قرآن كريم مى فرمايد: ما به فرشتگان امر كرديم بر آدم سجده كنند و همگان سجده كردند مگر ابليس: «وَ إِذْ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْلِيسَ كانَ مِنَ الْجِنِّ فَفَسَقَ عَنْ أَمْرِ رَبِّهِ»[1] ظاهر آيه اين است كه ابليس از فرشتگان است اما به چند دليل معلوم مى شود كه فرشته نبود.
1 – قرآن كريم به صراحت مى فرمايد: شيطان از نوع جن بود و از راه و رسم بندگى خدا خارج بود. فِسْقْ يعنى خروج از طريق. در جاى ديگر خدا مى فرمايد: «وَ الْجَانَّ خَلَقْناهُ مِنْ قَبْلُ مِنْ نارِ السَّمُومِ»[2] ما جن را از آتش آفريديم. يا در جاى ديگر مى فرمايد: «أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ خَلَقْتَنِي مِنْ نارٍ وَ خَلَقْتَهُ مِنْ طِينٍ»[3] شيطان گفت من بهتر از انسانم، چون مرا از آتش خلق كردى و او را از گِل. همه اين ها نشان مى دهد كه شيطان جن است و از آتش آفريده شده است.
2 – قرآن درباره فرشتگان فرمود: «لا يَعْصُونَ اللّهَ ما أَمَرَهُمْ»[4] فرشتگانى كه حريم جهنم را حفظ مى كنند اهل نافرمانى نيستند چه رسد به فرشتگانى كه حريم بهشت را پاسبانى مى كنند يا فرشتگان عرش الهى. پس فرشته گناه نمى كند و شيطان فرشته نبود، اين پاسخ بخش نخست سؤال.
اما در پاسخ به قسمت دوم سؤال كه چگونه شيطان كه از جنس جن بود در جريان سجده ملائك بر آدم حاضر بود، بايد گفت اينكه قرآن فرمود: «قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ فَسَجَدُوا إِلاّ إِبْلِيسَ»[5] اين علامت تغليب است يعنى اگر صد نفر از يك گروه در جايى باشند ولى در جمع آنها يك نفر غريبه باشد مثلاً نود و نه نفر دانشجو داشته باشيم و يك نفر غير دانشجو، موقعى كه صدا مى زنيم مى گوييم دانشجويان بيايند، آن يك نفر هم جزء اين ها صدا زده مى شود. در فرهنگ محاوره اين غلبه كثير بر قليل رايج است. شيطان بقدرى عبادت كرده بود كه در جرگه فرشتگان و همراه آنان بود نه اينكه فرشته باشد.
عذاب شيطان :
با توجه به اين كه خلقت شيطان از آتش است، چگونه به آتش جهنم خواهد سوخت؟
خلقت اصلى شيطان از آتش است؛ اما عناصر ديگر نيز در تشكّل او دخالت دارد؛ مثل انسان كه اصل وجودش از خاك است، ولى عناصر ديگر نيز در وجودش به چشم مى خورد. خاك به صورت پوست و گوشت در آمده، ولى نيروى حساس و درك كننده اى به او افاضه شده است كه درد را احساس مى كند.
اگر كلوخى به كلوخ ديگر زده شود، نرم مى شود؛ ولى چون درك ندارد، درد ندارد. اگر همين خاك درك داشت، حتما درد را احساس مى كرد.
شيطان نيز همين گونه است؛ يعنى از آتش و نيروى ادارك كننده خلق شده است. كار اين نيرو آن است كه اگر مؤثرى در وجود شيطان اثر گذاشت، آن را درك و احساس كند. بنابراين، خلقت شيطان از آتش است؛ ولى چون روح و قدرت درك دارد آتش جهنم او را مى سوزاند.
منبع:نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاهها / مؤلف:آیت اللّه عبداللّه جواد آملی/پرسش وپاسخ دانشجویی
[1] – سوره كهف18: آيه 50.
[2] – سوره حجر15: آيه 27.
[3] – سوره اعراف7: آيه 12.
[4] – سوره تحريم66، آيه 6.
[5] – سوره بقره2: آيه 34.