به اجماع فریقین ملاک و معیار اصلی قصر مسافت است فقهای امامیه و عامه صرف نظر از اینکه قائل به وجوب قصر یا جواز آن باشند مسافت را معیار و ملاک اصلی قصر نماز مسافر ذکر کرده اند.[1]زیرا موضوع قصر در آیه و روایات و ادله؛ تحقق عنوان سفر و مسافر است و مسافر کسی است که به قصد مسافت معین از وطن یا محل اقامت خارج گردد لذا مسافت ملاک و معیار قصر است.
در صحاح جوهری؛ سفر به معنای روشنایی روز یا طی مسافت آمده است[2] و مسافت: به معنای دور، یا فاصله بین دو نقطه است و شرط اصلی عنوان مسافر، طی مسافت خاص است.[3]
اطلاق آیه 184 بقره تحقق عنوان سفر در جواز افطار و قصر است و منطوق و مفهوم روایات متعدد تقصیر؛ بر مسافت معین دلالت دارد مگر آنچه که به دلیل خارج است مانند کثیرالسفر.
تعیین مقدار مسافت توسط رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم)
تعیین مسافت توسط جبرئیل برای رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) دلیل دیگری بر این است که ملاک و معیار قصر؛ مسافت است و مقدار مسافت شرعی به وسیله رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) تعیین شده است که در روایت موثقه خزاز از امام صادق(علیه السلام) نقل گردیده است[4] و عامه با عمل به محتوای آن در واقع آن را پذیرفتند و گفتیم تقصیر به اتفاق فریقین سنت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) بوده که کمترین حد مسافت آن به استناد این روایت یک برید یا 4 فرسخ رفت است که با برگشت 8 فرسخ می شود و عمل رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) در موسم حج در عرفات و منا که نماز را شکسته خواندند.
در بیان کلیات شرایط قصر از دیدگاه فریقین هیچ کدام از علمای فریقین در بیان شرایط قصر به مشقت و سختی سفر اشاره نکرده اند لکن چون در گذشته و مخصوصاً در صدر اسلام و زمان رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) ؛ سفر مشقات و سختی های فراوانی داشته لذا گفته می شود اگر مشقت و سختی از شرایط قصر باشد و به این دلیل نماز مسافر شکسته شده است بنابر این در بسیاری از سفرهای این روزگار که بدون هیچ سختی و مشقتی است نمی شود گفت نماز شکسته است لذا ضروری است که تحقیقی مختصر در این خصوص بیان گردد.
در قرآن در دو آیه مربوط به تقصیر اشاره ای به مشقت نشده است و در روایات نیز صراحتاً مشقت نیامده لکن بعضی از علمای امامیه از برخی روایات مشقت را فهمیده‌اند از جمله دو روایت فضل از امام رضا(علیه السلام).[5]
گرچه در ذیل این روایت اشاره ای به مشقت در سفر شده است ولی هیچ کدام از علمای امامیه به آن برای بیان مشقت به عنوان ملاک قصر استناد نکرده اند، تنها عدّه ای از علما، در مباحث جنبی مثل ترک نافله ها این روایت را ذکر نموده اند از جمله صاحب جواهر[6] اما این حدیث را آیت الله میلانی مؤید این مطلب آورده است که مشقت از اقتضائات سفر است و در ادامه به حدیث امام صادق(علیه السلام) اشاره نموده که قصر را هدیه الهی دانسته، و تأکید بر وجوب اقتضا و قبول هدیه نموده است.[7]
دیدگاه عامه در مشقت
علمای عامه در قول به چهار برید و سه شبانه روز به این مطلب اشاره دارند که مشقت و سختی سفر در سه شبانه روز حاصل می گردد. شافعی و حنبلی قائل به قصر در مسافت 48 میل شده اند با استناد به روایت ابن عباس و ابن عمر که تقصیر به کمتر از 4 برید را نمی پذیرند و بین عسفان و مکه را مسافت قصر گفته اند چون در این صورت مشقت سفر حاصل می گردد.[8]
ابن قدامه در مذهب حنبلی به این حدیث استناد نموده.[9] موسی الحجاوی قائل به سببیت مشقت شده[10] و شربینی و بکری[11] در مذهب شافعی دلیل قصر را مشقت سفر دانسته. اما عامه در بیان شرایط تقصیر آن را نیاورده اند.
