طرح مسئله
زیارتنامه‌های اهل‌بیت علیهم السلام: از مهم‌ترین و غنی‌ترین متون دینی هستند که در منابع روایی وجود دارند. شناخت خداوند و صفات او، معرفت به اهل‌بیت علیهم السلام: و اوصاف آنان، تا حدودی آشنایی با تاریخ اسلام و تاریخ اهل‌بیت علیهم السلام: تحلیل بسياري از جریانات تاریخی این دوران و ايجاد ارتباط عميق با خداوند و اهل‌بیت علیهم السلام:، از مهم‌ترین و محوری‌ترین موارد در این زیارتنامهها است. بیان مطالب در آنها فقط با بیانی ساده و معمولی صورت نمی‌گیرد، بلکه چون انسان در مقام زيارت قرار دارد، عشق، محبت و عاطفه، به گونه عمیقی با ولایت مداري و اطاعت آمیخته شده و بیانی جذاب را به نمايش گذاشته است. پس در واقع بايد گفت كه يكي از بهترين شيوه‌هاي انتقال معارف و اعتقادات صحیح اسلامی از طریق زیارات اهل‌بیت علیهم السلام: است و اين زيارات در انتقال معارف گسترده اسلامي، هم از جهت متن و هم از جهت روش، از غناي بالايي برخوردارند: «زیارت، کلاس درس و مدرسه تعلیم و تربیت، و زیارتنامهها متون آموزشی این کلاس‌ها و مدرسه‌هاست».[1]
توحيد، مهم‌ترين و فراگیرترین اصل ديني است كه همه اصول و معارف ديگر بر آن بنا شده و بدون آن، همه آموزه‌هاي ديني معنا و مفهوم واقعي خود را از دست خواهند داد و زیارتنامه‌های اهل‌بیت علیهم السلام: نیز که بخش زیادی از متون دینی را شامل می‌شوند، از این قاعده مستثنا نیستند و اجمالاً می‌دانیم که به توحید توجه دارند، اما از سؤالات مهمی که در اینجا مطرح می‌شود، آن است كه این زیارتنامهها تا چه اندازه خدامحورند و جايگاه توحید در آنها مورد توجه قرار گرفته است و اهل‌بیت علیهم السلام: که از اهداف اصلي آنان است، در كجا قرار دارد؟ به تعبیر دیگر، در زیارتنامه‌های اهل‌بیت علیهم السلام: توجه بسیاری به موضوعاتی مانند نبوت، رسالت و امامت شده است. با توجه به جایگاه والا و محوری توحید، میزان توجه و اهتمام زیارات اهل‌بیت علیهم السلام: به این اصل مهم دینی و موضوعاتی که به نحوی با آن مرتبط اند (مانند صفات خداوند متعال و ارتباط با او) چه مقدار است؟ آیا توجه به اهل‌بیت علیهم السلام: در زیارات، در توجه به خداوند و ارتباط با او، تأثیر منفی دارد؛ به‌نحوی که توجه به خداوند به حاشیه رانده شده و کم‌‌رنگ گردد؟! نقش زيارات در ايجاد، تثبيت، تصحيح و بسط اعتقاد توحيدي چگونه است؟ به نظر مي‌رسد با تبیین جایگاه واقعی توحید در آنها بتوان به پاسخ روشني درباره اين گونه سؤالات دست يافت و بهترين راه براي دستيابي به اين هدف، مراجعه مستقيم به زيارات اهل‌بیت علیهم السلام: و كاوش در آنهاست تا دلايل و شواهدي كه در تبيين اين موضوع مؤثر هستند، از درون آنها استخراج شوند.
از سوی دیگر، تبیین صحیح این موضوع در نقد برخی از افکار وهابیون درباره زیارت، که با توسل به آنها حکم به مشرک بودن دیگران می‌کنند[2] نیز اهمیت دارد و پایه‌های اصلی این گونه افکار را هدف قرار خواهد داد. البته به‌علت نبود تحقیق مستقل و جامع درباره جايگاه توحيد در زيارتنامه‌های اهل‌بیت علیهم السلام:،[3] ضرورت این پژوهش مضاعف می‌گردد.
معارف توحیدی در زیارتنامه‌های اهل‌بیت علیهم السلام:
با نگاهی به زيارتنامه‌های اهل‌بیت علیهم السلام:، به‌عنوان نمونه نه مورد از مهم‌ترین و محوری‌ترین معارف توحيديِ زيارات را در ذيل تبیین خواهیم کرد. البته بررسي تمام معارف توحيديِ زيارات، هدف اين نوشتار نيست، بلكه سعي خواهد شد با استخراج و تبيين مواردي كه نقش كليدي در شناخت اين موضوع دارند، به درک جايگاه توحيد در زيارات اهل‌بیت علیهم السلام: نایل شویم.
1 – نماز
برایند بسیاری از آیات[4] و روایاتی[5] که به موضوع نماز پرداخته‌اند، آن است که نقش نماز در برقراری ارتباط با خداوند از هر عمل دیگری بالاتر است و کامل‌ترین و جامع‌ترین عبادت در میان عبادات به شمار می‌رود. به قول برخی از عرفا:بُراق سیر و رَفرَف عروج اهل معرفت و اصحاب قلوب، نماز است.[6]
از سوی دیگر، همه اعمال و اذكار نماز طوري طراحي و چينش شده‌اند كه به بهترین وجه ممکن نمایانگر توحید هستند. اجزای نماز همچون سجده و رکوع، نمایانگر خضوع، خشوع و اظهار بندگی در پیشگاه خداوند متعال مي‌باشند و تمام اذکار نماز نیز مشتمل بر حمد، تسبیح، تکبیر و تعظيم خداوند متعال هستند که ارتباط انسان با خداوند را به‌خوبی برقرار می‌سازند. به‌همين جهت، نماز واقعي، تجلی‌گاه توحید ناب است. همچنین نماز عملی است که امکان انجام آن برای غیر خداوند وجود ندارد؛ چون شكل و محتواي نماز به‌گونه‌اي است که صرفاً سبب اتصال میان نمازگزار و خداوند است.
