نخست باید دانست؛ عموم تکالیف دینی نیاز به آموزش دارد و نمی توان بدون هیچ مقدمه ای کودکان را یک شبه به انجام وظایف دینی الزام نمود. بر همین اساس، در اسلام بر آموزش تدریجی تکالیف دینی سفارش شده تا کودکان از سال های نخست زندگی عباداتی همچون روزه و نماز را فراگیرند:
از امام صادق(علیه السلام) روایت شده که می‌فرماید:
«ما فرزندان خود را در هفت سالگی، به اندازه‌ای که در توان آنان است، به روزه گرفتن دستور می‌دهیم؛ گرچه تا نصف روز یا کمتر یا بیشتر از نصف روز باشد؛ هنگامی که تشنگی بر آنان چیره گردد، افطار می‌نمایند تا بدین گونه با روزه‌داری آشنا شوند و رفته رفته توان روزه‌داری در آنان ایجاد گردد. شما نیز کودکان خود را در نُه سالگی به روزه‌داری، در حد توانشان، وادار نمایید و هرگاه زیاد تشنه شدند، افطار نمایند.»[1]
در مورد نماز نیز در روایات اسلامی روند تدریجی آموزش نماز را چنین بیان نموده:
- در سن سه سالگی تلقین «لا إِلهَ إِلَّا اللَّه»،
- در سن سه سال و هفت ماه و ده روز تلقین «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللَّهِ»،
- در چهار سالگی تلقین «صلوات»،
- در سن پنج سالگی در صورت درک جهت ها به سوی قبله اش وا دارند و به او بگویند سجده کند،
- چون شش سالش تمام شود به نمازش وادارند و رکوع و سجود به او بیاموزند،
- پیش از اتمام هفت سالگی شستن دست و صورت را آموزش دهند،
- پس از اتمام نه سالگی وضو را به او بیاموزند و دستور به نمازش دهند.[2]
در خصوص حجاب نیز اگر دختران از سنین خردسالی درس حیا نیاموزد و بر نشان دادن اندام برهنه خود عادت کرده باشد، در بزرگسالی به حجاب رغبت نمی‌یابد و برهنگی را شیوه ای برخلاف پاکدامنی نمی شناسد. لذا باید آنها را براساس مقدماتی به حجاب عادت داد.
کودکان را باید بیمه نمود
طرح موضوع آزاد گذاشتن فرزندان برای انتخاب مسیر دلخواه زمانی صحیح می باشد که شرایط یکسانی برای تمامی گزینه های ممکن وجود داشته باشد اما در شرایطی که می دانیم همواره دشمنان اسلام برای به انحراف کشیدن فرزندان مسلمانان از تمامی ابزارهای موجود بهره می جویند چگونه می توانیم با خلع سلاح نمودن فرزندانمان آنها را در اقیانوسی از تبلیغات و شبهات رها نماییم. از همین‌رو می بینیم در گفتارهای پیشوایان معصوم(علیهم السلام) نسبت به بیمه نمودن کودکان از لحاظ مسائل فکری و عقیدتی توصیه شده است به عنوان نمونه امام صادق(علیه السلام) فرموده اند:
«بَادِرُوا أَوْلَادَکُمْ بِالْحَدِیثِ قَبْلَ أَنْ یَسْبِقَکُمْ إِلَیْهِمُ الْمُرْجِئَةُ»؛[3] «در یاد دادن حدیث به فرزندان خود شتاب ورزید پیش از آن که مرجئه (از گروه های منحرف اعتقادی) در تعلیم آنان بر شما سبقت گیرند (و دل‌های کودکان شما را با سخنان نادرست خویش اشغال نمایند.)»
تشویق کودکان به حجاب
اما درخصوص چگونه تشویق نمودن کودکان باید گفت به‌طور کلی برای علاقه مند کردن افراد به رعایت احکام دین لازم است دو چیز را در آنها به وجود آید. یکی شناخت درست نسبت به مسئله مورد نظر؛ و دوم احساس خوشایند نسبت به آن مسئله.
دانشمندان و پژوهشگران امر تربیت، بهترین و مؤثرترین راهکار وصول به هدف های مطلوب تربیتی، به خصوص در امر حجاب دختران خردسال را چند چیز می دانند:
1 – روش الگویی
روش الگویی بهترین، مؤثرترین و طبیعی ترین وسیله برای انتقال ارزش های اخلاقی و فرهنگی در خانواده است.
در این میان مادران در هر خانواده ای معمولاً بیشترین نقش ممکن را در تربیت و تأدیب دختران خود دارند و اولین و مهم ترین الگو مطرح می باشند.
