برخى مى پندارند دعا با اعتقاد به قضا و قدر الهى منافات دارد؛ يعنى با قبول اينكه هر چيزى با قضا و قدر الهى تعيين شده اثر دعا چه مى تواند باشد؟ به بيان ديگر، وقتى سلامتى و بيمارى، حيات و مرگ، فقر و غنا و… از قبل تنظيم شده باشد ديگر دعا درخواست بى فايده است؛ زيرا دعا ـ يا با قضا و قدر الهى هماهنگ است – كه دعا تحصيل حاصل است – و يا هماهنگ نيست – كه در اين صورت دعا نمى تواند آن را تغيير دهد.
اما با توجه به معنى حقيقى و قضا و قدر الهى اين برداشت ناصواب است. توضيح اينكه تقدير يعنى ايجاد به اندازه، چيزى را به اندازه ايجاد كردن، يا اندازه براى چيزى قرار دادن، تقدير عينى خداوند عبارت است از تدبير مخلوقات به گونه اى كه پديده ها و اثار خاصى بر آنها مترتب گردد و اين طبعاً بر حسب قرب و بعد هر پديده اى متفاوت خواهد بود، مثلاً تقدير نوع انسان اين است كه مبدأ زمانى خاصى تا سرآمد معينى در كره زمين زندگى كند و تقدير هر فردى اين است كه در مقطع زمانى محدود و از پدر و مادر معينى به وجود بيايد تقدير روزى و ساير شئون زندگى او افعال اختيارى اش عبارت است از فراهم شدن شرايط خاص براى هر يك از آنها، در واقع تقدير عينى خداوند؛ يعنى خداوند هر مخلوقى را با حدود و قيود و اندازه و شرايط، خصوصيات و توان هاى مخصوصى به وجود مى آورد.
بر همين اساس است كه در برخى روايات در تفسير قدر «هندسه» آمده است.[1] يعنى خداوند مكان براى تمامى موجودات هستى و ارتباط آنها با يكديگر هندسه اى را طراحى كرده است و در اين راستا ميان علت ها و معلول ها پيوند برقرار است. از اين رو، سير آفرينش انسان يار موجود ديگرى از بدو پيدايش تا مرگ سراسر برگرفته از اين هندسه است.[2]
اما قضاء عينى خداوند يعنى انتساب تحقق عينى پديده ها به خداوند به بيان ديگر، مقتضاى قضاء عينى خداوند اين است كه وجود پديده ها را از آغاز پيدايش و رسيدن به مرحله نهايى را مستند به اراده او بشماريم.
بر اين اساس قضاء الهى يعنى حتميت بخشيدن به قدر و هندسه نظام هستى.[3]
با توجه به تفسيرى كه از قضا و قدر الهى ارائه شده مى توان گفت دعا به عنوان يكى از اجزاء نظام هستى و يكى از علل موجودات در اين هندسه [يعنى قدر] مى باشد. اما اين علت يعنى دعا علتى غيرطبيعى و مادى است؛ ولى در هندسه هستى چنين علت هايى پيوندى عميق و رابطه اى ژرف با موجودات دارند و در اين نظام تنها علل مادى دخيل نمى باشند؛ بلكه علل غيرمادى همچون دعا نقش آفرينند و خداوند متعال چنين نظامى و هندسه اى را امضاء و حتميت بخشيده است.] قضاء الهى [از اين رو، انسان با عمل ارادى، دعا را علتى غيرطبيعى در نظام هستى را دخالت داده و زمينه پديد آمدن پديده اى را فراهم مى سازد يا در جايى دخالت كرده و روابط طبيعى پديده ها را به هم زده و در اين صورت مانع پديد آمدن پديده اى مى شود. مثلاً اگر به علل و عوامل طبيعى باران نبارد، دعا كه علتى غيرطبيعى است ولى در هندسه هستى دخيل است، وارد شده و زمينه هاى طبيعى نزول باران را فراهم مى آورد. يا اگر قرار است به علل و عوامل طبيعى بلايى همچون سيل يا زمين لرزه در نقطه اى پديد آيد، دعا كه علتى غيرطبيعى است ولى در نظام هستى دخيل است، به كار افتاده و زنجيره ارتباط ميان آن علل و عوامل طبيعى را از ميان برده و در نتيجه مانع از وقوع بلا مى گردد.[4]
خداوند متعال هندسه و چنين علل و عوامل طبيعى و غيرطبيعى و رابطه ميان آنها را امضا و حتميت بخشيده است [قضاى الهى] و بنابراين دعا هيچ منافاتى با اين قضا و قدر الهى ندارد؛ بلكه به فرمايش استاد مطهرى(ره) دعا و استجابت دعا جزئى از قضا و قدر الهى است و نه خارج از آن تا بپنداريم دعا مانعى براى اين مهم به شمار مى رود.[5]
گر بناليدى و مستغفر شدى *** نور رفته از كرم، ظاهر شدى[6]
گفتنى اينكه گاه در پاره اى موارد «دعا» قضاى الهى را تغيير مى دهد، يعنى دعا در اينجا ديگر به عنوان يكى از علل دخيل در نظام هستى و هندسه عالم وجود مسطمح نظر نمى باشد؛ بلكه به صورت يك عامل غيرطبيعى خارجى عمل كرده و قضاى الهى را تغيير مى دهد.