علمای امامیه این دیدگاه عامه را رد کرده اند مثلاً علامه حلی در رد نظر ابوحنیفه فرموده است: «همانا مشقت انضباط ندارد پس نمی توان آن را علت قرار داد و اگر هم علت باشد پس در مسیر یک روز حاصل می گردد و به مشقت یک روز حکم ثابت می گردد.»[12]
پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده: «همانا خدا برداشته از مسافر روزه و قسمتی از نماز را پس هر کس که اسم مسافر بر او صدق کند جایز است برایش قصر و افطار.»[13]
بنابراین ذکر مشقت یک روز در اقوال علمای امامیه بیشتر از جهت پاسخ گویی و اقناع عامه در بحث تقصیر می باشد نه اینکه مشقت را علت قصر بدانند.
دلایل عدم موضوعیت مشقت در قصر
اولاً، علمای فریقین مشقت و سختی در سفر را از شرایط قصر ذکر نکرده اند و در هیچ رساله عملیه در شرایط قصر مشقت و سختی سفر را مطرح نکرده اند.
ثانیاً، ادله تصریحی بر مشقت و سختی نداشتند و ظاهر آیه جواز تقصیر در سفر است و قصر تنها برای مسافر ثابت شده است و در تحقق عنوان مسافر مشقت و سختی سفر موضوعیت ندارد.
ثالثاً، مشهور فریقین قصر از بعد از حد ترخص[14] می دانند این در حالی است که هنوز مسیر زیادی را طی ننموده تا مشقت حاصل شده باشد لکن نماز را می تواند شکسته بخواند حتی اگر پس از آن توقف کند و در روزهای بعد ادامه سفر نماید.
رابعاً، اکثر علمای امامیة مشقت را از باب حکمت در قصر می دانند از جمله: علامه حلی، شهید ثانی، محقق حلی، محقق اردبیلی، محقق نراقی[15] و محقق کرکی آن را امر معنوی و آیت الله میلانی اقتضای سفر و آیت الله مشکینی تخفیف و هدیه الهی و آیت الله سبحانی به خاطر مصلحت خارجی دانسته اند.[16]
پی نوشت ها
[1] – المختصر النافع فی فقه الإمامیة، ج1، ص 50 ؛ الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، ج1، ص212؛ تحریرالوسیلة، ج1، ص 449؛ تحفة الفقهاء، السمرقندی، ج1، ص 147 ؛ زکریاالانصاری، فتح الوهاب، ج1، ص 125 ؛ موسی الجارودی، الاقناع، ج 1، ص 157 ؛ محیی الدین نوی، روضه الطالبین، ج1، ص 498.
[2] – الصحاح الجوهری، ج2، ص 685.
[3] – الصحاح الجوهری ج2 ص 685.
[4] – وسائل الشیعة، ج8، ص 461.
[5] – همان، ج4، ص 87.
[6] – جواهرالکلام فی ثوبه الجدید، ج4، ص 39.
[7] – محاضرات فی فقه الإمامیة، صلاة المسافر و قاعدتی الصحة و الید، ص 116.
[8] – منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج6، ص 333.
[9] – المغنی، عبدالله بن قدامة، ج2، ص 94.
[10] – الاقناع، موس الحجاوی، ج1، ص 157.
[11] – محمد الشربینی، مغنی المحتاج، ج1، ص 262 ؛ اعانة الطالبین، ج2، ص 113، البکری الدمیاطی.
[12] – منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج6، ص 332.
[13] – کنزالعرفان فی فقه القرآن، ج1، ص 186.
[14] – ابن براج و ابن عقیل، مجموعة فتاوی ابن ابی عقیل، ص 54 ؛ شیخ طوسی، الخلاف، ج1، ص572؛ المبسوط فی فقه الامامیة، ج1، ص 140، شیخ انصاری: مشهور خفاء جدران است؛ الصلاة، للشیخ الأنصاری، ج3، ص 140، شهید اول، الدروس الشرعیة فی فقه الإمامیة، ج1، ص 210 ؛ مفتاح الکرامة فی شرح قواعد العلامة، ط الحدیثة، ج10، ص 442؛ اقوال عامه تحفة الفقهاء، السمرقندی، ج1، ص 147؛ الاقناع، موسی الحجاوی، ج1 ص 160.
[15] – علامه در تذکرة الفقهاء، ط – الحدیثة، ج4، ص 370 ؛ منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج6، ص 332؛ روض الجنان، ص 383 ؛ روض الجنان فی شرح إرشاد الأذهان، (ط – الحدیثة)، ج2، ص 1022 ؛ محقق حلی در کنزالعرفان فی فقه القرآن، ج1، ص 186 ؛ محقق اردبیلی در مجمع الفائدة و البرهان فی شرح إرشاد الأذهان، ج3، ص 366 ؛ محقق نراقی، مستند الشیعة فی أحکام الشریعة، ج8، ص 264.
[16] – رسائل کرکی ج2 ص239 – صلاة المسافر ص: 116- الفقه المأثور؛ ص: 144- ضیاء الناظر فی أحکام صلاة المسافر؛ ص: 364.