متاسفانه با رحلت پیامبر اکرم(ص) و غصب خلافت ،دو بدعت در اذان توسط خلفا شكل گرفت؛ یکی حذف «حي علي خير العمل» در تمام اذان‌ها و دوم اضافه كردن «الصلاة خير من‌النوم» در اذان صبح!
1 – حذف؛ حافظ علوي، يكي از عالمان مشهور غير شيعه نقل مي‌كند كه خاندان رسول خدا (ص) بر وجود «حي علي خيرالعمل» در اذان اتفاق نظر دارند و اذان‌گويان در دوران خلافت ابوبكر نيز به همين شيوه اذان مي‌گفتند؛ اما وقتي عمر، زمام خلافت را به دست گرفت، گفت: «گفتن حي علي خيرالعمل را ترك كنيد تا مردم به بهانه اين كه نماز، بهترين عمل است، جهاد را ترك نكنند». او نخستين فردي بود كه اين فصل از اذان را ترك كرد!
2 – اضافه؛ خليفه دوم، در اذان صبح پس از «حي علي الفلاح» جمله «الصلاة خير من النوم» را افزود كه اين افزوده را «تثويب» مي‌نامند. به گفته مالك، پيشواي فرقه مالكيه، هنگامي كه مؤذن، نزد عمر آمد تا فرا رسيدن وقت نماز صبح را به او اعلام كند، عمر خواب بود و او فرياد بر آورد: «الصلاة خير من‌النوم». عمر، اين جمله را پسنديد و به او دستور داد تا از اين پس، اين عبارت را در اذان صبح قرار دهند. ابن‌حزم، دانشمند معروف سني، ضمن نفي «الصلاة خير من النوم»، مدعي است كه اين جمله، از سنت‌هاي رسول خدا (ص) نيست.
به هر حال در اینباره توجه به چند امر لازم است:
1 – كساني كه به اذان دستبرد زدند و باني كاستي و فزوني اجزاي آن شدند، براي توجيه علمكرد خود، اين گونه وانمود كردند كه صورت اذان را «عبدالله بن زيد» در خواب ديد و آن را به رسول‌الله (ص) گزارش كرد و اين شيوه اذان، به تأييد پيامبر (ص) رسيد!
در سستي اين ادعا، بايد بر اين نكته تأكيد كرد كه امور شرعي مهمي چون نماز و اذان، از وحي سرچشمه مي‌گيرند. امام صادق(ع)، ضمن نقد اين فكر سست، فرمود: «وحي بر پيامبر شما نازل مي‌شود؛ حال گمان مي‌بريد كه او اذان را از عبدالله بن زيد ستانده است»!
2 – «حي علي خيرالعمل»، در دوران رسول‌الله (ص)، جزو اذان و اقامه بوده است و منابع شيعه و سني، بر آن هم‌داستان هستند؛ اما متأسفانه به دليل بروز بدعت‌هايي پس از رحلت پيامبر (ص)، اين بخش از اذان حذف شد و اعتراض بسياري از اصحاب را نيز به دنبال داشت.
الف) دانشمند سني، معروف به سياغي (متوفاي 1221 ق) در كتاب «الروض النضير» مي‌نويسد: صحيح آن است كه اذان با «حي علي خيرالعمل» تشريع شده است؛ گذشته بر اين، همگان اتفاق نظر دارند كه در روز خندق، اين جمله، جزء اذان بوده است.
ب) متقي هندي، نويسنده كتاب «كنزل العمال»، چنين نقل مي‌كند: بلال در اذان صبح، «حي علي خيرالعمل» مي‌گفت.
ج) مؤيد بالله زيدي، در كتاب «شرح تجريد»، از اين سخن رسول خدا (ص) ياد مي‌كند كه فرمود: «بهترين اعمال شما، نماز است» و آنگاه بلال را امر فرمود كه در اذان، «حي علي خيرالعمل» بگويد».
د) حافظ علوي زيدي، در رساله خاص خود به نام «الأذان بحي علي خير العمل»، از ابي‌محذوره، يكي از اصحاب رسول خدا (ص) نقل مي‌كند كه پيامبر به وي اذان را آموخت و يكي از فصول آن، «حي علي خيرالعمل» بود.
ه) امام باقر عليه‌السلام فرمود: «در اذان من و پدرانم، پيامبر و علي و حسن و حسين و علي بن الحسين عليهم‌السلام، «حي علي خيرالعمل»، وجود دارد».
و) اهل‌بيت رسول خدا (ص) و بسياري از اصحاب و تابعين، پس از بدعت صورت گرفته، در اذان خود، «حي علي خيرالعمل» را قرائت مي‌كردند. قاسم بن محمد، يكي از بزرگان فرقه زيديه، چنين نقل مي‌كند: «اتفاق است بر اين كه ابن عمر و حسن و حسين عليهما‌السلام و بلال و جماعتي از اصحاب، در اذان خود، «حي علي خيرالعمل» را مي‌گفتند». محمد بن سيرين، درباره عبدالله بن عمر، فرزند خليفه دوم، نقل كرده كه او همواره در اذان خود، «حي علي خيرالعمل» مي‌گفت.
ز) علاءالدين قوشچي، دانشمند بزرگ سني مذهب (متوفاي 879ق)، از طبري نقل مي‌كند كه عمر چنين گفت: «سه چيز در زمان رسول خدا (ص) وجود داشته كه من حرام‌كننده آنها و عقوبت كننده بر مرتكبان آنها هستم؛ متعه حج، متعه نساء و حي علي خيرالعمل در اذان». قوشچي پس از نقل اين سخن، به عذر تراشي براي اقدام بدعت آميز عمر دست مي‌زند و آن را اجتهاد مي‌شمارد! او مي‌نويسد: چنين كاري از سوي عمر، سبب سرزنش او نمي‌شود؛ زيرا مخالفت يك مجتهد با ديگري در مسائل اجتهاديه، بدعت نيست!
ح) اين ابي‌عمير مي‌گويد: از امام رضا (ع) درباره علت حذف «حي علي خيرالعمل» سؤال كردم و امام فرمود: علت ظاهري، به دليل آن بود كه مردم با توجه بسيار به نماز، جهاد را رها نكنند؛ اما علت باطني آن، اين است كه بهترين عمل، ولايت است و كسي كه امر به حذف «حي علي خيرالعمل» نموده، قصدش دور كردن مردم از ولايت بوده است.
3 – وجود «الصلاة خير من النوم» در ميان اذان صبح، ادعايي بي‌دليل و بدعتي در كنار بدعت‌هاي ديگر بوده است و عالمان سني نيز در اصل و شيوه «تثويب»، هم‌نظر نيستند و بين آنان، اختلافات زيادي است كه به برخي از آنها اشاره مي‌شود:
الف) شافعي، تثويب را مكروه مي‌داند و مدعي است كه اگر مجاز بود، ابومحذوره بدان اشاره مي‌كرد؛ زيرا او اذان‌گوي نبي اكرم(ص) بود و به تمام فصل‌هاي اذان اشاره كرده بود.
ب) ابوبكر رازي حنفي (متوفاي 370 ق)، «الصلاة خير من النوم» را جزء اذان نمي‌داند.
مکنبع:پرسمان