چنانكه امام كاظم (علیه السّلام) فرمودند: «عليكم بالدعاء، فان الدعاء لله و الطلب اى الله يود البلاء و قد قدر و قضى و لم يبق الا امضاؤه فاذا دعى الله عزّ و جلّ و سئل صرف البلاء صرفة»؛[7] «بر شما باد دعا كردن زيرا دعا و درخواست از خدا بلايى را كه از مرحله و قدر گذشته و فقط امضاء آن [تأييد نهايى] باقى ماند، برمى گرداند».
يا على (علیه السّلام) مى فرمايد: «و ان صبت عليهم المصائب لجؤوا الى الاستجارة بك، علما بان ازمة الامور بيدك و مصادرها عن قضائك»؛[8] «اگر مصيبت ها بر آنان فرو ريزد، به تو پناه مى آورند، زيرا مى دانند زمام كارها به دست توست و از سرچشمه قضاى تو جارى است».
در اين صورت دعا در قضاى الهى تأثير مى گذارد نه در قدر الهى، يعنى در اين موارد، دعا تصميم و اراده خداوند را در حتميت يافتن امرى و امضا كردن به وقوع پيوستن پديده اى عوض مى كند؛ زيرا تمام زمام كارها به دست خداوند است و با پناه آوردن اولياى الهى به خداوند در قالب دعا قضاى الهى دگرگون مى شود.
دعا و علم الهى :
برخى مى پندارند كه دعا با علم الهى سازگارى ندارد، چون اگر خداوند مى داند مسأله اى به وقوع خواهد پيوست يا پديده اى متحقق نخواهد شد، اگر با دعا اين رويداد و تغيير كند لازمه اش آن است كه علم خداوند جهل باشد بنابراين دعا با علم الهى منافات دارد.
پاسخ اين پندار روشن است، زيرا ما معتقديم كه خداوند مى داند كه مثلاً فلان پديده به دليل دعا كردن يا امور ديگرى محقق خواهد شد و فلان رويداد با دعا كردن به وقوع نخواهد پيوست. به بيان ديگر خداوند علم دارد كه پديده يا فعل و كارى با فعل ارادى دعاى انسان حتماً به وقوع خواهد پيوست و يا پديده يا فعل و كارى با فعل ارادى دعاى انسان محقق نخواهد شد.
دفتر نشر معارف/مؤلفان:محمدرضا کاشفی و سیّد محمد کاظم روحانی
[1] – كافى، ج 1، ص 158.
[2] – نگا: خداشناسى و فرجام شناسى، از همين قلم دفتر اول، صص 62-61.
[3] – همان، ص 65-64.
[4] – نگا: الميزان، ج 2، صص 42-41.
[5] – نگا: بيست گفتار، ص 235.
[6] – مثنوى، دفتر دوم، 1642.
[7] – ميزان الحكمة، ج 4، ص 1649، ش 5546.
[8] – نهج البلاغه، خ 227.