از جمله شرایط الگوبرداری مناسب، مقام و موقعیت مدل و الگو، تقویت رفتار یادگیرنده توسط مدل و الگو و محبوبیت مدل و الگو برای یادگیرنده است به این معنا که محبت بایستی بین والدین و فرزندان برقرار باشد تا اینک به راحتی فرزندان از پدر و یا مادر تقلید کنند. بنابراین خشونت به خرج دادن در خانواده و سخت گیری نسبت به فرزندان در مورد رعایت ارزش های اسلامی مثل حجاب و افراطی عمل کردن، به احتمال زیاد نتیجه عکس می دهد. علاوه بر این هماهنگی در تقویت رفتارها نیز در تربیت فرزندان با حجاب بسیار ضروری است. مثلاً اگر رفتار حجاب به وسیله مادر و پدر تقویت شود ولی به وسیله خاله و عمه تقویت نشود و آنها بدحجاب باشند، فرزند پیام های متفاوت و متعارضی دریافت می کند و به راحتی نمی تواند رفتار خویش را جهت دهی نماید و به احتمال زیاد گیج و سرگردان می شود.
برخی اقداماتی که در روش الگویی می توان به کار بست از قرار ذیل می باشد:
- هر چه بیشتر و بهتر حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیه) و زینب کبری(سلام الله علیه) را معرفی نمایید.
- به صورت حضوری و غیرحضوری (در نشریه ها و…) زنان موفق در عرصه های تعلیم و تربیت، اشتغال، ورزش، علم و پژوهش، خدمت رسانی و نیکوکاری و… معرفی نمایید.
- پوشش های کشورها، اقوام و مذاهب دیگر را معرفی و نشان دهید.
- همسالان با پوشش اسلامی که در عرصه های علمی، فرهنگی هنری موفقیت هایی را کسب نموده اند را معرفی نمایید.
- اسباب بازی با موضوع پوشش تهیه نمایید.
- نمادهای مربوط به پوشش را تهیه و در مدارس نصب نمایید.
- در حضور او از شخصی که چادر می پوشد، تعریف کنید و از چادری بودن آن شخص به عنوان یک ویژگی بسیار عالی یاد کنید.
- برای او چادر بسیار زیبایی بخرید. قبل از آن، از مدت ها قبل وعده این کار را به او بدهید و توضیح دهید که در صورتی که مثلاً نمره خوبی بگیرد، چادری زیبا به او هدیه خواهید داد؛ بعد از خرید چادر هم به او بگویید که فعلاً این چادر را نمی تواند همه جا بپوشد؛ باید کمی صبر کند و در صورتی که او اصرار کرد، اجازه آن را به او می دهید؛ این شرط گذاشتن شما هم اهمیت چادر را نزد او بالا می برد؛ و هم انگیزه او را برای استفاده از چادر تحریک می کند.
- هنگامی که از چادر استفاده می کند، از او و زیباییش تعریف کنید و بگویید که حالا چقدر زیبا و با وقار و خانم شده است.
- از دوره های مختلف (مانند جشن تولد) حداقل یک عکس با حجاب تهیه نمایید.
- عکس او با پوشش مناسب را در آلبوم گذاشته و یا قاب کرده و نصب نمایید.
- از علاقه او به پوشش در میان جمع صحبت کنید و رضایتمندی خود را نیز اعلام نمایید.
- چادر، مقنعه و روسری او را همواره تمیز کرده و معطر نمایید.
- جشن تکلیف باشکوه بگیرید و اثرات آن را با هدایای سالانه، تداوم ببخشید.
- در نمازهایتان و در زمان های مناسب و حضوری او را دعا کنید.
بردن کودک به مساجد و مجالس جشن مذهبی و عزاداری و شنیدن صدای قرآن با صوت دلنشین، و دیدن اقامه نماز بزرگ ترها با چادرهای رنگی زیبا در تلطیف روح کودکان مؤثر است.
ممکن است کودکان اوقات چادر و مقنعه را فراموش کنند وجود تذکرات سازنده با لحنی ملایم امری مفید است و می تواند نقش بسیار سازنده ای را در هدایت کودک بسوی عبادت داشته باشد.
رعایت حجاب کامل برای کودکان کاری دشوار است.به منظور ترغیب کودکان به چادر و حجاب اسلامی نباید سخت گیری نمود.
- زبان کودک و نوجوان داستان است؛ شما می توانید با مطالعه کتب داستانی که درباره حجاب می باشد و تعریف آن برای فرد مورد نظر به صورت غیر مستقیم او را به سمت چادر سر کردن سوق دهید. البته لازم نیست به صورت صد در صد از کتاب داستان استفاده کنید؛ بلکه با کمی خلاقیت می توانید خودتان داستان هایی را در این زمینه بسازید و برای او تعریف کنید.
- بازی یکی دیگر از ابزار انتقال مفاهیم دینی به کودکان است. از طریق بازی می توانید به خواسته خود برسید. به عنوان مثال: شما می توانید با فضا سازی از طریق بازی به کودک خود آسیب هایی که به دلیل نداشتن حجاب به او می رسد را یاد آور شوید.