مطالعه زیارتنامه‌های أهل‌بیت:نشان می‌دهد که اقامه نماز يكي از بزرگترين شاخص‌ها و نمادهاي توحيد در زیارتنامهها است؛ چنان‌که در دعای مخصوصی که بعد از نمازِ زیارت خوانده می‌شود، به این مطلب تصریح شده است:
اللّهمَّ إنّي صلّيت و ركعت و سجدت لك وحدك لا شريك لك؛ لأنّ الصلاة و الركوع و السجود لايكون إلاّ لك؛ لأنّك أنت الله الذي لا إله إلا أنت.[7]
يكي از آداب زيارت آن است كه بعد از فراغت از زيارت، دو ركعت نماز خوانده شود.[8] اگر دستور خاصي درباره كيفيت آن وارد شده باشد، زائر باید طبق آن عمل کند و در این صورت، در ركعت اول بعد از حمد سوره يس، و در ركعت دوم بعد از حمد سوره الرحمن خوانده مي‌شود.[9] البته خواندن نماز، منحصر به این دو رکعت نیست و بلکه می‌توان آن را چهار، شش، و هشت رکعت [10] و حتی بیشتر[11] به صورت دو رکعتی انجام داد.
2 – سجده برای خداوند
سجده، اوج تضرّع عبد در برابر خداوند است و نهایت خضوع و خشوع و بندگی را به‌همراه دارد و سجده از این لحاظ، از هر عملی بالاتر است. به‌همین جهت، یکی دیگر از مهم‌ترین دلايلِ جایگاه متعالي توحید در زیارتنامه‌های اهل‌بیت علیهم السلام:، سجده برای خداوند به هنگام زیارت است که در بعضی از زیارات مشاهده می‌شود.[12] ضمناً اذکاری هم که در سجده گفته می‌شود، هماهنگ با توحيد بوده و بسیار درخور توجه است. در اینجا یک نمونه را می‌آوریم تا هماهنگي سجده و ذكر آن، در تضرع به درگاه الهي روشن شود و تجلي توحيد در اين فعل نيز تبيين گردد. در سجدة زیارتنامه امام امیرالمؤمنین(ع)چنین دعایی آمده است:
اللّهمّ إنّي إليك توجّهت، و بك اعتصمت، و عليك توكّلت، اللّهمّ أنت ثقتي و رجائي، فاكفني ما أهمّني و ما لا يهمّني و ما أنت أعلم به منّي، عزّ جارك و جلّ ثناؤك و لا إله غيرك، صلّ على محمّد وآل محمّد وقرّب فرجهم.[13]
دقت اندکی در این موارد و اذكار آنها نشان از آن دارد که سجده اگرچه در حین زیارت انجام می‌شود، اما روی سخن فقط با خداوند است و در آن به حمد و ثنای خداوند، دعا، اظهار عجز، استغفار و … پرداخته می‌شود که همه حاکی از ارتباط عمیق با خداوند و توحید واقعي است.
3 – حمد، تسبيح و ثناگويي برای خداوند
از ديگر شاخص‌های مهم درباره جایگاه و منزلت بالای توحيد در زیارتنامه‌های اهل‌بیت علیهم السلام:، تسبيح‌گویی، ثناگويي و حمدگویی برای خداوند متعال[14] است كه به صورت گسترده در زیارتنامهها به كار رفته است. برای هر کدام، یک نمونه را ذكر و سپس ارتباط آنها با توحيد را تبيين مي‌كنيم.
حمد الهی:«الحمد لله الواحد المتوحّد في الأمور كلّها، خلق الخلق فلم يغب شيء من أُمورهم عن علمه، فعلمه بقدرته»(زیارتنامه امام حسین7).[15]
تسبیح خداوند:«سبحان من لا تبيد معالمه، سبحان من لا تنقص خزائنه، سبحان من لا انقطاع لمدّته، سبحان من لا ينفد ما عنده، سبحان من لا اضمحلال لفخره، سبحان من لا يشاور أحداً في أمره، سبحان من لا إله غيره.» (زیارتنامه امام حسین7).[16]
ثنای خداوند:«اللّهمّ أنت السلام، ومنك السلام، وإليك يعود السلام، وأنت معدن السلام، حيينا ربّنا منك بالسلام، الحمد لله الذي لم يتّخذ صاحبة ولا ولداً، الحمد لله الذي خلق كلّ شيء فقّدره تقديراً» (زیارتنامه امام امیرالمؤمنین(ع)).[17]
حمد، تسبیح و ثناگویی خداوند در زیارات، ثمرات توحیدی بسیار متعددی در پی دارد؛ مانند:
1 – یادآوری نعمت‌های خداوند و به‌ویژه نعمت‌های خاص و مهمی مانند توحید، نبوت، امامت و معاد، یکی از کارکردهای حمد در زیارات است. از سوي ديگر، ذکر هر گونه نعمتی، موجب توجه افزون‌تر انسان به نعمت‌بخش واقعی يعني خداوند می‌شود و روحیه شکرگزاری را در او تقویت میکند.
2 – آموزش معارف و اعتقادات صحیح مانند توحید واقعي، که با تسبیح و ثناگویی خداوند محقق می‌گردد.
3 – محتواي زیارتنامهها به‌گونه‌ای است که علاوه بر زیارت معصومان:، سبب ارتباط با خداوند نیز هستند. اين ارتباط می‌تواند با شیوه‌های گوناگون انجام شود كه حمد، تسبیح و ثناگویی خداوند، از بهترينِ آنهاست. همچنين وجود این‌گونه موارد در زیارتنامهها، به‌سبب تقویت ارتباط انسان با خداوند، در رشد عملیِ او نيز مفيد و از لحاظ تربیتی بسیار مؤثر است.
