عوامل موثر در سلامتى كودك بسيار است كه به عوامل مهم آن اشاره مى گردد.
1 – تغذيه مادر
مادرى كه در انتظار تولد فرزندى سالم، زيبا و باهوش است بايد رژيم غذايى مناسب داشته باشد. زنانى كه از رژيم غذايى خوبى برخوردارند، هم خودشان و هم نوزادشان سالم ترند. اين افراد به طور معمول از بيمارى هايى مثل كم خونى، مسموميت حاملگى، جنين افكنى (سقط جنين) و داشتن كودكان نارس، در امان هستند.[1]
تحقيق مهمى نشان داده كه بين مصرف برخى ويتامين ها و رشد دوران جنينى رابطه اى هست و برخى تركيبات غذايى مادر، مى تواند جلوى برخى ناهنجارى ها را بگيرد.[2] پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله مى فرمايند: «وقتى جنين در شكم مادر قرار گرفت… جنين مانند اسيرى است كه به وسيله رشته اى از ناف خود به ناف مادرش مربوط است و به اين وسيله از خوردنى ها و آشاميدنى هاى مادر استفاده مى كند».[3]
با توجه به تأثير تغذيه بر جنين و رشد آن، شايسته است تا از غذاهاى مناسب استفاده گردد. در اينجا به نمونه هاى از غذاهاى مناسب اشاره مى شود.
غذاهاى مناسب براى دوره باردارى
جنين فقط يك منبع غذا دارد و آن مادر است. در دوران باردارى بيش از هر زمان ديگرى لازم است تا رژيم غذايى مناسبى وجود داشته باشد. لازم نيست مادران به اندازه دو نفر غذا بخورند بلكه لازم است غذاهاى متنوع، تازه، خانگى و ساده بخورند.
غذاهاى زير براى دوران حاملگى توصيه مى شود:
– غذاهاى كليسم دار مثل پنير، شير تازه، ماست، سبزيجات برگ دار، ماهى، آجيل (بادام، پسته، فندق) و نان سفيد؛
– غذاهاى پروتئين دار مثل گوشت طيور (مرغ، پرنده، بوقلمو…)، تخم مرغ، ماهى، ماست، عدس، گوشت قرمز كم چربى، پنير و كره.
– غذاهاى داراى ويتامين ث مثل سيب زمينى، ميوه هاى تازه، سبزيجات تازه، گوجه فرنگى، پرتقال، گريپ فروت، توت فرنگى، كلم، فلفل دلمه اى و گل كلم.
– غذاهاى الياف دار (فيبر) مثل نان كامل (ترجيحاً سبوس دار) برنج سبوس دار، ماكارونى تهيه شده از گندم كامل، نخود سبز، تره، كشمش، تمشك و آجيل زرد آلوخشك.
– غذاهاى داراى اسيد فوليك؛ اسيد فوليك از ويتامين هاى گروه ب است كه براى تشكيل دستگاه عصبى مركزى كودك خصوصاً در چند هفته نخست، لازم است. اين غذاها عبارتند از: نان سبوس دار، لوبيا چشم بلبلى، كلم دلمه اى، عصاره گوشت گوساله، ماءالشعير، قلوه پخته، كلم برگ، اسفناج، سبزيجات تازه، حبوبات سبز، فندق و بادام.
– غذاهاى داراى آهن مثل گوشت قرمز كم چربى، ماهى هاى روغنى مانند: ساردين، لوبياى پخته، اسفناج، لوبيا چشم بلبلى، نان، غلات، حبوبات و زردآلوى خشك.
خوردن نمك، نوشابه، غذاهاى منجمد، غذاهاى كهنه، غذاهاى چرب، غذاى بيرون، غذاهاى قنددار مصنوعى مثل كيك، بيسكويت، چربى زياد و…، غذاهاى مضرى هستند و مى بايد در حدّ امكان از آنها اجتناب نمود. بهترين مايع براى اداره باردارى آب است و بهترين ميوه ها، ميوه هاى تازه به ويژه، انگور، به، سيب شيرين، هندوانه، موز، پرتقال، ليموشيرين و…[4].
در دستورات بهداشتى اسلام و آموزه هاى دينى نيز به خوردن برخى ميوه ها و غذاها، سفارش شده است كه اين غذاها در زيبايى، سخاوت، سلامتى، رشد ذهنى و… تأثير دارند.
پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله مى فرمايند: «زنان آبستن در آخرين ماه هاى باردارى خرما بخورند تا فرزندانشان خوش اخلاق و بردبار شوند».[5]
همچنين در توصيه هاى دينى سفارش شده كه به زنان باردار ميوه به بخورانيد زيرا ميوه به باعث زيبايى چهره، افزايش عقل و هوش و همچنين باعث خوش اخلاقى فرزندان مى شود.[6] همچنين در روايتى ديگر فرمودند: «اگر زنان حامله خربزه بخورند، فرزندانشان زيبا و خوش خُلق مى شوند».270
در فرمايشات معصومين) همچنين به خوردن كندُر، شير، سبزيجات تازه و عسل اشاره گرديده و بيان شده كه كندُر باعث تقويت هوش و حافظه، شير براى استحكام استخوان ها و قدرت بدنى و قوت جنسى و سبزى براى تأمين ويتامين هاى مربوطه، مفيد و لازم است.[7]
در برخى آموزه هاى دينى به خوردن شنبليله خام براى تقويت موى نوزاد، روغن زيتون و روغن ماهى براى سلامتى معده و كاهو، خيار، زرشك، بيدمشك، هندوانه شيرين و سيب شيرين براى تأمين ويتامين هاى مربوطه، سفارش شده است.