- استفاده از گفتوگو سقراطی: در این روش سؤالات منظمی را از کودک می پرسیم و این چرخه را آن قدر ادامه می دهیم تا سرانجام کودک (به صورت خودجوش) به نتیجه دلخواه ما برسد. چرخه سؤالات با توجه به پاسخ کودک تنظیم می شود.
– به نظر تو کسی که چادر سر دارد با کسی که حجاب ندارد؛ فرقی ندارد؟
– کودک: به نظر من هیچ فرقی ندارد.
– یعنی قیافه ظاهری کسی که چادر سر دارد با کسی که حجاب ندارد، یکی است؟
– کودک: البته که فرق دارد.
– پس قبول کردی کسی که چادر سر دارد با کسی که حجاب ندارد، تفاوت دارد؛ به نظرت در چه چیزهایی با هم تفاوت دارد؟
و این قدر این سؤالات را ادامه می دهیم تا کودک یا نوجوان به نتیجه دلخواه ما برسد.
- با مطالعه کتاب هایی که درباره حجاب نگاشته شده است؛ در گام اول با مباحث گوناگون پیرامون حجاب – از جمله فلسفه، آثار، حدود حجاب و پیامدهای بدحجابی و…- آشنا شوید تا بتوانید با زبانی کودکانه به سؤالات کودکان پیرامون حجاب پاسخ داده و یا در موقعیت های مناسب آنها را به کودک انتقال دهید.
- با کودک خود به گونه ای برخورد کنید که به این نتیجه برسد؛ چادری بودن به هیچ عنوان مانع شادی و بازی کردن او نیست و انسان می تواند علاوه بر داشتن حجاب به بازی و شادی مشغول شود.
- برای این‌که در برنامه تربیتی خود موفق باشید، لازم است با همسر خود به صورت هماهنگ عمل کنید، چراکه عدم هماهنگی افرادی که در تربیت کودک نقش دارند تأثیرات بسیار منفی در تربیت کودک دارد. برای این کار لازم است همسر خود را در جریان برنامه تربیتی خود قرار دهید و از او بخواهید که از شیوه ای هماهنگ استفاده کنند.
- با او درباره احساسی که از چادر دارد صحبت کنید و سعی کنید احساسات او را در این زمینه به صورت کامل بشناسید؛ ابن کار به شما کمک می کند تا برنامه تربیتی خود را بر اساس نیازهای کودک خود تنظیم کنید.
- خوشبختانه بعد از انقلاب شعرهای خوبی در زمینه انتقال مفاهیم دینی به کودکان سروده شده است، شما می توانید هر از چند گاهی این شعرها را برای کودک خود بخوانید.
- از زبان تمثیل استفاده کنید. کودکان زبان تمثیل را به خوبی درک می کنند. به عنوان مثال به کودک بگویید چرا زن ها جواهرات خود را در خانه خود مخفی می کنند. منتظر جواب او باشید. پس از آنکه به سؤال شما جواب داد؛ بگویید موهای تو هم مانند جواهر است که باید از دید نامحرمان مخفی نگه داشته شود. (خود شما می توانید مثال های بیشتری از این دست بسازید)
- از او بخواهید خاطرات مربوط به عبادت، زیارت، مجالس و مراسم هایی که شرکت داشته است را بیان نماید.
- به حضور خانوادگی و یا گروه همسالان در مراسم های مذهبی اهمیت دهید.
- باتوجه به ایجاد تنوع در پوشش و علاقه مندی او، سعی کنید از محیط بیرون از خانه رعایت پوشش را آغاز نماید.
- برای رفتن به بیرون از خانه، همراه با شادی و نشاط به او کمک کنید که با پوشش مناسب حاضر شود.
- اقامه نماز که در ارتباط مستقیم با پوشش است را مورد تأکید قرار دهید.
- عادت به نماز، عادت به پوشش را تسهیل می کند مراقب نماز او باشید.
- به او کمک کنید تا بتواند از عقاید خود در مقابل دیگران دفاع نماید.
- به او کمک کنید تا بتواند در میان همسالان خود مؤثر بوده و مبلغ پوشش باشد.
- هر چند وقت یکبار در مورد پوشش گفتوگو نمایید.
- والدین سعی نمایند در خانه، مهمانی ها و جامعه پوشش مناسب آن محیط را رعایت نمایند.
- والدین در گزینش مدرسه و مربی و مربیان در هماهنگی با والدین دقت نمایند.[4]
پی نوشت ها
[1] – وسائل الشیعة، ج7، ص167و168، ح3 و ص169، ح11؛ فروع کافی، ج 4، کتاب الصیام، باب صوم صبیان، ص 124، ح 1.
[2] – أمالی الصدوق، ص 391.
[3] – الکافی (ط – الإسلامیة)، ج 6، ص 47.
[4] – ر.ک: لقمانی، احمد، چگونه فرزندان ما با حجاب می شوند؟، قم، انتشارات بهشت بینش، 1389ش، اول، 138- 151.