم و تحلیل نمودند .
10 – انطوان بارا كتاب الحسین فى الفكر المسیحى را تألیف كرد كه موضوع آن بدیع و نو است. بارا سیره انسانى حسین بن علی(علیه السلام) و تحلیل ارزش هایى كه وى در راه آنها به شهادت رسید را به خوبى ارائه كرده است. نویسنده بسیار تحت تأثیر رفتار و سلوك امام قرار داشته و با مقایسه سیره انسانى حضرت مسیى و حسین بن علی(علیه السلام)، كه هر دو به شهادت منجر شد، به همانندی هاى آن دو شخصیت تأكید ورزیده است .
11 – كورت فریشلر با تحقیق درباره حسین بن علی(علیه السلام) و انعكاس سیره و شهادت و آموزه هاى ایشان در فرهنگ ایرانی، كتاب امام حسین و ایران را تدوین كرد. ذبیى ا… منصورى این اثر را به فارسى برگرداند. البته به اصل متن دست نیافتیم و آقاى منصورى مشخصات متن انگلیسى را ارائه نكرده است .
12 – ایند ورنر مقاله اى درباره مراسم عزادارى شیعیان با عنوان «زنجیرزنى و سینه زنى شیعیان در محرم» در مجله اسلام منتشر كرد كه در واقع نقادى این سنت دیرینه است .
13 – كار اخیر ویلفرد مادلونگ (1930م ـ ) را درباره خلافت اسلامى در صدر اسلام، كه ضمناً بخشى را هم به حسین بن علی(علیه السلام) اختصاص داده، نباید نادیده گرفت. این اثر با عنوان جانشینى حضرت محمد: پژوهشى درباره خلافت نخستین منتشر شد. بعدها احمد نمایى و چند تن دیگر، آن را به فارسى ترجمه كردند .