2 – ورزش و فعاليت هاى مادر
انجام ورزش در ايام باردارى نه تنها ضررى ندارد بلكه لازم و مفيد است. باردارى به طور معمول فشار زيادى به بدن وارد مى كند. بنابراين مادران هر قدر از نظر جسمانى قوى تر و آماده تر باشند، آسيب كمترى ديده و بازگشت بدنشان به حالت عادى (بعد از زايمان) راحت تر و كامل تر خواهد بود. تمرين هاى ورزشى به ويژه تمرين هاى آرامش بخش، به مادران كمك مى كند تا آمادگى روحى و جسمانى بهترى براى حاملگى و وضع حمل داشته باشند. تمرين هاى ورزشى به زنان كمك مى كند تا با اضطراب، افسردگى، كم خونى و بى نشاطى، مبارزه كنند.
ورزش هايى كه براى دوران باردارى سفارش مى شود ورزش هاى لطيف و سبك هستند و هرگز نبايد به ورزش هاى سنگين پرداخت. ورزش هايى مثل قدم زدن، شنا در آب سرد، نرمش بدن و تقويت برخى از اندام ها، از ورزش هاى مفيد براى زمان باردارى است.[8]
3 – حالات روانى مادر
با وجود اينكه بين دستگاه عصبى و روانى جنين و مادر هيچ گونه ارتباط مستقيمى وجود ندارد، اما حالات روانى مادر و واكنش هاى عاطفى او، در رشد جنين و حتى روحيات او تأثيرگذار است. به عنوان مثال حالاتى مثل نفرت، ترس و اضطراب مادر، در دستگاه عصبى او تأثير گذاشته و باعث آزاد شدن بعضى از مواد شيميايى (مثل استيل كولين[9] و اپى نفرين[10]) و واردشدن آنبه جريان خون مى شود. علاوه بر اين، تحت چنين شرايطى غده هاى داخلى، به خصوص غدد فوق كليه انواع و مقادير مختلفى هورمون ترشح مى كنند. اين ترشحات از طريق جفت وارد خون جنين شده و تغييراتى را ايجاد مى كنند. تحقيقات نشان مى دهد كه مشكلات عاطفى مادر و ناراحتى روانى او باعث مى شود تا نوزاد اين مادران، بيش از موعد به دنيا آيد، كم وزن باشد و بيش فعالى داشته باشد. حتّى احتمال بدغذايى و نياز شديد به آغوش مادر در آنها وجود داشته باشد.[11]
همچنين تحقيقات ثابت كرده است كه مادرانى كه دچار استرس، ترس، ناراحتى عاطفى، درگيرى خانوادگى و ناآرامى محيطى هستند، ممكن است كودكان آنها در معرض سقط، كم وزنى، بيمارى تنفسى، كام شكافته و تنگى باب المعده،[12] قرار گيرند.[13] كج خلقى، حساسيت، اختلال خواب و تغذيه كودكان نيز ممكن است در اثر حالات آشفته روانى مادر در دوران باردارى باشد.[14]
4 – پاكيزگى محيط زندگى مادر
پاكيزگى محيط و سلامت آن، تأثير قابل توجهى در سلامتى مادر و جنين دارد. محيطى كه از عناصر شيميايى و تشعشعات راديواكتيو در امان باشد، براى سلامتى جنين و مادرش مفيد بوده و رشد بهنجارى خواهد داشت. مادرانى كه در دوران حاملگى در معرض دود سيگار و ساير دخانيات قرار دارند و يا خودشان به استعمال دخانيات مى پردازند، ضربات زيادى به جنين وارد مى كنند.
