در آیه 128 سورۀ بقره آمده است: «رَبَّنَا وَ اجْعَلْنَا مُسْلِمَينِْ لَكَ وَ مِن ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُّسْلِمَةً لَّكَ وَ أَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَ تُبْ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنتَ التَّوَّابُ الرَّحِيم»، آیا منظور از «أُمَّةً مُّسْلِمَةً» پیامبر اکرم(ص) و امّت ایشان است؟ معنای «أَرِنَا مَنَاسِكَنَا» چیست؟
پاسخ اجمالی
از حضرت ابراهیم(ع) دعایی در قرآن آمده است: «پروردگارا! ما را [با همه وجود] تسليم خود قرار ده، و نيز از دودمان ما امتى كه تسليم تو باشند پديد آر، و راه و رسم عبادتمان را به ما نشان ده …».
برخی از مفسّران دربارۀ «أُمَّةً مُّسْلِمَةً» می گویند این تعبیر، عده ای از نسل ابراهیم(ع) را شامل می شود که از جمله آنها، پیامبر گرامی اسلام(ص) و امت او هستند که از نسل ابراهیم (ع) هستند. البته تفسیر دیگری نیز وجود دارد که منظور از امت در این آیه، تنها پیامبر اسلام(ص) و اهل بیت آن حضرت است.
در مورد عبارت «أَرِنَا مَنَاسِكَنَا » نیز دو تفسیر وجود دارد:
یک. حضرت ابراهیم (ع) با این دعا از خداوند می خواهد که مناسک حج و عبادت درست را به او بیاموزد تا بتواند حج و عبادات را بر وجه صحیح، انجام دهد.
دو. از آن جا که کلمه مناسک به ضمیر «نا» اضافه شده، می توان نتیجه گرفت که ابراهیم(ع) افعالی را انجام داده و حال از خداوند می خواهد که حقیقت اعمال او را نشانش دهد تا بتواند بفهمد که کدام یک از آنها بیشتر مورد خواست خداوند است.
پاسخ تفصیلی
با توجه به سؤال که از دو موضوع تشکیل شده، پاسخ نیز در دو بخش بیان می شود
1 – منظور از «مِن ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُّسْلِمَةً»
در سه دین بزرگ الاهی که امروزه وجود دارند (اسلام، مسیحیت، یهودیت) ابراهیم (ع) به عنوان یکی از مهم ترین و بهترین نمادها و الگوی خداپرستی معرّفی شده است. ابراهیم از جمله انبیایی است که امتحانات سختی را با موفقیّت پشت سر گذاشت و کارهای بزرگی چون ساخت کعبه را بر عهده داشت. همان طور که قرآن کریم از حضرت ابراهیم(ع) به عنوان یکی از بزرگ ترین پیامبران الاهی نام برده و از او به نیکی یاد کرده است: «كيست كه از آيين ابراهيم روى گردان شود، جز كسى كه خود را خوار و بى ارزش كند و خويش را به نادانى و سبك مغزى زند؟ يقيناً ما ابراهيم را در دنيا [به امامت و رسالت] برگزيديم، و قطعاً در آخرت از شايستگان است».[1]
داستان های مختلف و دعاهای متنوّعی نیز از او در قرآن آمده است. یکی از آن دعاها، دعایی است که پس از ساختن کعبه از خداوند درخواست می کند: «پروردگارا! ما را تسليم فرمان خود قرار ده! و از دودمان ما، امّتى كه تسليم فرمانت باشند، به وجود آور! و طرز عبادتمان را به ما نشان ده و توبۀ ما را بپذير، كه تو توبه پذير و مهربانى!».[2]
حال باید دید که مراد از «مِن ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُّسْلِمَةً» چه کسانی هستند و آیا تنها پیامبر اسلام(ص) و اهل بیت(ع) را شامل می شود؛ یا این که پیامبر و امت او نیز بسان بسیاری از نسل ابراهیم(ع) از مصادیق این کلام هستند.