4 – اذكار خاص، با تعداد معین
دستور به گفتن تکبیر، حمد، تسبیح و تهلیل (لااله الاّ الله) که معمولاً قبل و یا هنگام زیارت به تعداد خاصی گفته می‌شود، در بسیاری از زیارتنامهها مشاهده می‌شود. هر یک از این اذکار به صراحت بر توحید دلالت دارند که در ابتدا برخی موارد را مرور می‌کنیم:
ـ سی تكبير، قبل از زيارت امام اميرالمؤمنين(ع)؛[18]
صد تكبير، قبل از زيارت امام امیرالمؤمنين(ع) در شب 27 رجب؛[19]
هفت تکبیر در چهار مرحله، در زیارت امام حسین(ع)؛[20]
در روایت دیگر: سه مرحله تكبير هر كدام سی بار، در هنگام زيارت امام حسين(ع).[21]
سی یا چهل تكبير، قبل از خواندن زيارتنامه جامعه كبيره.[22]
به نظر مي‌رسد مهم‌ترین فلسفه گفتن این اذکار و به ویژه تکبیرها که بیشتر از هر ذکر دیگری باید گفته شوند، آن است که از هر فکر و اعتقاد غلوّ آمیز درباره اهل‌بیت علیهم السلام: جلوگیری شود و از اعتقاد توحيدي انسان صيانت گردد؛[23] چون این اذکار مانع مي‌شود که توجه به اهل‌بیت علیهم السلام: و صفات والاي ايشان، انسان را از خداوند یگانه و صفات نامتناهي او غافل سازد و انحرافی در اعتقادش به وجود آورد به‌گونه‌ای که اهل‌بیت علیهم السلام: را بالاتر از آنچه هستند، بداند.
برخي علما همچون مرحوم شبّر[24] و مجلسی اول[25] يكي از مهم‌ترين علل گفتن تکبیرهای صدگانه زیارت جامعه کبیره را برای فهماندن این مطلب دانسته‌اند که عظمت و کبریایی فقط برای خداست (و نباید آن را برای دیگران قائل شد). مرحوم محدث قمی، صاحب مفاتیح الجنان، نیز در مقدمه زیارت جامعه کبیره، تکبیرهای صدگانه آن را از همین دیدگاه ارزیابی کرده است. از نگاه ایشان، چون اکثر طبایع تمایل به غلو‌اند و ممکن است از عبارات امثال زیارت جامعه کبیره به غلوّ افتند و یا از بزرگی خداوند غافل شوند، این تکبیرها باید گفته شود.[26]
البته دستور به گفتن تعداد معینی از تکبیر، حمد، تهلیل و تسبیح در زيارات ـ علاوه بر بازدارندگی از غلوّ، که ظاهراً مهم‌ترین دلیل است ـ می‌تواند به دليل توجه بيشتر به خداوند نيز باشد. اگر توجه كنيم می‌بینیم که دين اسلام از هيچ قسمتي از زندگي انسان غفلت نكرده است، برنامه‌ای تدارک دیده است که انسان هميشه به ياد او باشد و با نگاه الهی زندگی کنند. لزوم گفتن اين اذكار در زيارات نشان از الهی بودن این عمل است.
5 – دعا
دعا، توجه به خداوند و درخواست از اوست، دعا ارتباط تنگاتنگ انسان با خداوند است، دعا يكي از بهترین عبادات و افضل‌ترین آنهاست برخي روايات، دعا را مغز و عصاره عبادت است.[27] مغز و عصاره عبادت بودن دعا از آن جهت است که دعا مشتمل بر اعتراف به توحید و بزرگی خداوند و همچنین مالکِ مطلق بودن اوست.[28] با اين اوصاف، يكي دیگر از دلايلِ توحيد‌محور بودنِ زیارتنامه‌های اهل‌بیت علیهم السلام:، دعاهايي است كه به صورت بسيار گسترده در اکثر آنها وجود دارد به عنوان نمونه فرازهایی از زیارتنامه امام امیرالمؤمنین(ع) را مرور می‌کنیم:
اللّهمّ فاجعل نفسي مطمئنّة بقدرك، راضية بقضائك، مولعة بذكرك ودعائك، محبّة لصفوة أوليائك، محبوبة في أرضك وسمائك، صابرة على نزول بلائك، شاكرة لفواضل نعمائك، ذاكرة لسوابغ آلائك، مشتاقة إلى فرحة لقائك، متزودة التقوی ليوم جزائك، مستنة بسنن أوليائك، مفارقة لأخلاق أعدائك، مشغولة عن الدنيا بحمدك وثنائك.[29]
یکی از مسائل بسیار مهم در هنگام ارتباط با خداوند، آن است که انسان بداند چه می‌خواهد و چگونه بخواهد. دعاهای موجود در زیارات اهل‌بیت علیهم السلام:، علاوه بر ایجاد ارتباط عمیق زائر با خداوند، به این سئوالات به خوبی پاسخ داده‌اند؛ مثلاً در مثال فوق مشاهده می‌شود که رضايت به قضاي الهي، صبر بر بلاي الهي، دوستي با اولياي خداوند و درخواست توفیق بر تقوای الهی، جزء مواردي است که با بیان بسیار زیبا و مناسبی، از خداوند خواسته می‌شود.
6 – اهل‌بیت علیهم السلام:، بندگان مخلص خداوند
یکی از موضوعاتي كه بسيار مورد توجه و تأكيد در زیارتنامه‌های اهل‌بيت علیهم السلام : مي باشد آن است كه اهل‌بيت علیهم السلام: به‌عنوان بندگان خداوند معرفي شده اند. در زیارتنامه امام رضا(ع) می‌خوانیم:
اللّهمّ صلّ على محمّد عبدك و رسولك و نبيّك و سيّد خلقك أجمعين …… اللهم صلّ على أمير المؤمنين عليّ بن أبي طالب، عبدك وأخي رسولك …… اللّهمّ صلّ على عليّ بن الحسين سيّد العابدين عبدك والقائم في خلقك …… اللّهمّ صلّ على محمّد بن علي، عبدك ووليّ دينك …… اللّهمّ صلّ على جعفر بن محمّد الصادق، عبدك و وليّ دينك …… اللّهمّ صلّ على موسى بن جعفر الكاظم، العبد الصالح …… اللّهمّ صلّ على عليّ بن موسى الرّضا المرتضى، عبدك و وليّ دينك …… اللّهمّ صلّ على محمّد بن علي عبدك ووليّك، القائم بأمرك …… اللّهمّ صلّ على عليّ بن محمّد، عبدك و وليّ دينك.[30]
توصیف اهل‌بيت: به عبد خداوند به‌معنای حقیقی کلمه، نشان از ارتباط عمیق اهل‌بیت علیهم السلام:با ذات باری تعالی است و جايگاه خاص توحيد و خدامحوری در زیارتنامهها را نيز نشان مي‌دهد. همچنين الگوهاي كامل در عبوديت خداوند را به ديگران نشان می‌دهد؛ در عین حال توجه به عبد بودن ایشان، مانع از ایجاد غلو درباره آنان هم می‌شود.