مادرانى كه سيگارى هستند يا مواد مخدر مصرف مى كنند و يا در معرض آلودگى ناشى از سيگار و ساير مخدرها قرار دارند، بيشتر در معرض آسيب هاى جسمى و تنفسى هستند. بر اساس تحقيقات انجام شده، سقط جنين، تنفس ناقص، كم وزنى زمان تولد، سرطان ريه، تنش عضلانى، فزون كنشى (بيش فعالى) و بيمارى هاى تنفسى در نوزادان مادران سيگارى و معتاد، بيشتر است. مادرانى كه در فضاهاى طبيعى و به دور از دود و آلودگى زندگى مى كنند، معمولاً كودكانى سالم تر، زيباتر و شاداب تر دارند.[15]
قرار گرفتن در معرض تشعشعات نيز تأثيرات مخربى بر جنين دارد و باعث ايجاد نابهنجارى رفتارى و اختلال در توانايى پردازش اطلاعات (مثل اختلال در تميز دادن بصرى) مى شود. لذا توصيه مى شود مادران باردار از فعاليت در مراكز راديولوژى (عكس بردارى) و حتى از عكس گرفتن غيرضرورى، اجتناب كنند.[16]
5 – داروهاى غيرمجاز
مصرف داروهاى غيرمجاز و داراى كوكائين و قرص هاى روان گردان و حتى داروهاى معمولى كه خودسرانه و بدون تجويز پزشك، مصرف مى شود، عواقب خطرناكى از جنين و نوزاد مى گذارد. فرزندان چنين مادرانى در معرض بيمارى هايى همچون، تنگى رگ هاى خونى، سقط، اختلال عصبى، عقب ماندگى ذهنى، استرس، كم وزنى، بى قرارى (گريه زياد)، كمبود وزن، نارس بودن و مشكلات تنفسى، قرار دارند.[17]
منبع:نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها / مؤلف:علی احمد پناهی/پرسش وپاسخ دانشجویی
[1] – پاول هنرى ماسن، رشد و شخصيت كودك، ص74.
[2] – پاول اس، كاپلان، روان شناسى رشد سفر پرماجراى كودك، ص231ـ232.
[3] – «إِذَا وَقَعَ الْوَلَدُ فِى جَوْفِ أُمِّهِ صَارَ وَجْهُهُ قِبَلَ ظَهْرِ أُمِّه. . . و يَدَاهُ عَلَى وَجْنَتَيْهِ وَ ذَقَنُهُ عَلَى رُكْبَتَيْهِ كَهَيْئَةِ الْحَزِينِ الْمَهْمُومِ فَهُوَ كَالْمَصْرُور.. . يَغْتَذِى مِنْ طَعَامِ أُمِّهِ وَشَرَابِهَا»، مجلسى، بحارالانوار، ج57، ص352.
[4] – اليزابت فنويك، همه مادران سالمند اگر…، ص46ـ50.
[5] – «أَطْعِمُوا الْمَرْأَةَ فِى شَهْرِهَا الَّذِى تَلِدُ فِيهِ التَّمْرَ فَإِنَّ وَلَدَهَا يَكُونُ حَلِيماً نَقِيّاً»، مستدرك الوسايل، ج16، ص384.
[6] – قال رسول الله صلى الله عليه و آله: «كُلُوا السَّفَرْجَل… فانّه يُحَسِّنُ أولادكم… وَفِى رِوَايَةٍ قال يُحَسِّنُ أَخْلاقَ أَوْلادِكُمْ» مستدرك الوسايل، ج16، ص401. و قال الرضا عليه السلام: «عَلَيْكُمْ بِالسَّفَرْجَلِ فَإِنَّهُ يَزِيدُ فِى الْعَقْلِ» (همان، ص402).
[7] – «مَا مِنِ امْرَأَةٍ حَامِلَةٍ أَكَلَتْ الْبِطِّيخَ لا يَكُونُ مَوْلُودُهَا إِلا حَسَنَ الْوَجْهِ وَالْخُلُقِ» همان، ج15، ص214.
[8] – قال الصادق: «لِكُلِّ شَيْ ءٍ حِلْيَةٌ وَ حِلْيَةُ الْخِوَانِ الْبَقْل» مستدرك الوسايل، ج16، ص414. قال الصادق: «اللَّبَنُ مِنْ طَعَامِ الْمُرْسَلِينَ» (مجلسى، بحارالانوار، ج63، ص101). قال الصادق: «تكثير الصلوات على النبى والسواك وشرب العسل واكل الكندر مع السكر… يورث الحفظ ويشغى من كثير الأمراض»، همان، ج73، ص320. قال رسول الله: «أَطْعِمُوا حَبَالاَكُمُ اللُّبَانَ فَإِنَّ الصَّبِيَّ إِذَا غُذِّيَ فِي بَطْنِ أُمِّهِ بِاللُّبَانِ اشْتَدَّ قَلْبُهُ وَ زِيدَ فِي عَقْلِهِ فَإِنْ يَكُ ذَكَراً كَانَ شُجَاعاً وَ إِنْ وُلِدَتْ أُنْثَى عَظُمَتْ عَجِيزَتُهَا فَتَحْظَى بِذَلِكَ عِنْدَ زَوْجِهَا»، (كلينى، كافى، ج6، ص23).
[9] – Acetyl choline.
[10] – Epinephrine.
[11] – پاول هنرى ماسن، رشد و شخصيت كودك، ص81ـ82.
[12] – كام شكافته يعنى شكافتگى مادرزادى در سقف دهان و تنگى باب المعده يعنى تنگ شدن خروجى معده نوزاد.
[13] – لورا اى، برك، روان شناسى رشد، ج1، ص137ـ138.
[14] – رضا نورى، روان شناسى تربيتى، ص71.
[15] – لورا اى، برك، روان شناسى رشد، ص130ـ131.
[16] – پاول اس، كاپلان، روان شناسى رشد، ص224.
[17] – همان، ص221.