شایان ذکر است که کلمۀ «مِن» در آیۀ شریفه برای تبعیض است و اشاره به برخی از ذریّه ابراهیم(ع) دارد[3]که جزو صالحان هستند. بنابراین، منظور از این تعبیر، همۀ نسل ابراهیم(ع) نیستند و تمام افراد از نسل او را شامل نمی شود؛[4] اما علت این که ابراهیم(ع) برای تمام نسل خود دعا نکرد را می توان در این جست و جو کرد که یقیناً تمام امّت، نمی توانند مؤمن باشند و این از آن جهت است که عده ای از آنها راه حق را انتخاب نمی کنند. علاوه بر این، کلام خداوند که به ابراهیم(ع) گفت: «َإِنِّي جاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِماماً قالَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتي قالَ لا يَنالُ عَهْدِي الظَّالِمينَ»، نشان می دهد که در نسل آن حضرت عدّه ای از ظالمان قرار دارند و عهد خداوند بر آنها جاری نمی شود.[5] از این رو، منظور خداوند در این آیه نمی تواند تمام نسل ابراهیم باشد. بنابراین، «امة مسلمة» عده ای از نسل ابراهیم(ع) را شامل می شود که از جمله، پیامبر گرامی اسلام(ص) و ائمه اطهار(ع) هستند. [6]
البته تفسیر دیگری نیز وجود دارد به این که منظور از امت در این آیه، تنها پیامبر اسلام(ص) و اهل بیت ایشان است.[7] شاهد بر این دیدگاه، آیۀ بعد است: «پروردگارا! در ميان آنان پيامبرى از میان خودشان برانگيز، كه آيات تو را بر آنان بخواند، و آنان را كتاب و حكمت بياموزد، و [از آلودگىهاى ظاهرى و باطنى] پاكشان كند»،[8] حال از آنجا که منظور از این رسول، حضرت ختمی مرتبت است. [9] پس در آیه 128 نیز منظور پیامبر اسلام و امت آن حضرت می باشند. در هر صورت به طور قطع و یقین این آیه شامل پیامبر و اهل بیت او می شود.
2 – تفسیر «أَرِنَا مَنَاسِكَنَا»
در تفسیر عبارت «أَرِنَا مَنَاسِكَنَا» دو دیدگاه بیان شده است.
یک. حضرت ابراهیم(ع) با این دعا از خداوند می خواهد که مناسک حج و عبادت درست را به او بیاموزد تا بتواند حج و عبادات را به صورت صحیح آن انجام دهد.[10] طبق این تفسیر، ابراهیم(ع) پس از ساخت کعبه اعمال حج و سائر عبادات را از خداوند درخواست می نماید تا بتواند آن را به گونه ای که مورد رضایت خداوند است، انجام دهد.
دو. از آن جایی که واژۀ «مناسک» به ضمیر «نا» اضافه شده است، باید نتیجه گرفت که ابراهیم(ع) کارهایی را انجام داده و با این دعا از خداوند می خواهد که حقیقت اعمال او را نشانش دهد تا بتواند بفهمد کدام یک از آنها بیشتر مورد خواست خداوند است. بنابر این، كلمه «مناسكنا»، اين نكته را مى رساند كه خدايا حقيقت اعمالى كه از ما به عنوان عبادت تو سر زده، به ما نشان بده، و نمی خواهد درخواست كند: كه خدايا طريقه عبادت خودت را به ما ياد بده، و يا ما را به انجام آن موفّق گردان.[11] البته علامه طباطبایی این وجه را به عنوان یکی از موارد محتمل در آیه ذکر کرده است.[12]
منبع:اسلام کوئست
[1]. بقره، 130.
[2]. بقره، 128: «رَبَّنَا وَ اجْعَلْنَا مُسْلِمَينِْ لَكَ وَ مِن ذُرِّيَّتِنَا أُمَّةً مُّسْلِمَةً لَّكَ وَ أَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَ تُبْ عَلَيْنَا إِنَّكَ أَنْتَ التَّوَّابُ الرَّحيمُ».
[3]. فخرالدين رازى، ابوعبدالله محمد بن عمر، مفاتيح الغيب، ج 4، ص 54، دار احياء التراث العربى، بيروت، چاپ سوم، 1420ق.
[4]. فيض كاشانى، ملا محسن، الأصفى فى تفسيرالقرآن، ج 1، ص 66، دفتر تبليغات اسلامى، قم، چاپ اول، 1418 ق؛ طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البيان فى تفسير القرآن، ج 1، ص393، انتشارات ناصر خسرو، تهران، چاپ سوم، 1372ش.
[5]. ر.ک: مفاتيح الغيب، ج 4، ص 54 ؛ مجمع البيان فى تفسير القرآن، ج 1، ص 393.
[6]. بيضاوى، عبدالله بن عمر، أنوار التنزيل و أسرار التأويل، ج 1، ص 106، دار احياء التراث العربى، بيروت، چاپ اول، 1418ق.
[7]. صادقى تهرانى، محمد، البلاغ فى تفسير القرآن بالقرآن، ص 20، مولف، قم، چاپ اول، 1419 ق.
[8]. بقره، 129.
[9]. طباطبايى، سيد محمد حسين، الميزان فى تفسير القرآن، ج 1، ص 286، دفتر انتشارات اسلامی، قم، چاپ پنجم، 1417ق.
[10]. مغنيه، محمد جواد، التفسير المبين، ص 25، بنياد بعثت، قم، بی تا؛ مجمع البيان فى تفسير القرآن، ج 1، ص 39.
[11]. طبرسى، فضل بن حسن، تفسير جوامع الجامع، ج 1، ص 79، انتشارات دانشگاه تهران و مديريت حوزه علميه قم، تهران، چاپ اول، 1377ش؛ قرشى، سيد على اكبر، تفسير احسن الحديث، ج 1، ص 242، بنياد بعثت – تهران، چاپ سوم، 1377 ش.
[12]. الميزان فی تفسير القرآن، ج 1، ص 284.