عصبانيت نمود و جلوه خشم و غضب است و غضب در واقع يك حالت نفسانى و درونى است كه آدمى را وادار به رفتارى پرخاشگرانه و غلبه و انتقام نسبت به ديگرى مىكند. البته اصل «قوه غضب» در انسان وجود دارد و در حفظ و بقاى وى نقش به سزايى ايفا مىكند؛ اما اين قوه نيز مانند ساير قواى نفسانى بايد كنترل و در جهت صحيح از آن استفاده شود و از افراط و تفريط نسبت به آن اجتناب گردد؛ زيرا افراط در آن موجب ناكارآمدى فكر و عقل مىشود و خطرات و خسارات جبران ناپذيرى را در پى دارد. تفريط در آن نيز موجب جبن و خوارى مىشود و از پيامدهاى بد آن بىغيرتى و بىتفاوتى نسبت به مسئوليتهاى فردى و اجتماعى است. البته بحث ما در اينجا، بيشتر مربوط به جنبه افراطى غضب و (عصبانيت) است؛ از اين رو زيانهايى كه ناشى از شعلهور شدن غضب را به اختصار بيان مىكنيم، سپس به عواملى مىپردازيم كه موجب شعله ور شدن غضب و بروز عصبانيت و پرخاشگرى مىشود و در پايان راهكارهايى به منظور كنترل آن بيان مىكنيم.
پيامدهاى غضب و عصبانيت
1 – غضب، فكر و عقل انسان را ناكار آمد و زمين گير مىكند؛ چنان كه پيامبر اكرم صلىاللهعليهوآله فرمود: «غضب، دل مرد دانا را هلاك مىكند».[1]
2 – پيامبر صلىاللهعليهوآله فرمود: «غضب، ايمان را فاسد مىگرداند ؛ همان گونه كه سركه عسل را فاسد مىكند».[2]
3 – غضب كليد هر بدى است[3] و شيطان همه وجود فرد غضبناك را تسخير مىكند و او را به هر عمل زشتى وامىدارد.
4 – از آثار بد غضب اين است فرد غضبناك و عصبانى رفتارهاى نادرستى – مانند فحش دادن و پرخاشگرى كلامى، شماتت، مسخره كردن، فاش كردن اسرار و بدگويى از ديگران – را از خود بروز مىدهد. علاوه بر اين موجب دشمنى دوستان و شماتت دشمنان، انزواى اجتماعى، افسردگى و بيمارىهاى جسمانى و روانى مىشود. بنابراين كنترل عصبانيت امرى بايسته و اجتنابناپذير است؛ وگرنه موجب هلاكت انسان و خسارات جبران ناپذيرى مىشود.
عوامل غضب و عصبانيت
عصبانيت مىتواند عوامل گوناگونى داشته باشد، از جمله:
1 – صفات رزيلهاى (مانند، حسادت، كبر و غرور، حرص، حب جاه و مال)؛
2 – كمحوصلگى و كمظرفيتى؛
3 – ضعف و ناتوانى مزاج؛
4 – عدم اعتماد به نفس؛
5 – حساسيتهاى افراطى؛
6 – منفىبافى و سوء ظن به ديگران؛
7 – همانندسازى و تقليد از والدين، همسالان و همكلاسان؛ و به علاوه يادگيرى از جمله عوامل خشم و عصبانيت هستند.
راهكارهاى درمان عصبانيت
اما دليل آن – هر چه كه باشد – با راهكارهايى كه ارائه مىشود، مىتوان تا حدود زيادى از آن پيشگيرى نمود:
1 – هنگامى كه عصبانى مىشويد، در خودتان يك تغيير حالت فيزيكى ايجاد كنيد؛ مثلاً مقدارى قدم بزنيد و سعى كنيد در آن لحظات تصميم نگيريد و اگر آب در دسترس شما است، مقدارى آب خنك ميل كنيد و دست و صورت خود را با آن شست و شو دهيد.
2 – اگر امكان دارد، هنگام عصبانيت يا بىحوصلگى و كسالت، يك دوش آب ولرم بگيريد.
3 – چند لحظه دراز بكشيد و چشمان خود را ببنديد و همه ماهيچههاى خود را شل كنيد تا آرامش عضلانى پيدا بيابيد. و فكر خود را از آنچه موجب عصبانيت شما شده است، منصرف كنيد و به عضلات بدن خود تمركز يابيد.
4 – به خودتان تلقين كنيد: كه اتفاق خاصى نيفتاده؛ مگر آسمان به زمين آمده است؟ ديگران در چنين مواردى چه مىكنند؟ آيا همه عزا مىگيرند؟ هر كس به كارى مشغول مىشود و به اين گونه موارد اعتنايى نمىكند.
5 – هميشه فضاى ذهنى و روانى خود را براى شنيدن و دريافت رفتارهاى نابجا و خلاف انتظار آماده سازيد؛ به اين معنا كه هميشه انتظار داشته باشيد ديگران با شما، به بدترين شكل برخورد كنند اگر كسى مدتى چنين كند، به تدريج صفت حلم در او به وجود مىآيد و علاوه بر اين، حسن خلق نيز براى او حاصل مىشود و خود را براى تحمل آن آماده كنيد.