از نكات در خور توجه در نمونه‌های فوق و موارد مشابه،[31] آن است كه زيارات، غالباً عبد بودن اهل‌بيت: را مقدم بر هر صفت ديگري حتي نبوت و رسالت معرفي مي‌كنند و اين بدان جهت است كه بندگي خداوند، بالاترين كمال قابل تصور براي انسان است که وجود آن در يك فرد، زمينه دريافت كمالات ديگر را نيز فراهم مي‌كند و در صورت به اوج رسيدن اين كمال در يك شخص، كمالات بسيار مهم مانند رسالت و امامت نیز به او اعطا مي‌گردد.
7 – بهره گيري از قرآن
در زیارتنامه‌های اهل‌بیت علیهم السلام: بسیاری از آیات قرآن وجود دارد که می‌تواند ناشی از چند علت مهم باشد؛ از جمله:
الف) جدايي ناپذيري قرآن و اهل‌بیت علیهم السلام: ـ چنان‌که در حديث معروف و متواتر ثقلين نیز بر آن تصريح شده است ـ[32] اقتضا میکند که زیارات آنان نیز با قرآن پیوند مستحکمی داشته باشند.
ب) چنان‌که اهل‌بیت علیهم السلام: بر قرآن‌محوري سخنان خود تأكيد ورزیده و همه سخنان خود را برگرفته از قرآن معرفي كرده‌اند.[33]
بهره گیری از قرآن در زیارات اهل‌بیت علیهم السلام:، شاهد ديگري بر هماهنگي اين زیارتنامهها با توحيد و جایگاه رفیع آن است؛[34] چون قرآن، کلام خداوند و محل تجلي او است[35] و بسیاری از آيات قرآن به صورت مستقيم و يا غير مستقيم با توحيد ارتباط دارند و همه موضوعات قرآني نيز تحت الشعاع اين ركن مهم قرار دارند.
بررسی متن زیارتنامهها نشان می‌دهد که آيات قرآن در آنها، به چهار گونه به‌كار رفته‌اند: عین آیه، قسمتي از متن آيه، مضمون آيه، كلمات و تركيبات قرآني.
الف) عين آيه:
اللّهمّ إنّك قلت: إنّي اتيت نبيّك مستغفراً تائباً من ذنوبي ، وإنّي أتوجّه إليك بنبيّك نبّي الرحمة محمّد(ص)، يا محمّد إنّي أتوجّه بك إلى الله ربّي وربّك ليغفر لي ذنوبي. (زیارت پیامبر اکرم(ص)).[36]
ب) قسمتي از آيه
السلام عليكم أئمّة الهدى …… فجعلكم في بيوت أذن الله أن ترفع، ويذكر فيها اسمه وجعل صلواتنا عليكم رحمة لنا (زیارت ائمه بقیع:).[37]
ج) مضمون آيه
عصمكم الله من الزلل، وآمنكم من الفتن، و طهّركم من الدنس، و أذهب عنكم الرّجس و طهّركم تطهيراً.(زیارت جامعه کبیره). [38]
د) استفاده از كلمات و تركيبات قرآني؛ مانند: سلام،[39] لعن،[40] خليفه،[41] اهل الذكر،[42] المقام المحمود،[43] بقیة الله،[44] عبد،[45] اولوا الامر،[46] اهل‌البیت،[47] سراج.[48]
8 – شهادت به وحدانيت خداوند
شهادت به وحدانیت خداوند متعال، یکی‌دیگر از شاخص‌های روشن و صریح بر جایگاه رفیع توحید در زیارتنامه‌های اهل‌بیت علیهم السلام: است که در واقع می‌توان از آن به توحید ناب[49] تعبیر كرد. البته چون شهادت به وحدانیت خداوند در بسیاری از اين‌گونه موارد، همراه با شهادت به بندگی اهل‌بیت علیهم السلام: است، توأم بودن این دو شهادت، موجب تأكيد بيشتر بر توحيد خواهد بود.[50]
نمونه را بنگرید:
أشهدك يا مولاي إنّي أشهد أن لا إله إلا الله وحده لا شريك له، و أنّ محمداً عبده ورسوله، لا حبيب إلاّ هو و أهله، و أنّ أمير المؤمنين حجّته(زیارت امام زمان(ع)).[51]
شاید بتوان گفت که مهم‌ترین فلسفه شهادت به وحدانیت خداوند متعال در زیارتنامهها، آن است که چون اهل‌بیت علیهم السلام: دارای مقام عصمت هستند، کمالات و اوصاف بسیار متعالی دارند، و به‌سبب آنکه مقام عصمت معصومان و بسیاری از کمالات و اوصاف آنان، از افق فکر غیر معصومان بسیار بالاتر است،[52] ممکن است درک درست بسیاری از این اوصاف و فضایل، برای مردم میسّر نباشد و معصومان را بالاتر از آنچه هستند، بدانند. اینجاست که اهمیت و ضرورت شهادت به وحدانیت خداوند در زیارات، برای رهایی از خطر غلو درباره اهل‌بیت علیهم السلام:[53] و قائل شدن شأنی خداگونه برای آنان و غفلت از مقام وحدانیت مطلقه خداوند[54] آشکار می‌گردد.