6 – اگر گاهى سريع سخن گفتيد و عجولانه تصميم گرفتيد و رفتار نابجا از شما سرزد؛ به سرعت خود را سرزنش و حتى در لفظ، اظهار پشيمانى كنيد و وعدهها و قولهاى خود را در ذهن خويش، حاضر سازيد.
7 – از خود ارزندگى نابجا و شخصيت قائل شدن بيش از اندازه براى خود، بپرهيزيد و تنها هنجارها را رعايت كنيد از اين رو به سراغ رفتارهاى متواضعانه – همانند تقدم در سلام، همنشينى مناسب با افراد پايينتر، ابراز ارادت به كوچكترها، مصافحه و احوالپرسى، تفريح و صحبت با ديگران – اقدام كنيد.
8 – ذكر «لا حول و لا قوة الا باللّه» را زياد بر زبان جارى سازيد و سوره «والعصر» را زياد بخوانيد. تكرار اذكار «استغفراللّه ربى و اتوب اليه» و «اعوذ باللّه من الشيطان الرجيم» نيز مفيد است.
امام صادق عليهالسلام فرمودند: «خداوند به برخى از انبيا وحى كرد،: اى فرزند آدم! در وقتى كه غضبناك گرديدى، مرا ياد كن تا من هم تو را در وقت غضبم ياد كنم و تو را هلاك نسازم».[4] بنابراين ياد خدا علاوه بر اينكه آتش خشم را خاموش مىكند، موجب آرامش انسان مىشود و در قيامت نيز آثار مثبتى به دنبال دارد.
9 – به هنگام احساس عصبانيت، سريع تغيير وضعيت و موقعيت دهيد و از آن محيط دور شويد؛ مثلاً اگر در منزل اين حادثه رخ داد، لباس پوشيده و منزل را ترك كنيد.
10 – وقتى كه با امور عصبانيت آفرين مواجه هستيد، براى مدتى (حدود 10 تا 15 دقيقه)، راه دريافتهاى حسى خود را سد سازيد براى مثال جلوى گوش خود را بگيريد و چشمان خود را ببنديد و سر خود را پايين اندازيد تا دريافتهاى عصبانيت را تحت كنترل شما در آيند و موجب تحريك بيشتر شما نشوند.
11 – اگر رفتار و يا صفتى كه در شخصى هست، موجب عصبانيت شما شده، آن را شوخى تلقى كنيد و به شكلى، خود را از تيررس او دور در نظر بگيريد. يعنى؛ از در نظر گرفتن خويش به عنوان مخاطب رفتارهاى ديگران پرهيز كنيد؛ مثلاً از مشاهده كسى كه فحش مىدهد با خود بگوييد مخاطب او من نيستم و در اين هنگام از صحنه دور شده و راه دريافتهاى حسى را سد سازيد تا بيشتر مورد هجوم قرار نگيريد.
12 – براى توجيه رفتارهاى خلاف انتظار ديگران، توجيه مناسبى داشته باشيد و آنها را مقصر تلقى نكنيد؛ مثلاً بگوييد: خودم از اين فرد بدتر رفتار مىكنم، او اشتباه گرفته و مقصر نيست. اشتباه من باعث رفتار نامناسب او شده است.
13 – به نظرات و عقايد ديگران احترام بگذاريد و محترمانه با آنها رفتار كنيد.
14 – در كارهاى مهم با مشورت خواستن از ديگران، تصميمات خود را استحكام بخشيد و از اقدامات عجولانه و خام بپرهيزيد.
15 – بيشتر با افراد حليم، صبور، غيرعصبى و خوش مشرب معاشرت كنيد و از دوستى و حرف شنوى افراد تند مزاج بپرهيزيد.
16 – هميشه خود و رفتارتان را درست و صحيح تلقى نكنيد و احتمال خطا در كارهاى خود را بدهيد.
17 – به عنوان تمرين گاهى با افرادى كه سليقه آنها را نمىپسنديد، برخورد كوتاه مدت داشته باشيد.
18 – روايات و آثارى كه در مذمّت غضب رسيده، مطالعه كنيد و احاديثى كه در مدح و ثواب حلم و خود نگاه دارى وارد شده، مورد توجه قرار دهيد.[5]
19 – موارد بالا در برنامهاى منظم و در يك جدول و نمره دادن به عملكرد خود و رعايت اين امور، سعى در تقليل موارد تخلف داشته باشيد و همت خود را به افزايش صبر و تحصيل سعه صدر معطوف بداريد.
پی نوشت ها
[1] – بحار الانوار، ج 73، ص 226، ح20.
[2] – كافى، ج2، ص 303، ح3 ؛ بحار الانوار، ج72، ص 274، ح24.
[3] – همان.
[4] – بحار الانوار، ج73، ص 276، ح29.
[5] – ر.ك: محمدى رى شهرى، ميزان الحكمه، ج 9، باب غضب ؛ ج 3، باب حلم ؛ بحارالانوار، ج 71، باب الحلم والعفو و كظم الغيظ.