9 – تولّی و تبرّی
یکی از نکات جالب و مهم در زیارتنامه‌های اهل‌بیت علیهم السلام:، آن است که دوست داشتن اهل‌بیت علیهم السلام: و دوستان ایشان(تولّی)، و اظهار برائت و دشمنی با دشمنان آنان (تبّری)، از راه‌های تقرّب به خداوند معرفی می‌شود. تصریح و تأكيد به این موضوع، حاکی از آن است که تولّي و تبرّي، وسیله‌ای ارتباط انسان با خداوند است و هدف اصلي از توجه به اهل‌بیت علیهم السلام: و زیارت آنان تقرب به خداوند است. پس وجود تولّی و تبرّی، چون در جهت تقرب و ارتباط با خداوند است، تأیید دیگری بر وجود روح توحیدی و خدامحوری در زیارتنامه‌های اهل‌بیت علیهم السلام: است:
يا سيّدي يا أبا عبد الله إنّي أتقرّب إلى الله وإلى رسوله وإلى أمير المؤمنين وإلى فاطمة وإلى الحسن و إليك صلّى الله عليك وعليهم، بموالاتك والبراءة من أعدائك وممّن قاتلك، ونصب لك الحرب، ومن جميع أعدائكم، وبالبراءة ممّن أسسّ الجور و بنى عليه بنيانه، و أجري ظلمه و جوره عليكم وعلى أشياعكم. (زیارت امام حسین(ع)).[55]
با تأمّل در موارد ده‌گانه فوق در مي‌يابيم که زیارتنامه‌های اهل‌بیت علیهم السلام:، هماهنگي كامل با توحيد دارند و پيوند مستحكمي ميان اين‌دو برقرار است. از همين رو، با اطمينان مي‌توان گفت كه جايگاه توحيد در زيارات اهل‌بیت علیهم السلام: آن چنان رفیع است که شاکله اصلی و محور این زیارات با آن شکل می‌گیرد؛ به‌نحوي كه زيارات بدون آن از محتوای واقعی تهی می‌شوند و ارزشی نخواهند داشت؛ درست مانند اسکلت فلزی یک ساختمان که حذف آن به نابودی کامل ساختمان می‌انجامد. معارف توحيدي فراواني كه در سراسر زيارات وجود دارد، جاي هيچ‌گونه ترديدي باقي نمي‌گذارند كه زيارات دو جهت گيري اصلي دارند: توجه به خداوند و توجه به اهل‌بیت علیهم السلام:. در اين ميان، منزلت و جايگاه توحید در زیارات اهل‌بیت علیهم السلام: آن چنان متعالي است كه اهمیت موضوعات دیگر و حتي توجه به اهل‌بیت علیهم السلام: را را در مراتب بعد قرار می‌دهد.
وجود معارف توحيدي در زیارتنامه، علاوه بر اثبات جایگاه بالای توحید، آثار و ثمرات متعددي نيز به همراه دارد: برای مثال، از يك سو موجب ايجاد ارتباط با خداوند از راه‌هايي مانند نماز، سجده و دعا مي‌شود. از سوي ديگر، وجود حمد، تسبيح و ثناي الهي، تكبير، تهليل، شهادت به وحدانيت خداوند و تصريح به عبد بودن اهل‌بیت علیهم السلام:، سبب القای آموزه‌هاي صحيح توحيدي به انسان می‌شود و در تصحيح، تثبيت و بسط معرفت توحيدي و هدایت انسان به توحید ناب كه انسان با كمك دلايل عقلي به آن ايمان داشته است، نقش اساسي ايفا مي‌كند.
برخی از اعتقادات وهابیون
از مطالبي كه مطرح کردیم، می‌توان بی‌اساس بودن بخشي از اعتقادات وهابيون درباره زيارت قبور اولیای الهی را كه ديگران را به شرك و دوري از توحيد متهم مي‌كنند، آشکار ساخت. بخشي از اعتقادات آنان از این قرار است:
1 – تعظيم اولياء شرك است؛[56]
2 – سفر برای قبر پيامبر اكرم، بدعت و حرام است، با اين توجيه كه ممکن است بار سفر بستن به سوي قبور، راهي براي عبادتشان گردد؛ چون بار سفر بستن به سوي قبور و ضرايح، غلوّي است كه به شرك اكبر منتهي مي‌شود و شرك، حرام است؛ به همين علت، وسائل آن نيز حرام است؛[57]
3 – برخي حتي سلام کردن به پيامبر(ص)…را نيز بدعت و امری غير شرعي دانسته‌اند که انجام دادن آن، نيازمند دليل است و انجام دهنده آن بدعت‌گذار است و مرتكب امري شده است كه كم كم او را به شرك نزديك مي‌سازد. وهابیون این‌گونه کارها را زمينه‌ساز شرك اكبر مي‌دانند كه خروج از ملت اسلام را نیز در پي دارد؛[58]
4 – قبه ها و مشاهد از بزرگترين وسایل شرك و الحاد هستند؛[59]
5 – طواف قبور، تبرك و مسح آثار قبور از موجبات شرك است و مانند عمل اهل جاهليت براي بت‌هاست.[60]
6 – طلب شفاعت، طلب دعا و طلب استغفار از پيامبر بعد از مرگ او و كنار قبرش، نامشروع است؛[61]
- دعا در کنار قبور، بدعت[62] و شرک‌آور[63] است؛
8 – كساني كه در زیارت، اعتقادشان بر خلاف اعتقادات وهابيون باشد و بر خلاف عقاید آنان عمل کنند، مشرك‌اند و خون، مال و ذريه آنان مباح است.[64]
نقد عقاید وهابیون درباره زیارت
ما در اينجا با به ره‌گيري از مطالبی یاد شده نقد کوتاهی از عقاید وهابیت را در ذیل بیان می‌کنیم:
1 – زیارت واقعي چون سبب ارتباط همزمان انسان با خداوند و اهل‌بیت علیهم السلام: است، از توحید جدا نیست و هرگز موجب شرك نمي‌گردد. پیوند میان اهل‌بیت علیهم السلام: و خداوند، به‌حدی عمیق و مستحکم است که هیچ گاه گسسته نمی‌شود. به‌همین جهت، زیارت آنان نیز نمی‌تواند از توحید جدا باشد، بلكه به لحاظ آنکه هدایت انسان به توحید واقعی، فقط در حيطه توانايي پیامبران و اهل‌بیت علیهم السلام:است، فراموش کردن آنان و بی‌توجهی به آنان، باعث تفسیر به‌رأی و رسوخ شرك و كفر در وجود انسان است. از این رو، يكي از بهترین راه‌های ارتباط با خداوند و تحصیل توحید ناب، توجه به آنان است و در اين موضوع، فرقي بين حال حيات و ممات، و ملاقات و زیارت آنان نيست.
بنابراین همان‌گونه که در حال حیات و دوران زندگی رسول الله(ص) و اهل‌بیت علیهم السلام آن حضرت:، اگر مردم به دیدار آنان بروند، هرگز آنان افراد را به خود نمی‌خوانند، بلکه به خدا و معارف و کمالات الهی هدایت می‌کنند و هرگز این مراجعه و زیارت رنگ و بوی شرک و کفر ندارد، بلکه کاملاً صبغه ربانی و جلوه الهی دارد، بعد از مرگ آنان نیز اگر زائر به قصد زیارت بشتابد و آهنگ دیدار آنان کند، آنها نیز زائر را به خدا دعوت می‌کنند و علائم هدایت و نشانه‌های سعادت را می‌نمایانند و این همان توحید ناب است.[65]
2 – اگر وهابیون به آنچه در کنار قبر اهل‌بیت علیهم السلام: خوانده می‌شود، آگاهی کامل داشتند، تردید نمی‌کردند که زیارت قبور، عین تنزیه از شرک و ایمان واقعی به خداوند است.[66] چگونه ممكن است زیارتنامه‌های اهل‌بیت علیهم السلام: كه آكنده از معارف توحيدي (مانند حمد، تسبیح، تکبیر، شهادت به وحدانیت خداوند) است و بنیان آن بر توحید است، شرک‌آلود و شرك‌‌آور باشد؟ در حالی‌که اين معارف توحیدی، ريشه هر فكر مشركانه را می‌خشکاند و اعتقاد توحيدي انسان را به نحوي تثبيت و تعميق مي‌كند كه هرگز نمي‌تواند افكار مشركانه را در وجود خود راه دهد.
3 – این‌گونه افکار، از يك سو سبب قطع ارتباط انسان با اهل‌بیت علیهم السلام: که انسان‌های کامل و الگوهای بی‌نقص هستند، خواهد شد و از سوي ديگر، یکی از بهترین شیوه‌های انتقال آموزه‌های دینی را از اعتبار و استفاده خارج می‌سازد. به راستی، چگونه می‌توان برای زیارات که با بهترین شیوه به تربيت و تعليم معارف گسترده ديني به انسان می‌پردازند،[67] جایگزین مناسبی یافت؟
جمع‌بندی
1 – در این پژوهش با کاوش و مطالعه در متون زیارتنامه‌های اهل‌بیت علیهم السلام: دریافتیم که معارف توحیدی بسیاری (همچون نماز، سجده، دعا، شهادت به وحدانیت خداوند، حمد، تسبیح و ثناگویی خداوند) در آنها وجود دارد که از شاخص‌های مهمِ جایگاه رفیع توحید و خدامحوریِ این متون هستند.
2 – اسلام با دستور به زیارت اهل‌بیت علیهم السلام:، علاوه بر زنده نگه‌داشتن ياد و آموزه‌هاي آنان، به انتقال معارف بسيار گسترده اقدام کرده است و براي آنكه رخنه احتمالي و مخفيانه شرك و غلوّ در وجود انسان را خنثي کند، ابزارهاي متعددي مانند دستور به گفتن تكبير، تهليل، شهادت به وحدانيت خداوند و تصريح به عبد بودن اهل‌بیت علیهم السلام: را در متن زيارات گنجانده است. از همین رو باید گفت که زیارات اهل‌بیت علیهم السلام:، از بهترین و مطمئن‌ترين راه‌هاي توجه به اهل‌بیت علیهم السلام: هستند.
3 – از دیگر نتایج این نوشتار، آن است که متهم کردن زیارت و زیارت‌کننده به شرک از سوی وهابیون صحیح نیست. پیوند مستحکم میان حجت الهی با توحید، هماهنگی زیارات اهل‌بیت علیهم السلام: با توحید و نقش كم‌نظير زيارات در انتقال و آموزش معارف اسلامي، سه دلیل مهم است که توهّم توليد شرك از زیارت را نابود میکند و بر ضرورت زيارت تأكيد می‌ورزد.
منابع
* قرآن كريم.
1 – ادب فنای مقربان: عبدالله جوادی آملی، قم: مرکز نشر اسراء، 1381ش.2 – إغاثة اللهفان من مصائد الشيطان: محمد بن‌ايوب الزرعي دمشقي ابن‌قيم جوزيه، بيروت: دارالمعرفة، 1975م.3 – الأمالي: محمد بن‌علی بن‌بابویه صدوق، قم: مؤسسة البعثة، چاپ اول، 1417ق.4 – الأمالي: محمد بن‌محمد بن‌نعمان مفید، بیروت: دار المفيد، چاپ دوم، 1414ق. 5 – الأنوار اللامعة في شرح زيارة الجامعة: سيد عبدالله شبر، قم: دارالانصار، 1427ق.6 – بحارالأنوار: محمد باقر مجلسی، تحقيق: سيد هداية الله مسترحمی، بیروت: مؤسسة الوفاء، چاپ دوم، 1403ق.7 – تطهير الإعتقاد عن ادران الإلحاد: محمد بن‌اسماعيل صنعاني، بی‌جا، بی تا.8 – التوحيد: محمد بن‌علی بن‌بابویه صدوق، تحقيق: سيد هاشم حسينی تهرانی، قم: انتشارات جامعه مدرسین، 1357ش.9 – جلوه‌های لاهوتی: محمد باقر تحریری، قم: دارالمعارف، 1384ش.10 – روضة المتقین في شرح من لایحضره الفقیه: محمد تقی مجلسی، بنیاد فرهنگ اسلامی، بی‌جا، بی تا.11 – سرّ الصلوة، معراج السالکین و صلوة العارفین: روح الله موسوی خمینی، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی 1، 1372ش.12 – سنن الترمذي: محمد بن‌عيسی ترمذي، تحقيق: عبدالرحمن‌محمد عثمان، بیروت: دار الفكر، چاپ دوم، 1403ق.13 – شرح اُصول الکافي: محمد صالح مازندرانی، بیروت: دار إحياء التراث العربي، چاپ اول، 1421ق.14 – عیون اخبار الرضا (ع): محمد بن‌علی بن‌بابویه صدوق، تحقيق: شيخ حسين أعلمي، بیروت: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، 1404ق.15 – فلسفه زیارت و آیین آن: مرتضی جوادی، قم: مرکز نشر إسراء، چاپ پنجم، 1383ش.16 – قاعدة جليلة في التوسل و الوسيلة: احمد بن عبدالحلیم ابن تيميه، بی‌تا، بی‌جا.17 – الکافي: محمد بن‌یعقوب کلینی، تهران: دار الكتب الإسلاميّة، چاپ چهارم، 1363ش.18 – کامل الزیارات: جعفر بن‌محمدابن‌قولويه، قم: مؤسسة نشر الفقاهة، چاپ اول، 1417ق.19 – کمال الدین و تمام النعمة: محمد بن‌علی بن‌بابویه صدوق، تحقيق: علی اكبر غفاری، قم: مؤسسة النشر الإسلامی، 1405ق.20 – المحاسن: احمد بن‌محمد بن خالد برقی، تحقيق: السيد جلال الدين الحسيني، تهران: دارالکتب الاسلامیّه، 1330ش.21 – المراجعات: عبدالحسین شرف الدین، تحقيق: حسين رازي، بی‌جا،1402ق.22 – المزار: ابوعبدالله محمد بن‌جعفر بن‌علی مشهدی حائری، تحقيق: جواد قيومی اصفهانی، قم: نشر القیوم، چاپ اول، 1419ق.23 – المزار: شمس الدين محمد ابن‌مكي عاملي (شهيد اول)، تحقيق: مدرسة الإمام المهدي(ع)، قم: مؤسسة امام هادی (ع)، چاپ اول، 1410ق.24 – المزار: محمد بن‌محمد بن‌نعمان مفید، بیروت: دار المفيد، چاپ دوم، 1414ق.25 – مجله سفینه «مستندات قرآنی زیارت جامعه کبیره»: عباس نوری، ش 16، 1386ش.26 – مسند ابن حنبل: احمد ابن حنبل، بیروت: دار صادر، بی تا.27 – مصباح المتهجّد: محمد بن‌حسن طوسی، بیروت: مؤسسة فقه الشیعة، چاپ اول، 1411ق.28 – مفاتیح الجنان: حاج شيخ عباس قمی، قم: عصمت، چاپ اول، 1377ش.29 – من لایحضره الفقیه: محمد بن‌علی بن‌بابویه صدوق، تصحيح: علی اكبر غفاری، قم: انتشارات جامعه مدرسین، چاپ دوم، 1392ق.30 – المنتخب من كتب ابن‌تيمية: شيخ علوي بن عبد القادر السقاف، بی‌جا، بی‌تا.31 – موسوعة زيارات المعصومين :: موسسة الإمام الهادي (ع)، قم: موسسة امام هادي (ع)، 1385ش.32 – نهج البلاغه: مترجم: محمد دشتي، قم: پارسيان، چاپ سوم، 1380ش.33 – هذی هي الوهابیة: محمد جواد مغنیه، مؤسسة دارالکتاب الاسلامی، بی‌جا، 1427ق.
منبع: نشریه سراج منیر
پی نوشت ها
[1]. ادب فنای مقربان، ج1، ص38.
[2]. در قسمت مربوط به این موضوع، به تفصیل در این‌باره سخن خواهیم گفت؛ لذا از آدرس‌دهی در اینجا اجتناب می کنیم.
[3]. درباره موضوع این تحقیق یعنی جایگاه توحید در زیارات اهل‌بیت علیهم السلام:، به اثری که به بررسی جامعی در این‌باره اقدام کرده باشد دست نیافتیم، فقط کسانی مانند شارحین زیارات، گاهی به تناسب بحث، اشاره مختصری به موضوع توحید در زیارات داشته اند که ضرورت نگاهی جامع به زیارات در موضوع توحید را منتفی نمی سازد.
[4]. ر.ک: سوره بقره، آیه45؛ سوره اعراف، آیه 170؛ سوره هود، آیه 114؛ سوره رعد، آیه 22؛ سوره نور، آیه 56؛ سوره عنکبوت، آیه 45.
[5]. برای نمونه ر.ک: المحاسن، ج1، ص286؛ الکافي، ج3، ص268؛ الامالي (مفید)، ص 267.
[6]. سرّ الصلوة، ص5.
[7]. مصباح المتهجّد، ص721 و 722.
[8]. المزار (ابن مکی عاملی)، ج2، ص23.
[9]. کامل الزیارات، ص417.
[10]. همان، 485.ایشان در اینجا تصریح می کند که هشت رکعت، افضل از موارد دیگر است.
[11]. المزار(مفید)، ص199 و 204.
[12]. البته در نماز که در قسمت قبل بحث شد، سجده نیز وجود دارد، اما در اینجا مواردی مورد توجه است که سجده به‌تنهایی در زیارات گنجانده شده است. در ضمن، اهمیت سجده نیز اقتضا می کند که در عنوان مستقلی به آن بپردازیم.
[13]. المزار (مفید)، ص83، ر.ک: کامل الزیارات، ص332؛ المزار (مشهدی)، ص537 و 538 و 189 و 190 و 597 و 539؛ المزار (مفید)، ص211.
[14]. موارد سه‌‌گانة مذكور هر يك به تنهايي مي تواند عنوان مستقلی محسوب شود ، اما به لحاظ تشابه اين عناوين و همچنين همراهی و آميختگي عمیق آنها در زيارات، در اينجا نيز؛ هم ذكر مي شوند.
[15]. کامل الزیارات، ص361. برای برخی موارد دیگر ر.ک: کامل الزیارات، ص95؛ مصباح المتهجّد، ص709.
[16]. کامل الزیارات، ص413 و 414. برای برخی موارد دیگر ر.ک: همان، ص388 و 415.
[17]. المزار (مشهدی)، ص226.
[18]. همان، ص205.
[19]. المزار (ابن مكي العاملي)، ص99 و 100.
[20]. کامل الزیارات، ص359 – 361.
[21]. همان، ص398 و 399.
[22]. من لایحضره الفقیه، ج2، ص609. برخی موارد ديگر: کامل الزیارات، ص364 و 387 و 388 و 392؛ المزار (مشهدی)، ص183 و 418.
[23]. ادب فنای مقربان، ج3 ، ص128.
[24]. الأنوار اللامعة في شرح زيارة الجامعة، ص17.
[25]. روضة المتقین في شرح من لایحضره الفقیه، ج5، ص453.
[26]. مفاتیح الجنان، ص901.
[27]. همان.
[28]. شرح اصول الکافی، ج10، ص245.
[29]. کامل الزیارات، ص92 -93.
[30]. کامل الزیارات، ص514 – 516.
[31]. برای نمونه های ديگر ر.ک: کامل الزیارات، ص49، 368، 369، 370، 400، 404، 405 و 524؛ المزار (مشهدي)،ص 67، 68، 70، 81، 108، 183، 219،227،228، 303، 565 و 571.
[32]. برای نمونه: الکافي، ج1، ص294؛ کمال الدین و تمام النعمة، ص94؛ مسند ابن حنبل، ج2، ص59؛ سنن ترمذي، ج5 ، ص329. همچنين ر.ك: المراجعات، ص71 ـ 75. مرحوم شرف الدین در این کتاب درباره تواتر این روایت و مواضع مختلف صدور آن به‌خوبی بحث کرده است.
[33]. الکافي، ج5، ص300.
[34]. برای مثال، در زیارت جامعه کبیره بیش از 85 آیه از قرآن به گونه های مختلف استفاده شده است. ر.ک: «مستندات قرآنی زیارت جامعه کبیره»، نوری، مجله سفینه، ش16، ص127.
[35]. نهج البلاغه، ص268.
[36]. کامل الزیارات، ص50. برای دیدن برخی موارد دیگر ر.ک: مصباح المتهجّد، ص719؛ المزار (مشهدی)، ص61، 250، 251،510، 568 و 533.
[37]. المزار(مفید)، ص187 ـ 188. برای دیدن برخی موارد دیگر ر.ک: المزار(مفید)، ص110 و 113؛ کامل الزیارات، ص436.
[38]. من لایحضره الفقیه، ج2، ص611 برای برخی موارد دیگر ر.ک: مصباح المتهجّد، ص714؛ المزار (مشهدی)، ص56.
[39]. بسیار فراوان است و نیاز به ذکر نمونه نیست.
[40]. بسیار فراوان است و نیاز به ذکر نمونه نیست.
[41]. المزار، (مشهدی)، ص230، 246، 569 و 586.
[42]. همان، ص526.
[43]. همان، ص62، 219، 221 ، 311 و 316.
[44]. همان، ص248، 569 و 586.
[45]. همان، ص67، 68، 70، 81 ، 108، 183، 219، 219، 220، 227، 228، 303، 565، 565 و 571.
[46]. همان، ص526.
[47]. همان، ص82.
[48]. همان، ص97.
[49]. ادب فنای مقربان، ج1، ص83.
[50]. تبيين نحوه دلالت بندگی اهل‌بیت بر توحيد، در همين نوشته ذيل عنوان «اهل‌بیت علیهم السلام:، بندگان مخلص خداوند»، آمده است.
[51]. المزار (مشهدی)، ص570. برخی موارد دیگر ر.ک: المزار(مشهدی)، ص56، 60،70، 180، 227، 526، 556، 570 و 648؛ کامل الزیارات، ص49، 54 و 400.
[52]. چنان‌که امام رضا(ع) در ضمن روایتی درباره امامت فرموده اند: به راستی، امامت، منزلتی بالاتر، مقامی والاتر، موقعیتی برتر، آستانی منیع تر و عمقی فراتر از آن دارد که مردم با عقل خود بدان دست یابند و یا با رأی و نظر خود آن را درک کنند و یا به انتخاب خود امامی بگمارند. الکافي، ج1، ص199.
[53]. ادب فنای مقربان، ج3 ، ص129.
[54]. جلوه های لاهوتی، ج2، ص25.
[55]. کامل الزیارات، ص329. برای دیدن برخی موارد دیگر ر.ک: کامل الزیارات، ص101، 331، 517 و 519؛ المزار (مفید)، ص76، 81، 112 و 199.
[56]. تطهير الاعتقاد، ص503.
[57]. إغاثة اللهفان من مصائد الشيطان، ج1، ص221.
[58]. همان، ص235.
[59]. تطهير الاعتقاد، ص511.
[60]. همان، ص505.
[61]. قاعدة جليلة في التوسل و الوسيلة، ص105.
[62]. المنتخب من كتب ابن تيمية، ص 89 و 371.
[63]. همان، ص89.
[64]. تطهير الإعتقاد ، ص505.
[65]. فلسفه زیارت و آیین آن، ص38.
[66]. هذی هي الوهابیّة، ص156.
[67]. موسوعة زيارات المعصومين :، ج مقدمه، ص59.